Бул тууралуу калкты тейлөө багытында иш алып барган “Кыргыз концепттин” башкаруучу директору Данияр Аманалиев “Азаттыктагы” маегинде билдирди. Ал негизинен кимдер чет өлкөгө барып, канча акча сарпташарын ачыктап өттү.

- Адатта батыш өлкөлөрүндө кышкы эс алуу учурунда жылуу өлкөлөргө сапар алуу кеңири жайылган. Кыргызстанда жаңы жыл күндөрү чет өлкөгө эс алууга баргандар барбы?

- Өнүккөн батыш өлкөлөрүнүн жарандары бош убактарында дээрлик үйлөрүндө отурушпайт. Алар көп учурда кафелерде, коомдук жайларда, чет өлкөлөрдө достору менен убакыт өткөрүшөт.

Каникул маалын балдары менен чет өлкөдө өткөзгүсү келген кыргызстандыктардын саны да соңку мезгилде өсүп жатат. Бул Кыргызстандын өнүгүп жатканынын белгиси деп ойлойм. Бул жылы 20 пайызга өскөнү байкалып жатат.

- Кышкы эс алуу маалында кыргызстандыктар негизинен кайсы өлкөлөргө барышат?

- Кышкы каникулдар жөнүндө айта кетсек, кыргызстандыктар көбүнесе жылуу өлкөлөргө барууну каалашат. Сиздер билгендей, тропикалык өлкөлөрдө ошол эле январь, февраль айларында абанын температурасы 27 градустан ылдый түшпөйт. Мындай өлкөлөр адамдардын кызыгуусун арттырат. Кыргызстандыктар үчүн кышында эң популярдуу багыт - бул Бириккен Араб Эмираттары болду.

Бир нече жылдар мурун БАЭ менен катар Египетке баргандар да көп болчу. Бирок ал жакта түзүлгөн кырдаалдарга байланыштуу көп кардарлар Египетке баруудан коркуп жатышат. Таиланд дагы популярдуу багыттардын бири болуп эсептелип келет. Бирок Таиландда болгон суу ташкыны дагы кардарлардын санына таасир этти.

Кээ бир кыргызстандыктар кышкы каникулда Европага барууну каалашат. Өзгөчө “Рождествону” көрүүнү самашат. Бирок визаны алууда кээ бир кыйынчылыктар, тоскоолдуктар жаралып калат. Чынында эле кышында кыргызстандыктар бала-чакалары менен чет өлкөгө көбүрөөк чыга баштаганын байкап жатабыз.

- Эс алуу үчүн чет жерге чыккан адамдар тууралуу кеп салсаңыз. Алар кимдер, кайсы катмардын өкүлдөрү?

- Ооба. Акыркы мезгилде Кыргызстанда чет өлкөгө барып эс алгандардын көбөйүшү көбүнчө орто катмардын өкүлдөрү тарабынан камсыздалууда. Туризм бул жөн эле акча коротуу эмес экенин түшүнгөн адамдардын саны күндөн күнгө өсүп жатат.

Бир жакшынакай сөз бар го, өмүр дем алуу саны менен өлчөнбөйт деген. Дем ала албай калган учурлар менен өлчөнөт. Экинчиден, өнүккөн өлкөгө барып келүү жөн гана жыргап эс алуу эмес, өзүбүздүн билимибизге, өзүбүздүн дүйнө тануубузга инвестиция кылуу болуп саналат.

- Бул жылы эс алууга кеткендердин арасында белгилүү адамдар, саясатчылар барбы?

- Чынында эле чет өлкөгө чыккандардын ичинде Кыргызстандын белгилүү исандары жана саясатчылары аз эмес жана бул менин мурунку айткан тезисимди далилдейт.

Чет өлкөгө баргандардын көбү ийгиликтүү адамдар. Алар балдарын чет өлкөгө алып барып, биз кичинекей кезибизде көрө албаган жерлерди көргөзүү менен өз балдарына инвестиция кылып жатканы мени абдан кубандырат.

- Ошондо чет өлкөгө кышкы эс алууга барып келүү үчүн бир кыргызстандык минималдуу түрдө канча сом коротот?

- Адатта, саякатка барган кыргызстандыктар туристтик пакеттерди сатып алууну каалашат. Пакеттин ичине чартердик рейс, мейманкана жана тамак-аш кирет. Мындай пакеттер Кыргызстанда бир кишиге 30 000 сомдон жогору турат. Мындан жогору көбүнесе кыргызстандыктар сатып ала албаган 300 000 сомдук пакеттер да бар.

- Демек, кышкы эс алуу учурунда чет өлкөгө сапар алган кыргыз жарандары аз эмес экен. Ошол эле учурда жаңы жылды Кыргызстанда өткөрүүнү каалаган чет өлкөлүктөр барбы?

- Ооба, мындай чет өлкөлүктөр көп эле. Алар көбүнчө лыжа базаларына кызыгышат. Бирок алар алыстан келген адамдар эмес, коңшу өлкөлөрдөн келишет. Эгер Америка, Жапония, Германия, Англиядан келген туристтер жөнүндө кеп кылсак, алардын көбү бизге жазында жана күзүндө келишип, Улуу Жибек Жолуна барышат.

Сөзүмдүн акырында, кыргызстандыктарды жаңы жылы менен куттуктап кетким келет. Мен ар бир кичинекей бала Диснейлендге барып келишин жана ар бир кыргыз англис тилинде орус тилинен кем эмес сүйлөшүн жана бийиктиктерди багындырышын каалайм.

Бул арада Бажы биримдигине кирүү чечимин билдирген Кыргызстандын кам-чому кандай, кандай жагдайда жана качан кириши мүмкүн деген суроолор пайда болууда. Айрым адистер биримдикке кошулуу жараяны создугуп, ага кыргыз өкмөтү жетиштүү даярданбай жатканы айтып жатышат.


Бажы биримдиги дале баш катырууда


Кыргызстандын Бажы биримдигине кошулуу чечими азырынча кагаз жүзүндө. Президент Атамбаев бул чечимдин артык жактарын дембе-дем айтканы менен адистер “ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңет, Кыргызстан жакын арада биримдикке кире албайт” деп жатышат. Себеби Орусиянын Дүйнөлүк соода уюмуна мүчө болушунан улам Бажы биримдигин ичинде бир катар өзгөрүүлөр жүрүүдө.

Көз карандысыз экономикалык эксперт Азамат Акелеевдин пикиринче, Кыргызстан Бажы биримдигине кириши боюнча сүйлөшүүлөр бир топ кечеңдеши мүмкүн:

- Бул маселенин чечилиши көпкө жылдырылып калды деп ойлойм. Себеби Орусия 2012-жылдын 1-январынан тартып Дүйнөлүк соода уюмуна кирип жатат. Ошондуктан Бажы биримдигин мүчөсү болгон Казакстан жана Беларус менен тарифтер боюнча жаңы талкуу башталат. Эми Орусиянын бажы тарифтери Бажы биримдигинин орточо тарифтеринен 2,5-3 пайызга төмөн болот. Мына ушуларды өз ара чечишкен соң гана башка мамлекеттер менен сүйлөшө баштайт деген пикирдемин.

Анткен менен Орусиянын Дүйнөлүк соода уюмуна кириши Кыргызстандын Бажы биримдигине киришин тездетет деген пикирлер да бар. Экономика илимдеринин доктору Жумакадыр Акенеев дал ушундай ойдо:

- Орусия 16-декабрда Дүйнөлүк соода уюмуна мүчө болуп кирди. Эми сүйлөшүүлөр алда канча жеңилдейт. Себеби жарым жыл ичинде Орусия өз нормативдик мыйзамдарын Дүйнөлүк соода уюмунун шартына келтирет. Биз эми ошолорду карап туруп, эгер Орусиянын кабыл алган нормалары биздин шартка туура келсе, эч кандай сүйлөшүүлөрдү жүргүзбөй туруп деле Бажы биримдигине кире берсек болот. Муну менен биздин өкмөткө абдан жакшы шарт түзүлдү. Буйруса, жыл аягына чейин Бажы биримдигине мүчө болууга мүмкүнчүлүк түзүлөт.

Кыргызстан өкмөтү Бажы биримдигине кирүү боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү үчүн атайын топ түзгөн. Бул топ Бажы биримдигине мүчө болгон өлкөлөр менен сүйлөшүп, Кыргызстан үчүн бир катар жеңилдиктерге ээ болууну көздөөдө.

Премьер-министр Өмүрбек Бабанов буга чейин сүйлөшүүлөр башталып жатканын билдирген эле:

- Атайын топ биздин экономикабыз үчүн, маанилүү ишканалар менен тармактар үчүн жеңилдетилген мөөнөт алуу боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзөт. Беш жыл, же жети жыл болобу ал ишканалар азыр иштеп жаткан бажы төлөмүн, техникалык регламентти сактап калуу боюнча сүйлөшүүлөр сөзсүз болот.


Базарлар жаңы шартка ылайыкташа баштадыбы?


Ал эми Бажы комиссиянын жооптуу катчысы Сергей Глазьев уюмга мүчө өлкөлөрдүн шартына жараша айрым жеңилдиктер каралганын белгилейт:

- Биз Бажы биримдигин түзүп жатканда бул уюмга мүчө боло турган ар бир мамлекеттин өзгөчөлүгүн эске алууга аракет кылганбыз. Биз кандай гана болбосун, ар бир өлкөнүн экономика тармагы начарлашына жана жашоо шарты кескин кымбатташына жол бербейбиз. Маселен Казакстан үчүн бирдиктүү бажы төлөмдөрүнөн 80ден ашык товарларга жеңилдиктер каралган.

Бажы биримдигине кирүүгө Кыргызстандагы Дордой жана Кара-Суу базарларындагы соодагерлер каршы чыгып келген эле. Бирок саясий чечимден кийин аталган базарлар жаңы шартка ылайыкташа баштаганын Кыргызстандын базарлар, соода жана кызмат көрсөтүү ишканалар биримдигинин төрагасы Сергей Пономарев тастыктады:

- 2013-жылы январдан тартып Бажы биримдигине мүчө болуп калсак, бармакты тиштеп өкүнбөш үчүн 2012-жылы соода тармагындагылар ички даярдыкты чыңдоо үчүн көп иштерди аткаралы деп жатабыз. Мында мамлекет да биз менен ортоктош болуп, жардам берет деген үмүттөбүз.

Ошентип Кыргызстан Бажы биримдигине кирүүгө даярбы же жокпу деген суроо азырынча ачык турат. Адистер бул биримдиктен ким утуп, ким утулаары да арсар экенин айтууда.

11 жаштагы Саадат Максатбек кызы Тель-Авивде өткөн эл аралык мелдеште 43 спортчунун арасынан бешинчи орунду жеңип алды.

- Израилдин Тель-Авив жана Иерусалим шаарында өткөн көркөм гимнастика боюнча 11-12 жаштагы курактагылар арасында эл аралык мелдеш өткөрүлүп, Кыргызстандын курама командасынан Ишимбаева Саадат Максатбек кызы 5 - орунду жеңип алып эң жакшы жетишкендикти көрсөттү", - дейт машыктыруучу Лилия Ильясова.

- Бул жетишкендик Кыргызстан үчүн жана спорттун көркөм гимнастика түрү үчүн абдан зор ийгилик десем жаңылышпайм. Анткени биз көркөм гимнастика боюнча жаңыдан өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн катарына киребиз. Чоң державалардын арасында бир кызыбыз 8-орунду, бир кызыбыз 5-орунду алганы биз үчүн абдан чоң жетишкендик.

Лилия Илясова белгилегендей, 1999-жылы жана 2000-жылы туулган өспүрүмдөрдүн арасында Израилде өткөн эл аралык мелдеште жыйырмадан ашуун мамлекеттин 43 спортчусу ат салышкан.

-Чын-чынына келгенде Орусия, Европа, Израил жана башка мамлекеттердин спортко карата мамилеси абдан жакшы. Ошого карабай Кыргызстандын жаш спортчулары алардан калышпай, тең тайлашып оюн көрсөткөнү мени кубандырды",-дейт машыктыруучу.

Жаш спортчу Саадат Максатбек кызынын айтымында, Украинанын аэропортунун кызматкерлеринин кайдыгер мамилесинен улам жүгү кечиктирилип, бул жактан атайын даярдап барышкан музыкасы чемоданында калып, аргасы кеткенде ыргагы окшош музыка таап, мелдеште башка музыка менен номерин көрсөткөн.

- Тель-Авив менен Иерусалимде эл аралык мелдеш абдан чоң атаандаштыкта өттү. Мен обруч боюнча алтынчы, жалпы көрсөткүч боюнча бешинчи орунду жеңип алдым. Эгерде аэропорттон биздин жүктү кармап калбаганда, өзүм даярданган музыка болгондо мындан дагы жакшы көрсөткүчкө жетмекмин.

"Бул кыздардын психологиясына абдан терс таасирин тийгизип, баарыбыз бир чети ачуубуз, бир чети ызабыз келип, чоң мелдештин алдында абдан толкундандык", - дейт машыктыруучу Лилия Ильясова.

Бишкектеги №13 мектептин 5-А классынын окуучусу Саадат Максатбек кызы бул бешинчи орун оңой менен келбегенин, эл аралык мелдеш жакындаганда дем алышсыз тынбай машыгуу керектигин айтты.

- Мелдешке бир ай калганда машыгууну күнүгө тынымсыз өткөрөбүз. Эртең менен саат сегиз жарымдан он экиге чейин, анан саат экиден алтыга чейин машыгабыз. Антпесе мындай ийгиликке жетүүгө мүмкүн эмес.

Саадат мектептеги сабактарын дагы калтырбай жакшы окуйт. Жашы он бирде экенине карабай, ой жүгүртүүсү, көз карашы кадыресе чоң кыздардыкындай. Буга чейин Түркиянын Стамбул шаарынын кубогу үчүн мелдеште байгелүү орунду алса, былтыр Алматыдагы Казакстандын экономикалык менежмент жана анализдөө институтунда өткөрүлгөн окуу жайлар аралык спорттук оюндар боюнча олимпиадада көркөм гимнастика боюнча экинчи орунду ээлеген.

Өткөн доордун алтымышынчы жылдары Кыргызстанда көркөм гимнастиканы жайылтуу максатында атайын адисттер даярдалып, машыктыруучу жайлар менен камсыз кылынып, ага катышуучулардын саны дагы арбын болгон. Өлкө эгемендик алгандан кийин көркөм гимнастикага жарытылуу көңүл бурулбай, болгону үч эле машыктыруучу калып, жыйырма жыл аралыгында спорттун бул түрүн сактап калуу үчүн бардык аракеттер жасалганын машыктыруучу Илясова белгиледи.

- Азыр бизде жалпы жонунан машыктыруучу, хореограф болуп он үч адам иштейт. Ал эми аймактарда көркөм гимнастика жок. Бишкете бир миң эки жүз бала машыгат.

Лилия Илясова көркөм гинастика балдардын ден соолугуна пайдалуу экенин белгилеп, тарбиялануучусу, таланттуу гимнаст Айнура Шаршембиева дүйнөлүк чемпионатта, Азия оюндарында өнөрүн көрсөткөнүн, жыйырма жыл аралыгында былтыр биринчи жолу дене тарбия жана спорт агенттиги каражат жагынан жардам берип, көңүл бургананын белгиледи.

Ал эми жалпы аялдардын 75% зордук-зомбулуктун башка түрлөрүнө туш болушат.


Зомбулуктун түрлөрү


Айданек күйөөсүнөн токмок жеп, Нарындан Бишкектеги “Сезим” кризистик борборуна эки жашар кызы менен качып келген. Ал күйөөсүнүн ур-токмогун далай жеп келген эле, бирок акыры чыдамы түгөндү. Кош бойлуу экенин Бишкекке келгенде билиптир. Өзүнүн айтымында, акыркы жолу күйөөсү аны бети көк-аладан көрүнбөй калганча сабаган. Биз барган учурда деле бети-башы томпоюп, көк-ала издер бар экен.

- Ошол кол тийгизген күнү эс-учумду билбей кечке жаттым. Эртеси дагы ооруканага барам деп, бирок бара албай үйдө эле дарыланып, үйдөн эле жакшы болдум. Бир чети көк-ала болгонуман уялып, экинчиден окуучуларга да уят болом деп 1-сентябрда да барган эмесмин. Үйдө тынч, бейпил болбогондуктан жумушка деле көңүлүм келбей калган. Акыркы жолу мышьяк берип "өлтүрөм сени" деп коркуткан. Акыркы жолу бетим көрүнбөй калганча сабаган. Өзүм жогорку окуу жайын бүтүргөм. Ишиме да күйөөм көп тоскоол болот. Башыма көп урчу. Ошондуктан башым деле чайкалып, жаракат алсам керек деп ойлойм.

Эксперттердин айтымында, үй-бүлөлүк зомбулуктун негизги төрт түрү бар: уруп-сабоо, сексуалдык, эмоциялык же психологиялык жана экономикалык зомбулуктар. Сексуалдык – бул аялды ой-боюна койбой жыныстык катнашка мажбурлоо. Эмоциялык зомбулукка кемсинтүү, шылдыңдоо, коомчулукка аралаштырбоо, сурак алуу, өлтүрүп коём деп коркутуу. Ал эми экономикалык зомбулукка каражатты жөнү жок көзөмөлдөө жана билим алууга, иштегенге уруксат бербөө кирет.

Бириккен Улуттар уюмунун Өнүктүрүү программасынын гендер маселеси боюнча эксперти Назгүл Асылбекованын айтымында, Кыргызстанда аялын уруп-сабаган учурлар көбүрөөк кездешет.

- Көп эркектер аялын сабашат. Толук жана чоң иликтөө болгон жок, бирок Кыргызстандагы Кризистик борборлор ассоциациясынын иликтөөсү боюнча, өлкөдө ар бир экинчи аял зомбулуктун уруп-сабаган түрүнө туш болушат. Ал эми жалпы аялдардын 75% зордук-зомбулуктун башка түрлөрүнө кабылышат. Кыргызстан аялдарга карата зордук-зомбулук көрсөткөн жагынан индекси жогору өлкө. Бул кыз ала качуунун көп болуп жатканы менен да байланыштуу. Ар бир зордук-зомбулук психологиялык зомбулук менен коштолот. Кемсинтип, басынткан учурлар көп болуп атат. Эң көп жабыркагандар – жаш, айылдык аялдар.


Зомбулукка кабылгандар айрыкча айыл жеринде көп


Эл аралык Equality Now уюму жана Акыйкатчы институтунун изилдөөлөрү боюнча жыл сайын 15-16 миң кыз ала качууга кириптер болушат. Алардын жарымынан көбү эркине койбой ала качууга дуушар болот. Буга байланыштуу Акыйкатчы институту бир айлык акция уюштуруп, 2012-жылды зордук-зомбулуктун ар кандай түрүнө каршы күрөшүү жылы деп жарыялоо демилгесин көтөргөн.

Ал эми Ош шаарында жайгашкан “Ак жүрөк” моралдык-психологиялык борбордун жетекчиси Дарика Асылбекованын айтымында, зордук-зомбулукту айыл менен шаарга бөлүүгө болбойт. Атайын жүргүзүлгөн мониторингге ылайык, көбүнесе иштебей, үйдө отурган аялдар өз укуктарын коргой албай, зомбулукка дуушар болушат. Аталган борборго күнүнө зомбулук көргөн 2-3 аял кайрылса, бир айда мындай аялдардын саны 100дөн ашат. Мындай кризистик уюмдардын саны Кыргызстанда ондоп саналат.

- Зордук-зомбулукка кабылган аялдар айылдарда бир аз көбүрөөк. Айрыкча Ош облусунун башка райондоруна караганда Кара-Суу, Ноокат, Араван райондорунда аялдар тиричилик менен, балдарын карап үйдө отурушат. Ур-токмок, зордук, күч көрсөтүп, аялына зомбулук кылуу дегенди түшүнбөгөндөр бар. Биз мониторинг жүргүзүп көрдүк. “Күйөөсү бар аял токмок жейт да” деген мааниде түшүнгөн аялдарды да кездештирдик. Аялдардын укуктары тууралуу жатык тилдеги, түшүнүктүү мазмундагы элет жерлерине жеткирчү материалдар жок экен.

Гендер маселеси боюнча эксперт Назгүл Асылбекованын айтымында, Кыргызстанда соңку кездерде сексуалдык зордук-зомбулукка кабылган кыз-келиндердин саны да өсүүдө.

Күйөөсүнөн токмок жеген, сексуалдык зомбулукка кабылган көптөгөн кыз-келиндер “Сезим” кризистик борборуна кайрылат. Аталган борбордун жетекчиси Бүбүсара Рыскулова коом, мамлекет бирге бул маселе менен күрөшүү керек деп эсептейт.

- Бизге жалаң эле Бишкектен эмес, Нарын, Талас, Оштон да кайрылат. Бизге кайрылгандардын саны өсүүдө. Аялдарга карата зордук-зомбулук бар экенин далилденди. Эми биринчи коом, мамлекет кагазда эле эмес, натыйжалуу иш алып барыш керек. Кризистик борборлорго жардам бериш керек. Бизге кайрылгандардын 60% жакыны аракечтик, баңгизат жана кумар оюнуна берилип кеткен үй-бүлөлөрдөн болуп атат. Бизге кайрылгандардын 10-12% сексуалдык кулчулукка кабылгандар болот.

Зордук-зомбулуктун бардык эле түрлөрүнө кабылган кыз-келиндер укук коргоо органдарына кайрыла беришпейт. Кыз ала качууда деле эки тарап өз ара чечишип алган учурлар көп. Ошол себептүү жоопкерчиликке тартылган фактылар жокко эсе.


Зомбулукка аялдар эле кабылбайт


Ички иштер министрлигинин өкүлү Азамат Абдрахмановдун айтымында, бир жылда үй-бүлө чыр-чатагы боюнча 1600дөн ашуун окуя катталган. Алардын 1458и аялдарга байланыштуу. Алардан 20 иш сотко жиберилип, жыйынтыгы белгисиз. Азыр уруп-сабаганга күбө болгон туугандары менен кошуналардын арыздары аркылуу да жоопкерчиликке тартуу боюнча мыйзамга өзгөртүү киргизилүүдө.

Канткен менен азыр жалаң эле аялдар зомбулукка кабылууда деген да жөнсүз болчудай. Анткени ИИМдин өкүлү Абдрахмановдун айтымында, 1600гө жакын арыздын 54ү эркектерге байланыштуу түшкөн.

Анткен менен көп учурда токмок жеген аялдар үй-бүлөсүн сактап калуу аргасынан балдарым деп кайра күйөөсүнө барат. Мисалы, биз башында сөз кылган Айданек да канчалык сабаганына карабай жолдошу менен кетүүгө даяр.

- Эки баланы атасыз калтыруу оңой эмес... Эгер күйөөм кечирим сурап, жарашалы десе макул болоюн деген оюм бар...

Алардын көптөрүнүн жашаган жерлери жок, айрымдары селсаяк абалында.


Үрүмчүдөн үн каткан кыргыздар


Ысык-Көл облусуна караштуу Кажы-Сай айылынын 50 жаштагы тургуну Кылычбек Мергенбаев үч жылдан ашуун убактан бери Үрүмчүдөн Кыргызстанга келе албай жүрөт. Өзүнүн “Азаттыкка” айтканына караганда, ал Үрүмчүгө 2008-жылы жазында барган. Товар ташып, ишкерлик менен алектенчү экен. Кытай-уйгур тополоңу маалында документтерин жоготуп алып, ошондон бери мекенине кайта албай калыптыр.

- Мен 2008-жылы жазында келгемин. Паспортум жоголуп кеткен.

Кылычбек Мергенбаевдин Кыргызстанга келе албай жүргөнүн “Азаттыкка” Майрамбек Бакасов аттуу адам кабарлады. Анын айтымында, кытайлык кыргыз балдар Мергенбаевди үч-төрт айдан бери багып атышат. Айрым керек деген документтерин Тышкы иштер министрлигинин Үрүмчүдөгү бөлүмүнө топтоп беришкен. Ошентсе да бул маселе үч айдан бери эле чечилбей келатыптыр.

- Туристтерди үйүндө бакканга Кытайдын мыйзамы уруксат бербейт экен. Азыр Кылычбекти Кыргызстан консулдугуна өткөрүп бергенден башка айла жок болуп калды. Бул жактагы кишилер аны карабай калды, күн болсо суук, эшикте калса тоңуп өлүп калат. Суук түшкөнү арактан башы чыкпай калгандыктан үйгө алып келип карап жатабыз. Бул жакта кыргыз балдардыкында жашап жаткан. Азыр алар дагы мындан артык карай албайбыз деп коркуп жатышат.

Бакасовдун айтымында, Кытайдын Үрүмчү калаасында ар кандай себептерден улам мекенине кайта албай жаткан кыргызстандыктардын саны өсүүдө. Алардын саны бери дегенде эле 20-30дан ашат.


ТИМ тим эле отурабы?


Тышкы иштер министрлигинин статс-катчысы Асеин Исаевдин айтымында, Үрүмчүдөгү виза бөлүмү консулдук жумушту аткара албайт. Бирок Мергенбаевге жардам берүүнү колго алышарын Исаев “Азаттыкка” билдирди.

- Үрүмчүдөгү виза бөлүмү түздөн түз консулдук жумушту аткара албайт. Кытай тараптан андай укук берилген эмес. Ал эми Бээжиндеги элчилик консулдук жумушту аткарат. Бирок ошого карабастан Үрүмчүдөгү виза бөлүмү Кыргызстан жарандарына жалпы жардам бере алат. Жок дегенде эмне кылыш керек экенин айтып, маалымат бере алат. Ошондуктан кыргызстандык жаран азыр барсын, балдар күтүп атат, колдон келген жардамды беришет. Бээжиндеги элчилик менен байланышып, ошол жактан жардам беришет. Азыр ошондой тапшырма берилди.

Мындан соң Майрамбек Бакасов министрликтин Үрүмчүдөгү бөлүмү Мергенбаевге тикелей жардам бере албай турганын айтып, сыртка чыгарып салганын кабарлады.

- Кыргызстандын өкүлчүлүгүнө алып келип табыштасам, алар албайбыз деп жатышат. Менде да башка жол жок. "Жетекчилик жок, мен ала албайм, эч нерсени чече албайм", - дейт бул жерде иштеген бир өкүлү. Бул жакта ушундай адамдарга жардам берип, кабыл алуу үчүн өздөрүнүн мейманканалары бар. Ага чоң коноктор келсе кабыл алышат дагы, көчөдө калгандарды киргизбейт. Бир жолун таап, жардам берүү бул бөлүмдүн колунан келмек. Документтери болсо бир айдай убакытта келет экен. Ага чейин тоңуп өлүп калса эмне болот?

Мергенбаев зарыл документтерин ТИМдин Үрүмчүдөгү бөлүмүнө тапшырганын “Азаттыкка” кабарлады. Анын айтымында, аталган бөлүмдүн өкүлдөрү жаңы жыл майрамдарынан кийин мекенине кайтаруу боюнча кагазды даярдап берүүгө убада кылышкан. Бирок ага чейин Мергенбаев кайда жана кантип жашары белгисиз.

Демек ал дагы эле баягы кытайлык кыргыздардын эшигин каккылайт, же кыштын кыраан күндөрүндө көчөдө калат...

Өтүп бараткан жыл дүйнөдө кыргыздардын эле жылы болду. Жок, акыркы беш жылды - 2005-жылдан беркини деле кыргыздыкы десек жарашат, бул аралыкта кыргыздар эки президентин ары-бери кулата салды да, беш жылда президенттик эки, парламенттик үч шайлоо, бирби же экиби референдум өткөрүп жиберишти. Галстук эле тагынган кыргыз балдары ак жана көк үйдө бир сыйрадан иштегенге да үлгүрүштү.

Бирок баарынан көрүнүктүүсү 84 кыргыздын ажолукка аттанганы болду окшойт, дагы жарым эле күн болгондо 100дү чапчымак экенин шайлоокомдогулар казыр айтып жатышат, каттаганга жетишпей калдык депчи.

Ал эми шайлоо деген кыргыз үчүн эми эмне десек? Бекер оюн-тамаша, кошумча пенсия, кошумча гонорар. Илгери өткөн бир заманда кайсы бир акылман айткан турбайбы: каратаманга эки гана нерсе керек - курсагы ток, көңүлү куунак болсо жетет деп.

Күз алды менен теледен, көчө-көйдөн эмне гана накыл кепти окуп, кандай гана жүздөрдү көрбөдүк! Атанын баласы алмаздай бол, кимдин инсандыгын хан болгондо билебиз, намысыңа камчы чап, бар бол - бай бол, баламдын бою пас болсун - акылы бек болсун, уулум катта өмүрлүү болсун – мына ушундай учкул сөздөр кыргыз лексикасын байытты. Ал эми тамдын бир бетине толгон сүрөттөрдөгү улуттун тагдыры деп уйкусураган, улутунган жүздөрчү?

Талапкерлердин алды мени шайлабасаңарчы кезектеги революция жасатам деп артисттердин оозу менен элди коркутуп да көрдү. Талапкерлердин убадаларын уккан кишинин курсагы чандайып чыкканын ошо кезде кыргыздын тапан гезиттери жазбай коёбу?

Кыргыз көп эле көк жал, журт баккан жигиттерди көргөн, бирок ашуу-белге шаар тургузуп, эпосто айтылгандай, кырса түгөнгүс кытайды ордуна койгон азаматтарын 2011-жылы көрүп отурат.

Кыргызстанда президент болом деп катталган оңой эле экен. Бирок андан кийин 30 миң кишинин колун топтошуң керек, 100 миң сом акча төгүшүң керек. Бирок айрымдары бул демократияга жатпайт, дароо эле шайлоого өтүш керек болучу деп митингге да чыкты. Ажолук жарыш акча тураарын айрым ала көөдөн талапкерлер о кийин аңдап жүрүшпөйбү катыгүн десе.

Тандалып-иргелип отуруп, калганы ымандай сырын, билим-илим көрөңгөсүн коомдук канал аркылуу элге төгүш керек болгондо о мына ошондо миллиондун чери жазылды белем! Гимндин текстинин авторлору эми Түгөлбай атабыздын арбагын сыйлап, талапкерди сотко беришкен жок окшойт. А киши улан кезинде ыр жазбады беле анын үстүнө.

Дагы бир ажы саясатчы калп айтам, бирок кийин билип-билбеген күнөөмдү кечир деп алладан суранам дегени да эсте калды. Бул киши да чынын айтканы жакшы болду. Бир гана чунак балдар биз деле калп айта берсек болот турбайбы, кийин улгайганда алладан кечирим сурай коёбуз деп адашпаса экен эми.

Негизи эле кыргыз саясатчылары кудайга жакын болуп алганы кубандырды – баары жарышып кудай буюрса, кудай урсун деп оозанып калышты. Дагы бир азамат элдин сөөгүн агартты – эси жок эки президент үчүн, убактылуу өкмөт үчүн, алтурсун адашкан эли үчүн кудайдан кечирим сурады. Оп бали, Манастын тукуму ушундай болот өзү.

Кыргыз өзү өктөм, өрт жигиттерди жакшы көрөт. Президент болом деген тыңчыкмалары да элдин муң-зарына жараша өздөрү өктөм, сөздөрү өткүр чыкты белем. Бир демократиянын өтүн алам деди, экинчиси мен сүйлөп атканда каяша айтпа, үчүнчүсү баарың бир жериңди кыспасаңар кыйын болот деп эскертти.

Иши кылса, ары тартышып, бери тартышып, кыргыздар кезектеги ажосуна эгедер болду. Ал киши мурдагылары тууралуу байлыкты көрсө эле ажыдаар болуп кетишти деп таамай сүрөттөгөнү бар. Келаткан ажыдаар жылында болсо Кыргызстан ажыдаардай алды-күчтүү мамлекет болот деп тилеп жиберди. Башында айтылгандай, кырылгыс кытайга жемин жедирбеген кыргыздын кыраандарына аманчылык тилейли.

Бирок Тажикстандан көчүп келген кыргыздар жаңы мыйзамдан майнап чыгарына ишенишпейт. Алар жарандык ала албагандан тышкары, кыргыз бийлиги жана айрым учурда жергиликтүү коомчулук тарабынан жерүүлөргө туш болуп келатканын айтышууда.

Мекен деп келгендерге мерез мамиле

Кыргызстанга чет жерден көчүп келгендердин көбүн тажикстандык кыргыздар түзөт. Бирок бул өлкөдөн келген миңдеген этникалык кыргыздар ушул кезге чейин Кыргызстандын жарандыгын алыша элек.

Жазуучу жана журналист, Тажикстандан көчүп келген Мирзахалил Каримов бул маселени бир нече бери жылдан бери көтөрүп келатканын билдирди:

- Өзүнүн тарыхый мекенине көчүп келип, 10-15 жылдап атуулдук ала албай жүрөт. Ошондойлор азыр да бар. Мамлекет ушуга көңүл бурбаса, кайра көчүп кетем деп атышат. Өзүнүн үй-жайын, туулуп өскөн жерин калтырып, Ата мекеним деп бул жерге келсе, чек арадан канча кыйнаган учурлар болду.

"Кыргыз Республикасынын жарандыгы жөнүндө" мыйзамда этникалык кыргыздардын жарандык алуусу буга чейин эле жеңилдетилген. Бирок алардын Кыргызстандын аймагында бир жыл жашоосу жана жарандык алууда мамлекеттик жыйымдарды төлөөсү шарт болчу.

Ал эми жаңы өзгөртүүгө ылайык, Кыргыз Республикасынын аймагында жашоо мөөнөтү жана мамлекеттик салымдар, консулдук жыйымдарды төлөө шарттары жокко чыгарылууда.

Мыйзам азырынча биринчи окууда кабыл алынды. Жогорку Кеңештин эксперти, миграция маселелери боюнча адис Салтанат Бараканова буга чейин этникалык кыргыздарды көчүрүп келүү боюнча “Кайрылман” программасы кабыл алынып, бирок ал толук ишке ашпай жатканын айтууда.

- Мамлекет этникалык кыргыздарга мыйзамдын негизинде “Кайрылман” макамын берди. Ошол мыйзам боюнча виза алганда мамлекеттик алымдардын суммасы кыскартылды. Ал эми жардам бере албай калган жагын айтсак, көчүп келгендерге жер жана жеңилдетилген насыяларды берем деп, бирок аткара алган жок.

Тарыхый журтунда кулга айланышты

Жазуучу, журналист Мирзахалил Каримов Кыргызстан эч даярданбастан этникалык кыргыздарды көчүрүп келүүнү баштаганы жаңылыштык болгон деп эсептейт.

- Мунун баарын ойлонуштуруп, анан колго алыш керек да. Болбосо ошол жакта жашай беришсин. Азыр сурасаңыз көпчүлүгү “тарыхый мекенибиз деп келсек, бизге начар мамиле болуп жатат” деп айтат. Бул жакта кандайдыр бир мүмкүнчүлүгү болсо келсин, болбосо ошол жакта жашай бергени жакшы.

Анткен менен Кыргызстандын ЖОЖдорунда окуганы келип, атуулдук алып, бул жакта жашап калган тажикстандык кыргыздар да жок эмес. Алардын бири, журналист жана окутуучу, теги мургабдык Зулпукар Сапанов бир гана жарандык берүү менен эле маселе чечилип калбайт деп эсептейт. Ал Тажикстандан келген жүздөгөн этникалык кыргыздар ушул тапта документтин жана жумуштун жоктугунан Чүйдө мандикер болуп жүргөнүн белгиледи:

- Менин кейигеним, кыргыздарды көчүрүп келмекчибиз деп, алып келишкен. Алар бул жакка, мекенине чоң үмүт менен келишкен болчу. Бирок азыр Чүйгө келгендерге боорум ооруйт. Түрк, корейлерге кул болуп жүрөт. Кул базарлада ошол этникалык кыргыздар иштеп жатат.

Кыргызстандын жарандыгын алып, бирок кайра туулуп өскөн мекенине кетип жаткан кыргыздар да жок эмес. Тажикстандын Мургаб районунан келген Умар Турдубеков оор турмуштун айынан кайра кетүүгө камынып жаткандардын бири:

- Бир туугандарым келсе, Кыргызстандын жарандыгынан чыгып, кайра өз жериме, өз элиме кетип калсамбы деген бир ой келди. Анын үстүнө ден соолугум да начар. Көзүм да жакшы көрбөйт. Кокустан бир нерсе болуп кетсем эмне болот?

Кыргызстан эгемендик алгандан кийин кыргыздардын бүткүл дүйнөлүк курултайын өткөрүп, башка өлкөдөгү кыргыздарды көчүрүп келүү демилгесин көтөргөн. Бирок тарыхый мекенине кайтып келген этникалык кыргыздарды там-таш жана жумуш менен камсыздай алган эмес.

Анын айтымында, аскерий базанын турушу Кыргызстанга опурталдуу, анткени АКШ менен Иран ортосунда жаңжал чыкса, Бишкектеги база бутага алынышы ыктымал. "Ошондуктан база тагдырын АКШ Орусия менен бирге чечиши керек" деп эсептейт кыргыз лидери.

Айрым серепчилер Атамбаевдин база тууралуу бул жолку билдирүүсү мурункуларына караганда жумшагыраак чыкканын белгилеп жатышат.

Алмазбек Атамбаев Иран менен АКШ өз ара тирешип жатканын айтып, эгер жаңжал тутанса, анын Кыргызстанга кесепети чоң болот деп белгиледи. Бирок база маселесинде Орусия менен АКШ өз ара орток пикирге келиши керектигин кыйытты:

- Орусияга барганымда Дмитрий Анатольевичке да, Владимир Владимировичке да “акыр аягында силер, Орусия менен АКШ кошулуп алып базаны калтыр деп кайра мени көндүрбөйсүңөрбү деп чочулайм”, - деп айттым. Аскердик база калбашы керек.

Мен АКШга “2014-жылы чыгасыңар, же болбосо ага чейин Орусия менен биргелешип, же башка мамлекеттер менен кошо жарандык жүк ташыган борборго айландырасыңар” деп эскерттим. Бизге жарандык аба майдандагы аскердик базанын такыр кереги жок. Атүгүл ижара акысына 150 миллион доллар алып жайгашып турушу баары бир опурталдуу.

Атамбаев президенттик шайлоодо жеңип келгенден бери АКШнын аскерий базасы калбашы керек деген билдирүүсүн ушуну менен үчүнчү ирээт кайталады.

Жогорку Кеңештеги “Ар-намыс” фракциясынан депутат Токон Мамытовдун баамында, Атамбаевдин Иран-АКШ жаңжалынан жана анын Кыргызстанга тийгизген кесепетинен чочулаганынын себеби бар:

- Быйыл эле сентябрь, октябрь жана ноябрь айларында Ирандын куралдуу күчтөрү жаңы ракеталарын сынактан өткөрүп бүтүп, куралданууга алышты. Бул “Шахаб-2” жана “Шахаб-3” деген ракеталар. Мындан сырткары булардын күчтүү ракеталары да бар. Ал ракеталардын учуу узундугу 2 миң чакырымдан ашык болуп жатат. Мындайча айтканда, Ирандын аймагынан атылган ракета бүтүндөй Борбор Азияда жайгашкан мамлекеттердин каалаган точкасына жете турган мүмкүнчүлүгү бар.

Саясат талдоочу Марс Сариев Атамбаев бул билдирүүсү менен бир канча өлкөгө белги берди деп эсептейт:

- Атамбаев бул билдирүүсү менен "Иранга каршы кампания башталса, бул база ал жараянга катышпайт, Кыргызстан буга каршы" деп АКШ, Иран, Кытай, Орусия жана жалпы эле Батышка белги берип жатат.

Сариев база маселеси АКШ менен Орусиянын өз ара тиреши болуп, ал тиреш Кыргызстанда өтүп жатканын кошумчалады:

- АКШ Орусияны ракетадан коргонуу система, дагы башка куралдар боюнча курчап жатпайбы. Орусия ушундан улам базаны курал катары карманып, соодалашып жатат. Ошон үчүн Атамбаев “эки чоң мамлекет өздөрү чечиш керек, өздөрүнүн геосаясатын компромисске келтириш керек” деп айтты. Чынында эле мурунтан эле белгилүү, муну АКШ менен Орусия чечет. Биз кичинекей мамлекетпиз, башкалардын көзүн карап турабыз.

АКШнын Кыргызстандагы элчиси Памэла Спратлен база боюнча кыргыз бийликтери менен сүйлөшүүгө даяр экенин билдирип келет. Жакында эле аталган база үчүн он жыл ичинде АКШ Кыргызстанга 1,5 миллиард доллар бергенин маалымдады.

Мындан сырткары он жылдан бери базада бир канча кыргызстандыктар иштеп келишет. Алардын бири Динара Кеңешбек кызы соода тармагында эмгектенет:

- Тейлөө жагында көбүнчө жергиликтүү эл иштейт. Мисалы, ашканасында, электрик, айдоочулар - баары жергиликтүү тургундар. Жаңылышпасам миңден деле көп адам иштейт болуш керек. Маянасы деле жакшы эле, иш менен камсыз кылган жагынан жакшы эле.

Антсе да экономист Айылчы Сарыбаев база маселесин дүйнөлүк деңгээлде каралышы керектигин белгиледи:

- Биз эл аралык каржы уюмдардан акча карыз алып жаткандан кийин АКШ, Батыш жана Европа өлкөлөрүнүн, Жапониянын жүргүзгөн саясатына жараша саясат жүргүзүшүбүз керек. Алар эгер бул жерге согуштук база ачабы, же дагы башка кандайдыр бир иштерди кылабы, ошого жараша иш жүргүзөсүңөр деген шарт менен бизге акча берет. Бул эң башкы маселе. Ошон үчүн "Манас" аэропортун реконструкциялап жатканда эле 50 миллион долларды Жапония берген. Реконструкция бүтөр замат АКШнын Ганси базасын ачканбыз. Бул башында эле макулдашылган дүйнөлүк чоң ири өлкөлөрдүн деңгээлиндеги маселе. Биз ошол чоң ири өлкөлөрдүн ортосундагы оюнчук болуп калганбыз. Базадан түшө турган акча бери жактагы эле маселе. Чоң маселе ары жагында жатат.

Ооганстандагы согуштук операциялардан улам АКШ "Манас" аба майданындагы аскерий базасын 2001-жылы ачкан.

Мурдагы президент Курманбек Бакиев 2009-жылы Москвадагы сапары маалында база жабылат деп билдирүү жасаган. Бирок андан көп өтпөй, расмий Вашингтон менен сүйлөшүүлөрдөн кийин транзиттик жүк ташуучу борбор болуп өзгөрүп, жаңы келишим түзүлгөн. Ага ылайык ижара акысы да 63 миллион долларга чейин көтөрүлгөн. Бул келишим 2014-жылы аяктайт.

“Азаттык”: Президент Алмазбек Атамбаев АКШнын транзиттик жүк ташуучу борбору Кыргызстанга абдан кооптуу болуп калды, мисалы үчүн Ирандан туруп атып коюшу ыктымал дегендей айтты. Ушундай коркунуч бар деп сиз аскер адам катары айта аласызбы?

Мамытов: Андай коркунуч бар. Бул жеке Кыргызстандын аскер адистердин бүтүмү эмес. Орусиялык аскер адистердин, ошондой эле АКШнын жана Борбор Азиядагы башка адистердин корутундусу бар.

Себеби быйыл эле (2011-жылы) сентябрь, октябрь, ноябрь айларында Ирандын куралуу күчтөрү жаңы ракеталарын сыноодон өткөрдү. “Шахаб-2”, “Шахаб-3” деген ракеталар. Мындан тышкары дагы бир “Саржил” деген күчтүү ракетасы пайда болду. Анын учуу ылдамдыгы 2 миң чакырымдан алыс. Мындайча айтканда, Иран аймагынан атылган ракета Борбор Азияда жайгашкан бүт мамлекеттерге жетип барып тийгенге мүмкүнчүлүктөрү бар.

“Азаттык”: Бул эми аскерий жагы болсо керек. Ал эми саясий жагынан алганда, мисалы үчүн ошол эле Кыргызстан, ошол эле Орусия Ооганстандагы террорчулукка каршы операцияны ишке ашыруу боюнча эл аралык шериктештиктин мүчөлөрү болуп эсептелишет. Анын үстүнө азыркы жүк ташуучу борбор гуманитардык жардам ташып, аскерлер боюнча бир гана Ооганстанга байланышкан эмеспи. Анда эмне себептен Иран Кыргызстанды бутага алышы мүмкүн?

Мамытов: Иран жанагыдай сыноо кылгандан кийин октябрь айында АКШ президенти Барак Обама аларга эскертүү катары билдирүү жасабадыбы. Алардын билдирүүсүнө жакында эле Ирандын өкмөтү жооп кылып, эгерде Ирандын эркиндигине күч келсе, АКШ, НАТО, башка Батыш өлкөлөрүнүн кайсы жерде болбосун базаларына коркунуч келтиргенге жүйөбүз бар деп, алар да эскертишти. Ошондуктан бул маселени жалаң Ооганстанга байлоого болбойт.

Ошол эле биздин "Манас" аба майданында жайгашкан жүк ташуучу борбордогу учактарды Иранга каршы пайдаланууга толук мүмкүнчүлүктөр бар. Демек "Манас" аба майданы Иранга каршы пайдаланылып калса, Иран жооп кылып, сокку жасашы мүмкүн.

“Азаттык”: Атамбаев ушуну менен үчүнчү жолу базага байланыштуу билдирүү жасап отурат. Бирок бул жолу базанын тагдырын Орусия менен АКШ бирге чечиши керек дегендей кошумча ой айтылды. Анын себеп-жөнүн азыр чечмелеп жатышат. Сиз бул пикирди кандай баалап жатасыз?

Мамытов: Бул да туура. Себеби азыркы учурда ушул база, дегеле Борбор Азия мейкиндигинде болуп жаткан аскерий, саясий абалдын бары бир жагынан НАТО менен экинчи жактан Орусиянын саясаты менен кээ бир жерде кайчылашып калып жатат да. Айрым учурда тиреш, карама-каршылык пайда болууда. Ошондуктан бул маселени глобалдык масштабда чечиши керек. Себеби орусиялыктар жанагы Ирандан ракеталарын сынаганга Армавир шаарында радиолокациялык станция курду.

Ирандын аймагын көзөмөлдөө үчүн Азербайжандын Гавали шаарында жайгашкан радиолокациялык комплекс бар. Орусия менен Америка жанагы Польшага, Румынияга радиолокациялык станция ачабыз, Борбор Азияны, Иранды, Ооганстанды кошо карайбыз дегенде, “жаңыны эмне кыласыңар салып, биздин эле ракеталык радиолокациялык комплекстерди пайдаланып, көзөмөл жасай бергиле” десе, тигилер “жок, биздин өзүбүздүкү болуш керек, биз Иранга ишенбей жатабыз, Ооганстандагы окуя кандай болуп кетет” деп мына ушул жерден карама-каршылыктар чыккан да.

“Азаттык”: Демек Кыргызстандагы бул базанын тагдырын Бишкек жалгыз өзү чече албай, глобалдык, үлкөн державалар чече турган даражага жетип калган турбайбы.

Мамытов: Дал ошондой.

Лимиттен ашкан ири мекемелердин жарыктары өчүрүлөт. Ал эми президент Алмазбек Атамбаев жаңы өкмөткө энергетикадагы каатчылыктан чыгуу үчүн насыя болсо да каражат табуу тапшырмасын берди. Быйылкы кыш Кыргызстан энергетикасынын өксүктөрүн ачыкка чыгарды.

Энергетика жана өнөр жай министрлигинин алдындагы Энергетика жана газ боюнча мамлекеттик инспекциясынын жетекчиси Акылбек Түмөнбаевдин белгилешинче, энергетикадагы каатчылык негизинен Бишкек жана Ош шаарында катталууда. Бул электр энергиясын ашыкча пайдалануудан келип чыгууда.

Мисалы, Бишкек шаары суткасына 10 млн. кВт саатка жакын колдонушу керек болсо, учурда пайдаланылган электр кубатынын көлөмү дээрлик 4 млн. кВт саатка ашыкча болууда.

Эми өкмөт энергетикадагы каатчылыктан чыгуунун жаңы жолдорун сунуштоодо. Энергетика жана өнөр жай министри Аскарбек Шадиевдин “Азаттыкка” билдиришинче, ченемден ашыкча колдонгон мекемелердин жарыктары өчүрүлөт.

- Бизде 300дөн ашуун сауна бар. Ошолордун бардыгы 15 же 50 кВт колдонобуз деп айткан болсо, азыр алар 15, 30, 50нүн ордуна 80 колдонуп жатат. Эгер ошолор лимиттен өтүп кеткен болсо, аларды өчүрүшүбүз керек. Чоң кафе, ресторандар бар. Алар деле көрсөтүлгөн көлөмдөн эки эсе көп электр энергиясын колдонуп жатышат. Ошолордун бардыгына экспертиза жүргүзүшүбүз керек. Эң негизги максат – элибиз маанайы бузулбай, жаңы жыл тосушу керек. Кийинки жылга немис банкынан чоң көлөмдө каражат алып жатабыз. Миң чакырымдын тегерегинде кабель болсо, анын 100 чакырымын алмаштырышыбыз керек.

Ал эми парламенттеги башкаруучу коалицияга кирген “Ата Мекен” фракциясы энергетикалык каатчылыктын себептери боюнча өкмөттүн жүйөлөрүнө макул эмес экенин билдирип чыгышкан. Алар энергетикалык коопсуздукка коркунуч келтирген жагдайлар катары тармактагы шалаакылыкты жана ашынган коррупцияны мисал келтиришкен болчу. Алардын айтымында, электр жабдууларын жаңылоого бөлүнгөн каражаттын дайыны белгисиз.

Энергетика маселелери боюнча эксперт Раимкул Мамыров бул тармакта даярдык начар болгонун, эми болсо электр энергиясын пайдаланууну оптималдаштыруу зарылдыгын белгилөөдө. Ал үчүн азыркы мүмкүнчүлүктөрдү тез арада эсептеп чыгыш керек.

- Азыр электр энергиясын пайдаланууну оптималдаштыруу керек. Жаңы линия куруп, же жаңы трансформаторлорду койгонго мүмкүнчүлүк да, убакыт да жок. Ошондуктан азыркы мүмкүнчүлүктөрдү эсептеп чыгып, ошого жараша электр энергиясын пайдаланыш керек. Балким кээ бир жерлерди убактылуу өчүргөнгө туура келет. Кыш дагы эки айга созулат. Ага чейин ушундай боло берсе, анда такыр башкача жагдайлар болуп кетиши мүмкүн.

Кыргызстанда энергетикалык авариялар жана өчүрүүлөр өткөн апта соңунан бери катталууда. Борбор калаанын үч-төрт күн бою электр жарыгысыз, газсыз калган тургундары шаар көчөлөрүн тосуп, тез арада электр энергиясы берилишин талап кылышкан.

Президент Алмазбек Атамбаев жаңы өкмөткө энергетикадагы каатчылыктан чыгуу үчүн насыя болсо да каражат табуу тапшырмасын берди.

- Өлкөдө энергетикалык коопсуздукту камсыз кылыш керек. Эмдиги жылы "Датка-Кемин" линиясы тез арада курула башталышы керек. Ага удаа трансформаторлорду, эскирген электр зымдарын алмаштырып, азыркыдай күндөп-түндөп электр жарыгысыз калтырууга жол бербеш керек. Бул маселени чечүү үчүн канча каражат керек болсо да тапкыла, керек болсо кредит алгыла. Кытай ошондой кредит бергенге даяр. Тышкы карыз көбөйөт деп элибизди жарыксыз, караңгы үйлөргө камап, суукка тоңдуруп өлтүрөбүзбү? Же, мисалы, "Центерранын" акцияларын, башка мамлекеттин активдерин ушундайда колдонбосок, качан колдонобуз?

2008-жылы Токтогул каскадындагы суунун аздыгына байланыштуу электр энергиясы чектөө киргизилген болчу.

Айрым эксперттер энергетикалык каатчылыктан чыгуу жолдорун иштеп чыгып, алдын алуучу республикалык штаб түзүү демилгесин көтөрүүдө.

Талдоочулар Казакстандын жыл ичиндеги эң башкы деп атаган окуясы декабрда өлкөнүн батыш бөлүгүндө орун алды. Жаңы Өзөн шаарынын мунай компаниялардын биринде иштеген жумушчулардын сегиз айга созулган нааразылык акциясы кан төгүү менен аяктады.

16-декабрда Казакстан жыл бою даярданган Көз карандысыздык күнүн майрамдап жаткан кезде болгон кагылышта полиция күчтөрү ок ачып, андан расмий маалымат боюнча 15 адам каза таап, токсондон ашуун киши жаракат алды.

Мунайчылардын социалдык талаптардан башталган нааразылык акциясынын башында ага анча олуттуу маани бербеген бийлик аягында, кырдаалды жөнгө салуу аракетинде саясий кадамдарга барууга мажбур болду. Соңунда президент Нурсултан Назарбаевдин өзү да мунайчылардын талаптары жөндүү экендигин моюнга алды.

Казакстандык жаш активист Жанбулат Мамай “Азаттыкка” курган маегинде Жаңы Өзөндөгү кан төгүүнү жылдын эле эмес, Казакстандын көз карандысыздык тарыхындагы башкы окуя, "экинчи Желтоксон" деп атады:

- Туура жыйырма беш жылдан кийин Желтоксондун жаңы Казакстанда кайталануусу, мааниси андан ашпаса, кемибей турган окуя деп эсептейм. Бул Казакстанда болочокто, ушундай нааразылыктар улана турган болсо араб өлкөлөрүндөгүдөй сценарий кайталануусу мүмкүнбү деген суроолорго жооп бере турган, коомду жана бийликти да тынчсыздандырган маселе деп эсептейм. Соңку жыйырма-жыйырма беш жыл ичинде Казакстанда кан төгүү, масштабы, коомго таасир эткен жагынан мындай окуя болгон эмес.

Аяктаган жыл бою Казакстандын ички саясатында президент Нурсултан Назарбаевдин бийлигинин тышкы түспөлүн улам жаңы элементтер менен дагы бекемдөө жараяны жүрдү.

Казакстан 2011-жылда

Тажикстан-Орусия: алсыздыктын далили

“Азаттык” менен маектешкен тажикстандык талдоочулар аяктаган 2011-жылдын өлкөнүн турмушуна терең из калтырган окуясы катары – эки учкучтун соттолушуна байланыштуу Орусия менен болгон чатакты аташты.

Дүйшөмбүлүк журналист жана саясат талдоочу Марат Мамадашаев мындай дейт:

- Эң ири окуя - учкучтар үстүнөн болгон сот жараян. Менимче бул Тажикстан үчүн жылдын башкы окуясы. Бул жерде маселе Орусия менен мамиледе эле эмес, бул жараян биздин азыркы саясий системабыздын кемчиликтерин дагы бир жолу көзгө сайып көрсөттү. Тажик-орус мамилеси бул жерде экинчи баскычтагы маселе. Эң башкысы бизде кандай болорун даана көрдүк.

Тажикстандын Коргон-Төбө шаарынын соту 2011-жылдын ноябрь айында орусиялык компанияга иштеген эки учкучту: Орусия менен Эстониянын жарандарын "авиатетиктердин аткезчилиги менен алектенген", "чек арадан мыйзамсыз өткөн", "аба ташуулардын эл аралык эрежесин бузган" деген айып менен он жарым жылдан эркинен ажыраткан.

Бирок "Мунапыс жөнүндөгү" соңку мыйзамга байланыштуу өкүм эки жылга кыскартылып, сегиз жарым жылга түшүрүлгөн. Учкучтар 2011-жылдын айында, Тажикстандын аба мейкиндигине Ооганстан тараптан кирип, учагы Коргон-Төбөнүн аба бекетине конгондон кийин камакка алынышкан болчу.

Бирок Орусиянын катаал жана кескин реакциясынан кийин Тажикстан учкучтарды абактан кайра дароо эле чыгарууга аргасыз болду. Башкача айтканда баштапкы өкүм кийинки баскычтагы облустук соттун чечими менен өзгөртүлдү.

Орусиянын бийлиги Тажикстандагы сот өкүмүн саясий куугунтук катары айыпташып, эки өлкөнүн ортосундагы мамилелерге терс таасирин тийгизерин ачык айткан. Ага удаа Орусияда жүздөгөн тажик мигранттары кармалып, аларда ар кандай жугуштуу илдеттер бардыгы айтылып, айрымдары мекенине кайтарыла баштаган. Бул Москванын жооп чарасы катары каралган.

Тажикстан 2011-жылда

Өзбекстан: Батыш үчүн барк артты

Аймактын эң калктуу жана авторитардык өлкөсүнүн ички жана тышкы саясатында аяктаган жылы кандай тенденциялар байкалды?

Саясат таануучу Камоллидин Рабимовдун пикиринде, 2011-жылы Өзбекстандын ички саясатында “Араб жазы” атыккан окуялардын кыйыр таасири байкалды:

- Бул эмнеден көрүндү? Бир нече багыттан көрүндү. Оппозицияга, оппозициячыл уюмдар менен кыймылдарга карата мамиледен, элдик толкундоолорду тынч жол менен чечүүгө даярдыктан көрүндү.

Биз билгенден бийлик атүгүл элдин кан төгүүсүз кууп-таркатуу үчүн суу бүркүгүчтөрдү сатып алган. Бирок иш буга жеткен жок. Жалпысынан Өзбекстанда реформа жүргүзүлүүдө. Бул реформа мамлекет өнүгүүнүн кийинки этабына акырындык менен өтүшү үчүн социалдык-экономикалык, атүгүл саясий шарт түзүүгө багытталган. Ошол реформанын негизги учурларынын бири – президент Каримов мамлекет башчысынын бийлик мөөнөтүн жети жылдан беш жылга түшүргөнү. Ал муну кандайдыр бир рекламасыз, шөкөтсүз эле жасады.

Мамлекеттик маалымат каражаттары реформа деп жупуну гана мүнөздөштү. Чынында бийликтер муну демократиянын чоң жетишкендиги катары даңазалай алышмак. Менимче бийликтер трансформация дооруна камынып жатышат. Биз билгенден Каримов азыр 73кө келди, январда 74кө чыгат. Анын абалы Өзбекстанда жакынкы жылдары бийликти өткөрүп берүү ишке ашуусу мүмкүн экенин көрсөтүүдө.

Саясат таануучу Каммолидин Раббимов кошумчалагандай, Өзбекстандын “Араб жазына” таасирлерген жана чет өлкөлөрдө жүргөн оппозициясы, активисттери жазында “Өзбекстан элдик кыймылы” деген саясий уюм курууга жетишти.

Аталган бирикме расмий Ташкент үчүн жаңы чыңалуу алып келгени менен күзгө барып өзүнүн ички кубатын жоготуп койду. Бул үчүн бийлик да өз чараларын көрдү. Өзбекстандагы акыркы президенттик шайлоо 2007-жылдын декабрында өткөрүлгөн. Ислам Каримовго анда берилген жети жылдык мандат 2014-жылы барып аяктайт.

Өзбекстан 2011-жылда

Түркмөнстан: Ички турмуш өзгөрүүсүз

Айрым талдоочулар түркмөн коомунун ички абалын караганда, ага жакынкы келечекте ички нааразылыктын чыгышы коркунуч туудурбайт, бирок ошол эле кезекте мамлекеттин ашыкча басымы ички тең салмакты тышкы факторлорго көз каранды кылат деп эсептешет.

Түркмөнстандагы жараяндарга сырттан кылдат байкоо салгандардын бири “Түркмөнстан хроникасы” деген интернет басылманын редактору, “Адам укуктары боюнча түркмөн демилгеси” деген уюмдун башчысы Фарид Тохбатуллин “Азаттыкка” курган маегинде 2011-жылы Түркмөнстандын ички саясатында олуттуу деле өзгөрүү байкалбаганын белгиледи:

- Эгер бийликтин саясаты жөнүндө айтсак, ал иш жүзүндө өзгөргөн жок. Эгер бийлик берген убадалардын аткарылышынын практикалык жыйынтыктары тууралуу айтсак, ал да болбоду. Демократиялаштыруу, көп партиялуулук жөнүндө жана башка убадалар болгон. Бирок, тилекке каршы, бул багытта эч нерсе өзгөрбөдү.

Фарид Тохбатуллиндин айтымында, Түркмөнстандын Көз карандысыздык күнүнүн 20 жылдыгынын урматына саясий айыпкер деп саналгандар абактан чыгат деген үмүт болгон. Бирок бул да акталбады.

Түркмөнстан 2011-жылда

Түркмөнстандын кезектеги президенттик шайлоосу 2012-жылдын февралында өтөт. Шайлоого атаандаш деген талапкерлер көрсөтүлүп жатканы менен жалгыз саясий партиялуу Түркмөнстанда Гурбангулы Бердымухаммедов президенттикке оңой эле кайра шайланары күтүлүүдө.

Британдык Economist Intelligence Unit уюму “2011-жылы дүйнө өлкөлөрүндөгү демократия индекси” деген баяндамасында Борбор Азиядан Түркмөнстанды 167 мамлекет ичинен 165, Өзбекстанды 164, Тажикстанды 152, Казакстанды 137, Кыргызстанды 107-орунга жайгаштырды.

Талкууга Чүй облустук ички иштер башкармалыгынын башчысы Бакытбек Жусубалиев жана журналист Абдувахаб Мониев катышты.

Талкууну толугу менен бул жерден угуңуз:

“Азаттык”: Милицияга эл эмне үчүн ишенбейт? Сурамжылоолор көрсөткөндөй, бүгүнкү күнү элдин 70-80% милицияга ишенбейт экен.

Жусубалиев: Бул суроо баарыбыздын жүрөгүбүздү өйүп келатат. Бирок өзүңүздөр билесиздер, Союздун тушунан бери эле эл милицияга ар кандай көз караш менен карап, ар кандай баалап келе жатат. Бирөө жакшы көрөт, бирөө жаман көрөт. Анткени биздин ишибиз ошондой.

Айрым кызматкерлердин кесиптик деңгээлинин начардыгынан, өзүнүн кызмат абалынан аша чаап пайдаланып кеткенинен, укуктук маданиятынын аздыгынан, атуулдарыбызга туура эмес мамиле жасаганынан ушундай терс пикирлер пайда болот.

Ошентсе да 2005-жылы март окуясында милиция бир жума иштебей калган, ошондо эл өзү "иштегиле" деп өтүнгөн учурлар болгон. Айрым кызматкерлерибизди иштете баштаганыбызда карапайым эле адамдар “милиция балдарга бергиле, жесин” деп жанында болгон акчасына нан, лимонад сатып келип беришкен. Ушундан эле милиция менен элдин бири-биринен ажырагыс экенин байкоого болот.

Мирпазилов, Жалал-Абад: Мен былтыркы июнь окуясынан бери милицияга ишенбей калдым. Анткени азыр милиционерлер күнөөнү улутуна карап коюп, улутуна карап мамиле жасашат. Эгер улутуң башка болсо, кыйноо, же чөнтөгүнө бир нерсе сала коюп, айыпты мойнуна коюу адатка айланып баратат. Ошондуктан мен жогоруда отурган жетекчилерден суранат элем, бул жагдайга да көңүл бөлүп, карап койсоңуздар.

Мониев: Милицияга элдин ишеничи азайышына алар өздөрү гана күнөөлүү. Алар өзүнүн милдетине дал келбеген иштерди жасап, мыйзамсыз иш-аракеттерди жасап, ишенимден чыгып калган. Бирок милицияны коомдон бөлүп кароого болбойт. Жыйырма жылдык эгемендик ичинде Кыргызстандын бүт тармактары кризиске батты, анын ичинде күч органдары, милиция да өз иш-аракеттеринде деградацияланып кетти. Ошентсе да ачык айтуу керек, бүгүнкү күнү уруп-сабап, кыйноонун натыйжасында кылбаган күнөөсүн мойнуна алдыруу күчөп кетти.

“Азаттык”: Абдувахаб мырза, айлык акы көтөрүлсө, ички иштер тармагы оңолот, милициядагы коррупция жоголот деп ишенесизби?

Мониев: Жок, айлык акыны көтөрүүнү милицияны оңдоонун бир жолу, бирок аны менен эле ички иштер тармагы түп-тамырынан өзгөрүп, оңолуп кетпейт. Кызматкерлердин деңгээли, психологиясы өзгөрүүсү керек. Айлык акыны көтөрүп эле “реформа жасадык” деген “эски чаначка жаңы кымыз куям” дегендей эле кеп.

Төлөгөн, Нарын: Милицияга 100% ишенбейм. Анткени бул тармакты жакшы билем. Милиция эле эмес, сот, прокуратура тармагы деле так ушундай. Ошондуктан булардын бардыгын таратып, Грузиядагыдай реформа жасаш керек. Кыргыздар союздун тушунда деле ишенчү эмес, “милиция менен доктурдан алыс кылсын” деген тосттор жок жеринен айтылган эмес.

Жаңы жыл алдында бильярд спортунун аралашма пирамида түрү боюнча өлкө чемпионаты жыйынтыкталды.

Бул өлкө биринчилиги спорт адистердин көңүлүн бурду. Себеби финалда дүйнөнүн үч жолку чемпиону Каныбек Сагынбаев жеңилүү ызасын тартты.

Бул ирет Каныбекти 6:2 эсебинде спорт чебери Зайлан Адамов утуп, 2011-жылдагы өлкө чемпиону аталды. Бильярд боюнча өлкө чемпионатына Ала-Тоонун бардык аймагынан тандалган 64 спорт чебери катышты.

Ал эми 60 жаштан ашкан ардагерлердин бильярд мелдешинде бишкектик Карим Камалов жеңүүчү деп таанылды.

Кышкы олимпиадага жолдомо

2012-жылдын 13-январында Австриянын Инсбрук шаарында жаштар арасында биринчи кышкы олимпиадалык оюндар башталат. Өлкөнүн улуттук олимпиада комитетинин башкы катчысы Канат Аманкулов айтымында, жаштардын биринчи кышкы олимпиадасына 16 жаштагы Зафар Шахмурадов чаңгы жарыштарына катышат.

Учурда Зафар устаты Александр Левданский менен акыркы камылгаларын Орусияда көрүп, алар менен бирге машыгууларды өткөрүп жатат.

Зафар Шахмурадов Орусиянын Сыктывкар шаарында өткөн эл аралык чаңгы мелдешерине катышкан. Быйыл Астана жана Алматы шаарларында өткөн 7-кышкы Азия оюндарында өлкө намысын коргоп, байгелүү орунга жетпей калган.

Жетим балдар үйүнө спортчулардан белек

29-декабрда Бишкектеги Шералы Сыдыков атындагы олимпиадалык резерв окуу жайынын жамааты, быйыл жаштар арасында Азия чемпиону болгон балбандар жана алардын устаттары Сокулук районундагы Военно-Антоновка айылындагы жетим балдар үйүндө болду.

Алар спорттук жабдууларды белекке берип, жаңы жылы менен куттуктады. Бул саамалык тууралуу окуу жайдын жетекчиси Төлөсүн Ысыралиев “Азаттыкка” айтып, спортко шыктуу балдарды окуу жайга сыноосуз кабыл алаарын билдирди.

Жаңы жылдык веложүрүш

31-декабрда Бишкекте жаңы жылдык велосипед жүрүшү болот. Веложүрүшкө катышууну каалагандар саат экиде Ала-Тоо аянтына чогулуп, шаар көчөлөрү менен жаңы жылдык жүрүшкө чыгышат.

Финалы Ахунбаев жана Каралаев көчөлөрүнүн кесилишинде аяктамакчы. Веложүрүшкө катышууну каалагандар велосипединин дөңгөлүгүн жаңы жылдык жасалгалоого тийиш дешет мелдештин уюштуруучулары.

Москва да мыктыларды аныктады

Жаңы жылдын алдында Москва шаары менен Москва облусундагы эмгек мигранттары 2011-жылдын жыйынтыгын чыгарып, мыктыларды аныктады.

17 тармак боюнча жылдын мыктыларын “Мигрант Кыргызстан” гезитинин 11 адамдан турган атайын калыстар тобу аныктаган. Алардын катарында Жылдын мыкты спортчусу деп эркин күрөш балбаны Жаркынбек Байзаков аталды.

2011-жылдын мыкты спортчулары

Кыргызстандын 2011-жылдагы эң мыкты спортчулары жана машыктыруучулары аталды. Бул тууралуу “Азаттыкка” өлкөнүн мамлекеттик дене тарбия жана спорт агенттигинин бөлүм башчысы Канат Арпачиев маалымдады.

Спорттун олимпиадалык түрлөрүндөгү 2011-жылдын эң мыкты спортчу болуп грек-рим күрөшүнүн балбаны Арсен Эралиев табылды. Себеби ал быйыл жаштар арасында дүйнө биринчилигинде күмүш, улуулар арасындагы Азия чемпионатында алтын медаль утуп алды.

Быйыл да Азия чемпиону болгон велоспортчу Евгений Ваккер, Азия чемпионатында коло байге уткан боксчу кыз Ажар Жамгырчиева жана башкалар мыкты спортчу аталды.

Спорттун олимпиадалык эмес түрлөрүндө быйыл кол күрөш боюнча дүйнө чемпионатында биринчи орунду ээлеген Ольга Ярославцева эң мыкты спортчу деп таанылды. Спорттун улуттук түрлөрүнөн тогуз корголчу Мирлан Кудайбергенов жана көк-бөрү чебери Рустам Тыналиев мыкты спортчу катары урмат-сыйдын ээси болушту.

Каринанын максаты - Сочи олимпиадасы

Кыргызстандык көркөм муз тебүү чебери Карина Ураимова Чымкент шаарында өткөн Казакстандын ачык биринчилигинде коло байге утуп келди. Мында Кыргызстан, Казакстан жана Өзбекстандын 120 спортчусу мөрөй талашты.

Карина 10 жашынан бери көркөм гимнастика жана муз тебүү спорту менен Москвада машыгып, жыл өткөн сайын чеберчилиги жогорулап, мелдештерде мөрөй алып жүрөт. Ал эки жылдан бери Кыргызстандын жарандыгын алып, өлкө намысын коргоп келет.

Башкы максаты 2014-жылы Сочи шаарында өтө турган кышкы олимпиадага жолдомо алуу экенин маалымат каражаттарына билдирди.

Жыл башынан бери кыргыз спортчулары эл аралык аренада азыноолак ийгиликтерге да жетишти. Грек-рим, эркин күрөштө, оор атлетика менен жеңил атлетикада, кикбоксинг менен тайбокс, самбо, таэквондо боюнча спортчулар ийгиликке жетишти.

Казакстандын Алматы жана Астана шаарларында кышкы 7-Азия оюндары өттү. Негизги басым да ушул кышкы Азия оюндарына жана 2012-жылы Лондондо өтө турган олимпиадалык оюндарга жолдомо алуу таймашуулары эле. Казакстандагы кышкы Азия оюндарында кыргыз хоккейчилери топ менен ойноодо коло байге алды.

Жылдын мыктысы - Арсен Эралиев

Быйыл жылдын мыкты спортчусу деп адистер бир добуштан грек-рим күрөшүнөн Азия чемпиону аталган Арсен Эралиевди аташууда.

Арсен февралда Астанада өтө турган Азия чемпионатында Лондон олимпиадасына жолдомо утуп алууга аракет кылаарын “Азаттыкка” маалымдады.

Лондон олимпиадасына жолун ачкандар

Лондон олимпиадасына жолдомо алгандар: марафончу Юлия Архипова, дзю-дочу Чингиз Мамедов жана таеквондочу Расул Абдраим.

Юлия Архипова учурда Орусиянын Кисловодск шаарында машыгып, Лондон олимпиадасына даярданып жатканын өлкөгө эмгек сиңирген устат Бактияр Бокеев маалымдады.

Стамбулда өткөн грек-рим жана эркин күрөштөн дүйнө чемпионатында кыргыз балбандары Лондон олимпиадасына жолдомо албай, арманда калышты.

14 жаштагы Султан Букеев - Азия чемпиону

Өлкөнүн тарыхында бишкектик 14 жаштагы Султан Букеев Азия чемпиону аталып, эки алтын медалдын ээси болду. Жаш спортчу Султан Букеев келечекте олимпиада чемпиону болуу башкы максаты экенин “Азаттыкка” айтты:

- Мен үчүн быйылкы жыл ийгиликтүү болду. Жеңиштин бийик сересине чыкканда Кыргызстандын туусу обого көтөрүлүп, гимн ойногондо ушунчалык сүйүндүм. Келечекте олимпиада, дүйнө чемпиону болгум келет. Ал үчүн талбай машыгуу зарыл.

Чарчабаган Ваккер

Кыргыз спорт тарыхында беш ирет удаасы менен Азия оюндарында мөрөй алган велоспортчу Евгений Ваккер быйыл да Азия чемпионатында алтын байгелүү болуп, дале табында экенин далиледи.

Үмүттөр акталбады

Спорт күйөрмандары жыл жыйынтыгы боюнча түрдүү пикирде:

Азат: 2011-жылы кыргыз спортчулары үчүн мактана тургандай ири ийгиликтер болбоду. Ташкентте Азия чемпиону болгон грек-рим күрөш балбаны Арсен Эралиевди гана баалайм. Быйыл Түркияда өткөн эркин жана грек-рим күрөш боюнча дүйнө чемпионатында бир дагы кыргыз балбаны Лондон олимпиадасына жолдомо албай калганы абдан өкүнүчтүү.

Эмил Чекиров: Кыргызстанда жыл сайын футбол өлүм, ындыгы өчүп баратканы капа кылат. Жогорку Лигада 5 команда ойнойт, алардын кырктан ашууну чет өлкөлүк жалданма оюнчулар. Жергиликтүү жаштарга көңүл бурулбай жатканы абдан өкүнүчтүү. Спорт жетекчилери аймактарга дээрлик көңүлкош карап калышты.

Улуттук олимпиада комитетинин башкы катчысы Канатбек Аманкулов:

- Лондон олимпиадасына жолдомо алган дзю-дочу Чингиз Мамедов Кыргызстанда эмес, Францияда бир жылдан ашуун жашап, Эл аралык дзю-до академиясында машыкканы натыйжа берди. Лондонго биринчи жолдомо алган Юлия Архиповага алты айдан кийин гана өкмөт стипендия чектегени - жетекчилердин жоопкерчилигинин жоктугу. Олимпиадага жолдомо алабыз дешкен балбандар да үмүттү актаган жок.

2011-жылдын жыйынтыгы тууралуу Бишкек шаардык спорт комитетинин төргасы Шейшенкул Бакиров:

- Билим берүү министрлиги менен кесиптик билим берүү агенттиги дене тарбия багытында иш жүргүзгөнү байкалган жок. Пландоо менен иш жүргүзүп, анализдеген эч ким жок.

2011-жылы кыргыз спортун өнүктүрүүгө өлкө казынадан 320 млн. сом жумшалган. Бул сумма чет өлкөлөрдө он-он беш спортчунун бир жылдык машыгуусуна коройт. Кыргызстанда болсо бул каражат миңдеген спортчуларга жетиши абзел.

Шадиев: Эң оболу мен кыргызстандыктарды келе жаткан жаңы жылы менен куттуктап, элибизде, жерибизде тынчтык, бейкутчулук, аманчылык каалайм.

Кыргыз эли чоң кадамдар менен өнүгүүгө кетүүсүнө тилектешмин. Кудай буйруса, элибиз жаңы жылды жарыкта, жакшынакай маанай менен тосот. Биз колдон келген бардык аракеттерди жасайбыз. Жаңы жыл күндөрү биздин бардык кызматкерлер, алар менен кошо мен дагы кызмат ордумда болом.

Талкууну толугу менен бул жерден угуңуз:

“Азаттык”: Энергетика тармагын көтөрүү үчүн электр энергиясынын баасын көтөрүү керек деп айтканыңыз бар. Бүгүнкү күнү бул маселе да ар бир кыргызстандыктын жүрөгүндө турат. Баалар качан көтөрүлүшү мүмкүн? Канчага кымбаттайт?

Шадиев: Тармакты оңдоо багытында реформалар жүргүзүлүшү керек. Ошондуктан системалуу түрдө карап чыгуу зарылчылыгы бар. Тарифтин кымбатташы карапайым элге таасири тийбейт. Бүгүнкү күнү сауна, казино, соода түйүндөрү, түнкү клубдар жана башка ири ишканалар бар. Мына ушулардын баарын карап чыгып, бааларды көтөрбөсөк болбойт. Анткени биздин жабдуулардын баары эскирген.

Энергетика тармагы кимдердин гана чөнтөгү үчүн иштеген жок, мурунку, кийинки бийликтердин тушунда, электр энергиясына төлөнгөн акча тармакты оңдоого жумшалган эмес.

Нурлан, Бишкек: Энергетика тармагында баягы Ширшовдун системасы иштеп жатат, бул деген биз электр энергиясы үчүн төлөгөн акчанын жарымы “сол” жакка кетет. Мына ушул системаны бузушуңар керек, кыйынчылыктын баарын элге жүктөй бербей.

Шадиев: Албетте кемчилик жок эмес. Бүгүнкү күнү уурдоолор көп деп айтпадыкпы, быйыл биз коммерциялык жоготууларды кыскарттык. Келерки жылы жүргүзүлө турган бардык тендерди ачык түрдө коомчулукка алып чыгабыз.

Жыл аяктап баратып, жыл ортосунда ишинен мыйзамсыз бошогондор сот аркылуу мурдагы кызматына кайрадан орношо баштаганын, анын бири катары профессор Накен Касиевдин Онкология институтунун жетекчилигине кайрадан келгенин мисалга келтирген “Жаңы агым” гезити ушундай эле мыйзамсыз жол менен Бишкек шаарынын башкы архитектору Төлөбай Кеңешов да кызматынан алынганын, анан алгач Ленин райондук соту, андан кийин Бишкек шаардык сотунун коллегиясы Кеңешовдун кызматтан мыйзамсыз алынганын далилдеген чечимдерин бергенин белгилеп, “бирок эң кызыгы өкмөттүн алдындагы Мамлекеттик архитектура жана курулуш агенттиги ушул кезге дейре эки соттун чечимин аткармак тургай, тоготпой жаткандыгын, мындай өзүмбилем жорукту деги Бабанов билет болду бекен?” деген суроо коюу менен жазып чыкты..

Аталган гезит узап бараткан жылда ташы өйдө кулап, жаңы бийликтин короосуна кирген жана кечээ эле ошол короодо жүрүп, бүгүн андан “чыгып” калган аткаминерлер тууралуу маалыматтарды басты.

Гезит “Каганат строй” ишканасынын жетекчиси Замир Бекбоевдун маегине орун берди. Бажы биримдиги тууралуу кеп кылган Бекбоев эгер биз өндүрүштү сыртка экспорттой алган өлкө болсок, анда Бажы союзуна кошулсак чоң пайда алып келмегин, бизден 3-4 эсе чоң Казакстан Бажы биримдигине кошулгандан бери экономикабыз төмөн түшүп кетти деп нааразы болуп турганын, ошондуктан Бажы биримдигине азырынча кошулбай койо турганда туура болмогун, Орусия деген менен анын да бизде өз кызыкчылыгы барын, маселен АКШнын авиабазасынын пайдасын көрүп келатсак, Орусиянын Канттагы аскер базасынын ушул кезге чейин эч пайдасын көрө электигибизди айтты.

Бекбоев андан ары өкмөттүн кыскарганы жакшы болгонун, бирок мындан да кыскартса болмогун, анын оюнча Маданият министрлиги менен туризмди кошуп салганын жаңылыштык деп эсептээрин, эл болсо жаңы өкмөттүн курамы кандай иштээрине азырынча ишеним арта албай турганын, анткени ар бир партия өз кишилерин жылдырганын, эми ушулар бири-бири менен тил табышып, мындан ары акаевчи, бакиевчи, жапаровчу дегенди токтотуп, жакшы иштеп кетишсе элдин үмүтү акталарын, ал үчүн ар бирибиз колдон келген жардамыбызды беришибиз керектигин белгиледи.

Гезит кабарчысы “Түндүкэлектр” Ачык акционердик коомунун башык деректири Нурлан Кайдуевдин маегине окурман көңүлүн бурду.

Кайдуев катуу сууктун капшабы айрыкча Бишкекке көп көйгөй жаратканын, азыр күнү-түнү эскилиги жетип, жарактан чыккан кабелдерди 20дан ашуун ремонттук бригада оңдоп жатканын, жаңы жылдын түнүндө калк электр жарыгы менен толук камсыз болорун, бирок электр жабдуулардын баарынын эскилиги жетип бүткөнүн, алар 60-жылдардан бери карай жаңыртыла электигин, эми келаткан жылдын жазынан баштап Бишкектин локалдуу түйүндөрүн жаңыртуу боюнча германиялыктар менен биргелешкен долбоор башталарын, 2-3 жылдын ичинде электр жабдуулары менен кабелдер толук жаңыртыларын, көйгөй ошондо толугу менен чечилерин кеп кылды.

Айтылуу “Де-факто” гезитинин кожоюндары Жеңишбек Эдигеев менен Чолпон Орозобекова ушул күндө Швейцариянын Женева шаарында жашап туруп Бишкектеги гезитти чыгарып жатышат. 2008-жылы Бакиевдин бийлиги Жаныш Бакиевдин баласы машинеси менен бир жигитти тепсетип кеткени жөнүндө жазган алакандай кабары үчүн гезиттин башкы редактору Чолпон Орозобековага кылмыш ишин козгоп, мойнуна 5 млн. сом айып салып, Жаныштын желдеттери Чолпондун үй-бүлөсүнүн артынан түшүп, басса-турса аңдууга ала баштаганда чет өлкөгө чыгып кетүүгө аргасыз болгон. “Жаңы агым” гезити бүгүнкү санына мына ушул Чолпон Орозобекова менен маек куруп, “Женевада туруп алып кантип гезит чыгарып атканыңарды окурмандарга айтып берсеңер?” деп суроо койду.

Чолпон Кыргызстанда бийлик алмашкандан кийин эле гезитти кайрадан чыгарсакпы деген ой келгенин, анан эл аралык уюмдарга долбоор жазып кайрылышканын, Жеңиш менен Чолпондун англис жана француз тилдеринде эркин сүйлөй алгандыгынын пайдасы аябай тийгенин, анан эл аралык демократияны колдоо уюму грант берип, ошонун аркасы менен гезит кайрадан калыбына келгенин айтты.

Бийлик менен гезиттин мындан аркы мамилеси тууралуу сөз кылган Чолпон Орозобекова “Де-фактону” Бакиевдин убагында Жаныштын кысымынан катуу коргогон Алмаз Атамбаев болгонун, бирок Атамбаев ал кезде оппозициянын башындагы адам, бир гана партиянын башчысы болсо, азыр президент экенин, бүтүндөй Кыргызстандын элинин башында турарын, ошондуктан анын макамы азыр башка экенин, ошого байланыштуу гезит аны курулай мактай бергендин ордуна кемчилигин бетине айтып, сындап турганда гана ага чындап жардамын берээрин, ансыз да Атамбаевди мындан ары айга-күнгө теңеген кошоматчылары арбын болорун, кошоматчылык деген бийликтин көзүн май менен сүйкөп, сокур кылып саларын, мурдагы эки президенттин көзүн да кошоматчылардын майлаган майы басып кетип, көр дүйнөдөн, ичип-жемейден бөлөктү, жадагалса өз элин да көрбөй калганын, эми дагы бир жолу ушундай болсо анда Кыргызстандын шору катарын, ошондуктан гезит Атамбаевдин кылган ишин эмес, кылалбай жаткан иштерин көбүрөөк жаза тургандыгын белгиледи.

- Акыркы кездери кыргыз гезиттерин “ушакчы” деп сындай башташты, буга сиз эмне дээр элеңиз?-деген суроого Чолпон Орозобекова:

- “Де-факто” гезитин эч ким ушакчы дей албайт деп ойлойм. Биз имиш жазсак да аныкталган булактар аркылуу алып, тактагандан кийин жазабыз. Ошол имиш сөзсүз кийин чын чыгат. Бакиевдин тушунда уулу Максим менен иниси Жаныштын былыктарын канча жаздык, кийин ошонун баары чын чыкты го, бүгүнкү күндөн бир эле мисал келтирели, бир ай мурда биз “Жогорку Кеңештин төрагасы Асылбек Жээнбеков болот, себеби ал Атамбаевдин көңүлүндөгү талапкер имиш” деп жазганбыз. Бирок бул “имиш” Акүй менен Көкүйдүн өзүнөн алынгандыктан акыры келип чын чыкты го,-деп жооп берди Чолпон Орозобекова.

Баса “Жаңы агым” гезити да “жыл мыктыларын” аныктап, жылдын мыкты гезити катары күн санап окурмандарынын саны арбып бараткан “Де-факто” гезитин атады.

Ошондой эле “жылдын мыкты төкмө акыны” деп Аалы Туткучевдин, “мыкты айыл өкмөтү” деп Кара-Суу районунун Сарай айыл өкмөтүнүн башчысы Аким Батыровдун, “жылдын мыкты мугалими” деп Өзгөн шаардык билим берүү бөлүмүнүн башчысы Илхамжан Абдулкасимовдун, “мыкты депутат” деп 120 депутаттын ичинен Манастын айкелин орнотууга 5 млн. сом, Сүймөнкулдун эстелигин орнотууга 1 млн. сом берип, “Кыргыздар” деген 14 томдон турган керектүү китепти чыгарууга демөөрчү болгон Карганбек Самаковдун, “улут сыймыгы” деп Атай Өмүрзаковдун ысымдары, “мыкты журналист” деп биздин “Азаттык плюстун" кабарчысы Жанар Акаевдин ысымдары аталды.

Талкууга энергетика министринин орун басары Автандил Калмамбетов катышты.

Улуттук статкомитеттин эсебине караганда, 2011-жылдын он бир айында Кыргызстанда улуттук дүң өндүрүш 2010-жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу 8,5 пайызга өстү. Коогалуу жылдагы төмөндөөдөн кийин кыргыз экономикасы ыкчам калыбына келгенин эл аралык каржы уюмдар да белгилөөдө.

Эл аралык Валюта корунун Бишкектеги өкүлчүлүгүнүн башчысы Коба Гвенетадзе “Азаттыкка” маегинде 2010-жылдын базасы төмөн болгонуна карабастан, 2011-жылы кыргыз экономикасында оң жылыштар орун алганын, жыл жыйынтыгында өсүш 7-8 пайыз тегерегинде болорун ырастады:

- Өсүштүн кеңири чөйрөгө негизделгени жакшы жышаана. Ага тоо-кен тармагынын, өндүрүштүн, кызмат көрсөтүүлөрдүн жардамы менен жетишилди. 2010-жылы коопсуздук маселелерине байланыштуу туризм тармагы дээрлик иштеген эмес. 2011-жылы туризм кайра жанданды.

Мындан сырткары жакшы жаңылык – Казакстан жана Орусия сындуу өлкөлөрдө да экономикалык өсүштүн уланганы, алтын баасынын кымбаттыгы, өлкөгө акча которуулардын көбөйгөнү. Биз билген маалымат боюнча өлкөгө которулган акча көлөмү (2010-жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу) 35 пайызга өскөн. Бул жакшы белги.

ЭВКнын Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн башчысы Коба Гвенетадзе экономиканын аяктаган жылдагы башка оң көрүнүштөрү катары банк секторунун жанданышын, кардарлар салган депозиттердин, алган насыялардын да көлөмү өскөнүн кошумчалады. Анын айтымында, 2011-жылдын экинчи жарымына барып инфляция ыргагы да төмөндөдү. Ошентип, жыл жыйынтыгында инфляция 5-6 пайызды түзөт деп болжошууда. Улуттук статкомдун эсебинде, он бир айдын жыйынтыгында инфляция 4,6% болду.

Өсүш бар, таасири жок

Кыргызстанда экономика акыркы ирет 8 пайыздын тегерегинде 2008-жылы өскөн. Глобалдык экономикадагы кризистин таасири тийген 2009-жылы өсүш 2,5 пайыздын айланасында болгон. Коогалуу 2010-жылы экономика 1,5 пайызга төмөндөгөн.

Акыркы үч жылдан бери улуттук дүң өндүрүштүн акчалай көлөмү болгону беш миллиард доллардан кемип, же бир аз ашып жүрөт. Аяктаган жылдын жыйынтыгында деле ал, маселен, 5,5 миллиард долларга чаап чыкпайт.

Экономист окумуштуу, Бишкектеги кыргыз-орус Славян университетинин профессору Аза Мигранияндын айтымында, улуттук дүң өндүрүштүн эл турмушуна таасири ал белгилүү бир мөөнөт аралыгында туруктуу өсүп турганда гана тиет. Тилекке каршы, азырынча Кыргызстан буга жетише элек.

- Бизде мындан сырткары инфляциянын ыргагы да салыштырмалуу жогору да. Ал өткөн жылдан төмөн болгону менен жок айтууга болбойт. Албетте инфляция кирешелердин өсүүсүн жеп кетип жатат. Сиге мындай дейт элем: азырынча олуттуу өсүш жок жана болгон өсүш калктын бакыбатчылыгына таасир бере элек, башкача айтканда, анын сапаттык мүнөзү азырынча өзгөрө элек.

2012-жылга саресеп

Декабр башында Эл аралык Валюта корунда Кыргызстанга 103 миллион доллардык насыянын кезектеги бөлүгүн берүү маселеси жактырылганда 2011-жылы экономиканын өсүш ыргагы жогору болгону менен алдыда өлкө үчүн бир катар, анын ичинде глобалдык экономикалык кырдаалдын начарлоосу менен байланышкан проблемалар чыгары белгиленген. ЭВКнын Бишкектеги өкүлү Коба Гвенетадзе “Азаттыкка” буларды айтты:

- Глобалдык экономикадагы төмөндөөдөн, эгер бул болсо, келүүчү башкы таасир кыргыз экспортуна керектөөнүн жана сырттан которулган акча агымынын азайышы. Анткен менен глобалдык экономикадагы өсүштүн төмөндөөсү сырьеолук товарларга баанын түшүүсү менен коштолот. Бул кыргыз экономикасы үчүн пайдалуу. Ошол эле учурда алтындын баасы анчалык арзандабачудай. Өзүңүз билесиз, алтын Кыргызстанга экономикалык өсүш, экспорт, салыктан түшүүчү киреше жагынан маанилүү.

Коба Гвенетадзе азыр эксперттер болжоп жаткандай, эгер алтын баасы аразандап кетсе, Кыргызстан кирешенин бир бөлүгүн жоготорун, бирок бул анчалык чоң болбой турганын кошумчалады.

Эл аралык Валюта корунун болжолунда, кыргыз экономикасы 2012-жылы 6%, 2016-жылга чейин орто эсеп менен 5,5 пайыздан өсөт. Бул көрсөткүч жагдайга жараша кайра каралып турмакчы.

Бирок өсүш ички саясий туруктуулук тыштан жагымдуу фактор менен коштолгондо гана камсыздалат. Мындан тышкары:

- Өлкө коомдук каражатты башкаруудагы реформаны улантуусу, ал реформа мамлекеттин акчасы абдан эффективдүү пайдаланылуусун кепилдөөсү керек. Бюджетти консолидациялоо же таңкыстыкты кыскартуу зарыл. Ошондой эле банктарга көзөмөл салуу күчөтүлүп, өлкөдөгү ири жана системалуу банктарга көңүл буруу керек.

Ошентип 2010-2011-жылдары кыргыз экономикасындагы жагдай көбүн эсе ички жараяндарга көз каранды болсо, дүйнөлүк экономикада жаңы рецессиянын белгилери бардыгын эске алганда, 2012-жылы тышкы жагдайга да көз каранды болчудай. Адатта Кыргызстан глобалдык экономикадагы кризисти Казакстан жана Орусия аркылуу сезет.

"Рейтер" маалымат агенттиги декабр соңунда экономист эксперттер арасында өткөргөн сурамжылоого караганда, карыз каатчылыгына кабылган Европа 2012-жылы дүйнөлүк экономиканы ылдыйга тартканы менен ал жыл ичи экономикасы 2 пайыздан бир аз ашуу гана өсөрү күтүлгөн АКШнын жана өнүгүп келе жаткан Кытай жана Бразилиянын экономикалары эсебинен “оң нукта” кармала алат экен.

Жабыркагандардан 5 жүргүнчү, анын ичинде эки наристе ооруканада дарыланууда. Калгандары бир сыйра кароодон өткөн соң чыгарылды. Ошко болгон сапарында өкмөт башчы Өмүрбек Бабанов учакка ээлик кылган «Кыргызстан» аба компаниясын жүргүнчүлөрдүн ар бирине 50 миң, ооруканада жаткандарына 80 миң сомдон компенсация төлөөнү буйруду.


Каш-кабактын ортосундагы кырсык


Ош шаардык ооруканасында дарыланып жаткан Аскар Рустамов кечээги (28-декабрь) күндү эстегегиси да келбейт. 3-4 саат кечигип учканына карабай алар алдыда боло турган окуядан эч кандай күмөн санашкан эмес:

- Биз түшкөндө жер туман экен да. Ал эмес майдан көрүнүп-көрүнбөй атты. Ошондой кырдаалда учак жерге катуу түшүп калды да. Анан бир дөңгөлөгү жарылып кетип, бир жак канаты, дөңгөлөктөрү сынып кетти. Ошо менен 800 метрче жерге томолонуп бардык. Отургуч курларын такканыбызга карабай тоголонуп, асылып калдык.



Аскар Рустамов ошого карабай бир топ жүргүнчүлөрдү куткарып калууга үлгүргөнүн да эске салды:

- Аял-эркектер чогулуп, терезелерди уруп сындыралы десек сынбай койду. Анан бир маалда бирөөлөр люктарды ачып жиберди. Ал аралыкта жүргүнчүлөр «учак жарылат» деп бир сыйра дүрбөлөң болуп кетишти. Бирок ызы-чууга карабай баарын чыгарыш керек болду. 3-4 кыргыз улутундагы балдар чогулуп, жүргүнчүлөрдү бүт сыртка ташып аттык. Басканга жарагандары өздөрү чыгып жатты. Элдин баары коопсуз жакка чыккандан кийин анан өрт өчүрүүчү жана тез жардам кызматтары келишти. Ага чейин көп нерсе күйүп кетти да бирок...

Башка бир жүргүнчү Чыныгүл Тургуналиева да колундагы кичинекей наристени куткарып жатып эсин жоготуп алган экен. Ал дагы учурда шаардык ооруканада жатат:


- Келе жатканыбызда менин колумда бир жаш бала бар болчу. Жанымдагы жүргүнчүнүн эки баласы бар экен, бирин мен кармап алган элем. Учак аңтарылганда эле мен бала бир нерсе болбосун деп, кучактадым да жерге жаттым. Бир убакта башым отургучтун темирине катуу тийди да, эсимди жоготуп койдум. Эсиме келсе эл дүрбөлөң болуп жатыптыр. Менин жанымда дагы бир наристе турган экен, башка бирөө мени тебелеген бойдон ошол баланы куткарып чыгып кетти. Тигиндейрээкте баланын көрпөсүн көрүп, мен дагы башка балдар калып кеткен окшойт деп бир сыйра карап чыктым. Бирок учактан чыккандардын акыркылары болуптурмун.

Учурда жабыркагандардан 5 жүргүнчү, анын ичинде эки жаш бала дарыланууда. Калгандары бир сыйра кароодон өтүп үйлөрүнө таркап кеткен. Дарыгерлер алардын абалы орто деп билдирүүдө.


Кырсыктын себеби эмнеде?


Бул арада кырсык боюнча түзүлгөн мекемелер аралык комиссия иликтөө иштерин баштаганын кабарлоодо. Азырынча адистер аба ырайынын начардыгы кырсыктын себеби болушу мүмкүн деп болжолдошууда.


Транспорт прокурорунун түштүк аймагы боюнча өкүлү Эмил Каримов тергөө тууралуу мындай деди:

- Учурда кырсык болгон жердин бардыгы тыкыр иликтөөгө алынууда. Тергөөгө керектүү бир канча каражаттар чогултулду. Бирок бул ишти иликтөөгө бизге толук 2 ай убакыт керек. Андан да көбүрөөк убакыт зарыл болуп калышы мүмкүн. Анткени учактын техникалык жагын кароого бизде адистер жетишсиз экен. Керек болсо Орусиядан атайын адистерди алдырып келебиз.

Ту-134 үлгүсүндөгү учак 1974-жылкы өндүрүшкө таандык. Адистердин белгилешинче, учакта заманбап GPS авиа-навигация жок болгон. Кыргызстанда иштөө убактысынын бүтүшүнө да 20 күнчө убакыт калган экен.


Жабыркагандарга компенсация төлөнөт


Ошко болгон иш сапарында өкмөт башчы Өмүрбек Бабанов кырсыкка күнөөлүүлөр өз жазасын ала турганын убада кылды:


- Эмне үчүн мындай кырсык болду? Буга ким жоопкер? Кимдин шалаакылыгынынын айынан ушундай кесепет жүз берди? Мунун баары комиссия тарабынан иликтенип чыгып, бардык нерсе өз баасын алат. Биз бул окуядан керектүү жыйынтык чыгарышыбыз керек. Бир эле учактын абалы эмес, аба майданынын бүгүнкү абалы да толук каралат.

Премьер-министр ошондой эле учакка ээлик кылган «Кыргызстан» аба компаниясын жүргүнчүлөрдүн ар бирине 50 миң сомдон, ооруканада жаткандарына 80 миң сомдон компенсация төлөөнү буйруду.

Бишкек-Ош каттамындагы Ту-134 учагы кечээ чак түштө (28-декабрь) Ош аба майданында кырсыкка кабылган. Туманга карабай конуп жаткан учак тилкеден чыгып кетип, бир канаты жана дөңгөлөктөрү ыргып кеткен эле.

Умар Турдубеков “Эл үнү” берүүсүнө жардам сураган кайрылуусун билдирип, кызы, эки небереси менен Маевка айылында өтө оор абалда жашап жатышканын белгилеп, телефон номурун, так дарегин айткан эмес.

Бейшемби күнү эртең менен экс-президент Роза Отунбаева Умар Турдубековдун кайрылуусун радиодон угуп, анын оор абалына зээни кейип, шашылыш “Азаттыктын” кеңсесине келип, Турдубековго 10 миң сом акча таштап кеткен.

Биз издеп жүрүп Умар Турдубековду таап, экс-президенттин аманатын тапшырдык.

- Сиздин жардам сурап кайрылган өтүнүчүңүздү экс-президент Роза Отунбаева “Эл үнү” берүүсүнөн угуп алып, шашып кеңсебизге келип, 10 миң сомун сизге берип койгула деп таштап кетти.

- Мен экс-президент Роза эжени абдан урматтайм, сыйлайм. Себеби жакында эле өз каалоосу менен бийликти тынч жол менен мыйзамдуу өткөрүп берди. Ушул эжеге ырахматымды айтып, Курманжан датка энебиздин тукумдарына кошуп кетер элем.

Эми Роза эжеге абдан чоң ыраазычылыгымды билдирип, чын ден соолук, иштеринде ийгилик каалайм. Ушундай мээрман адамдар көп болсо. Айрыкча Кыргызстанда. Мына ошондой кишилер мамлекетти оңдойт, элдин тагдырын чечет. Эже, эртең менен радиодон менин үнүмдү угуп, өзүнүз келип, өз колуңуздан жардам бергениңизге абдан ыраазымын. Кудай алдында башмыды ийип, таазим кылып, мына кубанганыман ыйлап да жибердим.

Ошондой эле ушул “Азаттык” радиосуна да абдан ыраазымын. Ушундай көйгөйдү ар ким эле түшүнө бербейт. Кокустан 8 айлык неберем ачкадан бирдеме болуп калса эмне кылат элем? Кудай алдында “Азаттык” радиосуна да абдан ыраазымын.

- Мургаб районунан качан келдиңиз эле?

- Мен Тажикстандын Тоолуу-Бадакшан автоном облусунун Мургаб районунан болом. Бизди памирлик кыргыздар дейт. Көзүм жакшы көрбөйт, үчүнчү топтогу майыпмын. 1993-жылы үй-бүлөм менен Тажикстандан Кыргызстанга көчүп келген алгчкы этникалык кыргыздардан болом.

Азыркы учурда Кыргыз Республикасынын толук ыйгарым укуктуу, мыйзамдуу жараны болом. Убактылуу жашаган жерим, паспортум, катталган жерим, документтеримдин баары бар. Андан сырткары 7-апрелде Ала-Тоо аянтында болуп өткөн окуяга катышкам.

Кемпирим каза болгонуна алты жыл болду. Карамагымда эки неберем бар. Бирөө 8 айлык, бирөө 10 жашта. Он жаштагы неберем оорулуу, акылы кем болуп окубай да калды. Мен бар болгону көзүмөн майыптыгым үчүн миң сом пособие алам. Кызым болсо базарда майда-чүйдө сатып, 100-150 сом табат. Ал тамак-аштан ашпайт. Батирге айына 3 миң сом төлөйбүз. Светти жакканыбызга жараша өзүбүз төлөйбүз.

- Жашоо шартыңыздын начар экенин көрүп келдим. Ошондой болсо дагы бир суроо берейин. Сиз Мургаб районунан келдим дедиңиз. Ал жакта там-ташыңыз, ага-тууганыңыз барбы?

- Мургаб районунда менин там-ташым, ага тууганым бар. Кудайга шүгүр. Бардыгы жетиштүү. Мен өзүм жогорку билимдүүмүн. Кыргыз тил, адабияты боюнча мугалиммин. 1993-жылы бир топ депутаттар Мургабга барышып “кыргыздар, өзүңөрдүн Ата мекениңерге кайтып барсаңар болот, өкмөт “Кайрылман” деген программа кабыл алды, барсаңар бардык жактан жардам берилет”, - дешкен. Ошондо алдыңкылардан болуп жүзгө чукул үй-бүлө бул жакка көчүп келгенбиз.

Ошол жылы филармонияда жалпы кыргыздардын I Курултайы болуп, ошого катышып, анан Аскар Акаев мырзага добуш бергенбиз. Биз Ош облусуна жакын болгонго байланыштуу Оштун аймагынан жер бөлүп бергиле деген сунушубузду айтканбыз. Ошондо Ош облусунун губернатору “жер бизге жетпей жатса, буларды башыбызга урабызбы”,-деген. Ошол жерде Чүй облусунун губернатору да бар эле, ал “Сары-Өзөн Чүй кенен, баарын батырат. Биз жер беребиз”,-деген.

Анан биз Бишкекке келип 8-кичи райондон жатаканадан бөлмө алып, бизге паспорт берип, каттодон өтүп, жарандык алганбыз. Анан Силаев деген шаар башчы болгондо бизди жатаканадан кууп чыккан. Мына ошондон бери ар кайсы жерде баш паанек кылып жүрөбүз.

- Кыргызстан 20 жылдан бери экономикалык жактан кризиске батып, эл кыйналып жатканын көрүп, жокчулукту жон териңиз менен сезип атыпсыз. Мургабда уулдарыңыз бар экен, үй-жайыңыз бар экен. Ал жакка барып жашаганга мүмкүнчүлүк жокпу?

- Мүмкүнчүлүк бар. 26-декабрда Кыргызстандагы Тажикстандын элчилигине кайрылдым. Абалымды консулга айтып жардам сурасам, ал "арыз-муңумду бир туугандарыңа жөнөтөбүз, жеткиребиз, алар келишет" дешти.

Бир туугандарым келсе, Кыргызстандын жарандыгынан чыгып, кайра өз жериме, өз элиме кетип калсамбы деген бир ой келди. Анын үстүнө ден соолугум да начар. Көзүм да жакшы көрбөйт. Кокустан бир нерсе болуп кетсем эмне болот?

Бишкектин четиндеги Маевка айылынын тургуну, 3-топтогу майып Умар Турдубеков "Азаттыктын" "Эл үнү" берүүсү аркылуу кыйын турмушта күн кечирип жатканын, үйдө неберелери ачка отурганын айтып, колунда бар кишилерден жок дегенде бир айга сегиз миң сом карыз берип турууну өтүнгөн. Ал Тажикстандын Мургаб районундагы туугандарынан жардам келсе карызды кайра үстөгү менен төлөп берээрин да айткан эле.

Умар Турдубековдун өтүнүчү

Бүгүн "Таңкы Азаттыктан" муну угар замат Кыргызстандын мурдагы президенти Роза Отунбаева бул кишиге жардам берүүнү чечет. Ошентип Роза Отунбаева бүгүн эртең менен "Азаттыктын" кеңсесине күтүүсүздөн кирип келди. Экс-президент мындай кайрылууга абдан зээни кейигенин айтуу менен Умар Турдубековго берип коюуну өтүнүп, "Эл үнүн" алып барган кабарчыбыз Аманбек Жапаровго он миң сом таштап кетти.

Бирок Умар Турдубеков Маевка айылында жашаарын гана айтып, кайра байланышканга дайын-дарегин калтырбаптыр. Кабарчыбыз Аманбек Жапаров аталган айылга барып, көчөмө-көчө издеп жүрүп акыры ал жашаган үйдү табат. Бу киши Маевканын четиндеги бир жаңы конушта, шарты начар эки бөлмө тамда ижарада кызы, 8 жана 10 жаштагы неберелери менен турат экен. Кызы Ош базарында нан сатып иштеп, анын тапканы чай-чамекке араң жетет экен.

Буга чейин Жогорку Кеңештин депутаттарына кайрылып, эч кандай жардам ала албаптыр. Өзү үй-бүлөсү менен 1993-жылдары Тажикстандын Мургаб районун көчүп келип, кийинчерээк Кыргызстандын жарандыгын алат. Бирок турмушу оңолбой, алты жыл мурда жубайы кайтыш болуп кетиптир. Эми Мургабдагы ага-туугандарынан жардам күтүп атыптыр. Азыр 57 жаштагы Умар Турдубековдун көзү жакшы көрбөйт, 3-топтогу майып.


Кабарчыбыз Умар Турдубековду кеңсеге алып келген соң "Азаттыктын" Бишкек бюросунун жетекчиси Султан Жумагулов ага экс-президенттин аманатын тапшырды. Умар Турдубеков бул жардамды алып жатып, бышактап ыйлап жиберди. Анан өзүн токтоткон соң Роза Отунбаевага ыраазычылык билдирип, аны Курманжан даткага теңээрин айтты.

Экс-президентке ыраазычылык

Умар Турдубековдун маегин толугу менен бул жерден окуңуз.

Экс-президент Роза Отунбаева кеңсебизге күтүүсүз кирип келген соң, кабарчыларыбыз ой-боюна койбой маек алып калууга үлгүрдү.

Кыйноолор көбүнчө тергөө абагында, милиция бөлүмдөрүндө болоору соңку учурда ачык айтыла баштады.


Кыйноонун заары менен запкысы


Жаза аткаруу кызматына караштуу № 47 түзөтүү абагында жаза мөөнөтүн өтөп жаткан адамдар уруп сабоого, кыйноолорго туш болуп, күнөөлөрү жок болсо да соттолуп кетишкенин айтууда.


- Кыйноонун кесепетинен аксап жүрөм. Башым, эки бутум ооруйт. Бул жердегилердин 90-95 пайызы кыйноого кабылгандар. Кыйноо системалык түрдө болууда. Түрмөдөн чыктыңбы болду, кайра алып барып өкүртө сабашат да, жасабаган кылмышты деле, “бул сеники” деп, моюнга илип койот. “Анткени, сен отуруп чыккансың” дешет. Оңолдубу, оңолгон жокпу деп сурайшпайт. Көбүнчөсү оңолуп, жашоого көз карашы өзгөрүп чыгат. Бирок алар жакшы жашайын десе да жашатпайт.

Камактагылардын көбү милиция бөлүмдөрүнөн, убактылуу кармоо жайларынан ур-тепкиге кабылганын билдирүүдө.

Кыргызстандын Акыйкатчы институту өлкөнүн түрмөлөрүн жана убактылуу кармоо жайларын кыдырып, алардын абалына байкоо жүргүзгөн. Акыйкатчы Турсунбек Акун ал боюнча жылдык жыйынтыгын чыгарып, кыйноолор убактылуу кармоо жайларында жана милиция бөлүмдөрүндө арбын болуп жатканын белгиледи.

- Биз жолуккан камактагы адамдардын баары айтып жатат кыйноолор болуп жаткандыгын. Кыйнооолор көбүнчө түрмөлөрдө эмес, убактылуу кармоо жайларында, милиция бөлүмчөлөрүндө болууда. Кыйноолордун баары ошол жакта болуп жатат.


Кыргызстанда укук коргоо органдары тарабынан кыйноо фактылары орун алып жаткандыгын эл аралык уюмдар да сынга алышууда. Ал тууралуу декабрь айынын башында Кыргызстанга келип, кармоочу жайларды кыдырган БУУнун кыйноолор боюнча атайын баяндамачысы Хуан Мендес да белгилеген. Адам укугун коргоочулар июнь окуясынан кийин Ош жана Жалал-Абад облустарында кыйноо фактылары көбөйгөнүн белгилеп келишет.

Ал эми жергиликтүү укук коргоочу, “Эркиндик үнү” коомдук фондунун жетекчиси Сардар Багышбеков буларга токтолду.

- Статистиканы карасак, бир дагы милиция кызматкери жоопко тартылган эмес. Кылмыш-жаза кодексиндеги кыйноо деген берене боюнча бир да сот чечими жок.


СССРден калган эски ыкма


Ал эми милиция кызматкерлери көпчүлүк учурда кыйноо фактыларын четке кагып келүүдө. Алардын айтымында, кылмышкерлер кыйноолорду шылтоо кылуу менен кылмыш жоопкерчилигинен качууга аракет кылышат. Анткен менен күч органдарындагы кылмышты иликтөө, анын бетин ачуудагы эски ыкмалар кыйноолорго түрткү болуп жатканын жокко чыгарбайт.


Чүй облустук ички иштер башкармалыгынын башчысы Бакытбек Жусубалиев ушундай пикирде.

-Ушул кыйноо деген маселе абдан көйгөйлүү. Бул СССРден бери калган. Буга негизги себеп жасоолдук система болууда. “Мынча кылмыштын бетин ачасың, кылмыштын пайызы баланча болду” дегенден кутулушубуз керек. Милициянын ишин эмне менен баалашыбыз керек? Кылмыш болгон жерге канча убакытта жетти, ал жерди кандай кылып кароо жүргүздү жана кылмыштын бетин кантип ачты? Ушулар аркылуу баа беришибиз керек.

Ал эми Башкы прокуратуранын билдиришинче, быйыл кыйноо фактылары боюнча 44 кылмыш ишин козголгон. Анын ичинен он иш кыскарып, бешөө токтотулган. Ал эми 21 иш сотко ашырылган болсо, жетөө боюнча тергөө иштери уланууда. Кыйноо фактысы боюнча жалпысынан 37 укук коргоо кызматкери айыпталып жатат.

Муну менен бир жарым миллиарддан ашуун сом үнөмдөлүп, ал бюджет таңкыстыгын жабууга кете тургандыгы белгиленди. Ошол эле кезде серепчилер маселе мамлекеттик башкаруудагы кыскартууларда эмес, аны түп тамырынан бери натыйжалуу өзгөртүүдө экендигин айтышууда.

Атамбаев өзүнөн баштайт...

Президент Алмазбек Атамбаев мамлекеттик башкаруу тутумун оптималдаштырып, бийлик бутактарындагы аткаминерлердин армиясын кыскартуу демилгесин көтөрдү. Муну менен ал мамлекеттик каражатты үнөмдөп, аны башка бюджет таңкыстыктарын жабууга жумшоо зарылдыгын айтты.

Атамбаев кыскартууларды өзүнүн аппаратынан жана иш башкармалыгынан баштай тургандыгын белгиледи:

- Бийлик бутактары башкарууга кеткен чыгымдарды азайтуу боюнча үлгү көрсөтүшү керек. Жаңы жылдан биз президенттин карамагындагы түзүмдөрдү кыскартып, эки жүз миллион сом үнөмдөйлү деп турабыз. Бул боюнча жарлыкка жакында кол койом. Жогорку Кеңеш менен өкмөт да ушул кадамга барат деп ойлойм.

Жаңы өкмөт түзүмүнө ылайык, төрт министрлик жана үч агенттик жоюлду. Өкмөт башчысы Өмүрбек Бабанов муну менен бирге үч миңден ашуун мамлекеттик кызматкер иштен бошотула тургандыгын билдирген болчу. Натыйжада бир миллиард сомдон ашуун акча үнөмдөлөт.

Өкмөт башчысы ар бир министрлик жаңы жылдан тарта штаттык бирдиктеринин санын жыйырма пайызга чейин кыскартууну талап кылган.

Маданият жана туризм министри Ибрагим Жунусов бирин-бири кайталаган бийлик түзүмдөрүн гана кыскартуу керек экендигине токтолду:

- Маданият министрлигине туризм кошулгандан кийин бизде кыскартуу эмес, тескерисинче штаттык бирдиктер көбөйтүлүш керек. Анан калса маданият тармагында кыскарта тургандай артыкча штаттык бирдиктер жок.

Мамлекеттик башкаруудагы мына ошол бирин-бири кайталаган, же натыйжалуулугу төмөн түзүмдөр кыскартылса туура болот. Биз кошумча штаттык бирдиктерди сурайлы деп жатабыз. Анткени өлкөнүн туризм тармагы боюнча алектенген 3 эле кызматкер бар экен. Аны менен биз кантип иш алып бара алабыз?

Мыйзам чыгаруу бутагы да өзүнүн комитеттеринин санын кыскартып, аппараттын жана иш башкармалыгынын ичиндеги штаттык бирдиктерди оптималдаштыруу аракетин көрө баштады.

Депутаттар жардамчыларсыз калгысы жок

Парламент төрагасынын ар бир фракциядан көрсөтүлгөн беш орун басары бар. Координациялык кеңеште орун басарлардын санын өзгөртүүсүз калтыруу чечими кабыл алынды. Ошондой эле 120 депутаттын ар биринин бирден жардамчы, бирден кеңешчиси бар. Жалпы саны эки жүз кырк адамдан турган жардамчылардын саны боюнча талаштар бар.

Жогорку Кеңештин депутаты Төрөбай Зулпукаров кыскартуулардын натыйжасында парламент жүз миллион сомдон ашуун акча үнөмдөй тургандыгын айтты:

- Комитеттердин санын он экиге чейин кыскартууну сунуштадык. Ошондо төрт комитет жоюла турган болду. Ошондой эле парламенттин аппаратынан жана иш башкармалыгынан жыйырма пайыздан кем эмес жана отуз пайыздан ашык эмес шартта кыскартууларга барабыз. Депутаттардын жардамчыларын жана консультанттарын калтыруу жагы айтылууда. Анткени бир жардамчы үлгүрбөй турган иштер аябай көп.

Анткен менен серепчилер мамлекеттик башкаруу тутумундагы кыскартуулар анын натыйжалуулугун жогорулата албайт деп күмөн санашат. Анткени алар “аңды-дөңдү” карабаган кыскартуулар мамлекеттик башкаруунун натыйжалуу иш алып баруусуна таасир этет деп чочулашат.

Мамлекеттик кызмат иштери боюнча адис Жоомарт Сулайманов маселе мамлекеттик башкаруудагы кыскартууларда эмес, анын табиятын өзгөртүүдө тургандыгын кошумчалады:

- Маселе кандай санда болсо да мамлекеттик башкаруу тутуму натыйжалуу болушунда. Мамлекеттик кызматкерлердин санын азайткандан, көбөйткөндөн эч нерсе өзгөрбөйт. Керек болсо ошол эле кыскартылган аппарат ар кандай жолдор менен бир канча убакыттан кийин кайра эле мурдагы абалына келип калышы мүмкүн. Маселе функционалдык милдеттери так көрсөтүлгөн жана натыйжалуу иш алып барууга жөндөмдүү мамлекеттик башкарууну түзүүдө.

2007-жылы Курманбек Бакиев бийлигинин учурунда да мамлекеттик башкарууну оптималдаштыруу боюнча демилге көтөрүлгөн. Бирок анын натыйжалуулугу артып, күтүлгөн жыйынтыктар болбогондугун серепчилер мисал келтиришет. Бул жолу бийлик мамлекеттик кызматты оптималдаштырууну аягына чыгарып, жумуштан кыскарган кызматкерлерди башка ишке даярдоо боюнча долбоор иштелип чыгаарын жарыялады.

Айрым эксперттер аталган кызмат чекене менен кара куурайды гана колго түшүрүп, героин жана апийим өндүү оор түрлөрүн кармай албай жатканын сынга алууда.

Маңзаттарды көзөмөлдөө кызматынын маалыматына ылайык, быйыл 34 тонна маңзат тутулду. Аталган кызматтын башчысы Виталий Орозалиевдин билдиришинче, анын басымдуу бөлүгү кара куурай менен чекене болуп эсептелет. Кыргызстанда сексендей топ маңзат менен шугулданат.

Орозалиев маңзат буга чейин негизинен Ошто Кызыл-Арт – Сары-Таш жолу аркылуу ташылганын, азыр көбүнесе Баткен менен келе баштаганын маалымдады:

- Маңзат ташылчу чоң канал деп эсептелген Кызыл-Арт – Сары-Таш жолун аздыр-көптүр бөгөй алдык. Тажик тарап да жакшы колдоо көрсөтүп, өздөрү жактан тосмолорду койду, биз да өзүбүз жакка орноттук. Азыр эми Баткендеги жагдай проблема болуп жатат. Ал жакта дээрлик көзөмөлдөнбөй жаткан маңзат алынып өтчү беш аймак бар. Биз кармаган маңзаттын дээрлик көбү ушул жол аркылуу келген.

Орозалиевдин айтымында, Маңзатты көзөмөлдөө кызматынын Баткендеги бөлүмү ушул жылы гана ачылды жана учурда курамын толуктоо уланып, толук ишке кире элек.

Мурдагы ички иштер министри жана Маңзатты көзөмөлдөө агенттигинин мурунку жетекчиси Болотбек Ногойбаев маңзат менен күрөшкөн кызмат апийим, героин сыяктуу оор маңзаттын түрлөрүн колго түшүрө албай жатканын сындады:

- Мурун кармалган апийимдин 80 пайызын агенттик, ал эми калгандарын ИИМ, атайын кызмат жана башкалары берчү. Азыр тескерисинче болуп жатат: ИИМ жана башкалар 80 пайызын кармап жатат, ал эми агенттик оор маңзаттардын 15-20 эле пайызын колго түшүрүүдө. Негизи чыныгы күрөш оор маңзаттарга карата жүргүзүлүшү керек.

Ишти апийим жана героиндин кармалганы менен өлчөсө болот. Ал эми калгандары болсо иш деле эмес. Бир туруп кислота кармадык деп айтышат. Кислота деген маңзатты даярдоо үчүн керектелчү компонент эле болуп эсептелет. Ал эми 19 тонна чекенени орустардан алган маалымат менен бул жерден кармап, калганын Владивостоктон жүктөп жатканы жеринен колго түшүрүштү. Ошондуктан алар мактанбай эле коюшсун. Иштеши керек.

Мурунку президент Курманбек Бакиевдин тушунда Маңзат менен күрөшкөн агенттик жоюлуп кетип, апрель окуяларынан кийин кайра түзүлгөн.

Ички иштер министринин орун басары Мелис Турганбаев “Азаттыкка” курган маегинде ошол учурда Ооганстандан Кыргызстандын аймагы аркылуу тонналаган баңгизат ташылганын маалымдаган. Маңзат менен шугулгандар арасында таасирлүү, органда иштеген кызматкерлер бар экени айтыла жүрөт. ИИМ жылдын башында маңзат боюнча органда иштеп кеткен чиндүү кызматкер тутулганын жарыялаган.

ИИМ өткөн айда “Кыргыз руху” гезитинин кожоюну Арстанбек Дүйшөмбиев ири өлчөмдө маңзат менен шугулданат деген шек менен камакка алынганын билдирген. Андан көп өтпөй Дастан Бекешовдун бир тууганы да маңзат менен кармалганы кабарланган.

Ал арада маңзат менен күрөшүүнүн түрдүү жолдору изделип жатат. “Дин, укук жана саясат” борборунун жетекчиси Кадыр Маликов “Азаттыкка” маңзатка каршы күрөштө шарияттын жол-жоболорун колдонуу боюнча долбоор иштелип жатканын жана ал жыл жаңыргандан тарта ишке кирерин кеп салып берди:

- Шариятта маңзаттын кайсы гана түрү болбосун жол берилбейт. Аны колдонгонго эле эмес, таратып жана сатканга катуу тыюу салынат. Ошондуктан маңзатка каршы күрөшкө имамдарды тартышыбыз керек. Биз мусулмандар башкармалыгы менен жаштар менен иштеп, китепчелерди чыгарабыз. Имамдардын баары жума намазда маңзатты колдонуунун жана таратып сатуунун кесепет-кесири тууралуу айтып берип турушу керек.

Бириккен Улуттар уюмунун маалыматына ылайык, Ооганстанда быйыл маңзат өндүрүү 61 пайызга көбөйгөн. Талдоочулардын баамында мунун Кыргызстанга кесепети оор болушу мүмкүн.