Комуз күүлөрү элибиздин каны-жаны менен кошо жаралып, эртеги доордон бери мурасталып, ушу күнгө чейин жеткенине ар дайым сыймыктанып келебиз. Бул тууралуу кыргыз эл акыны Сүйүнбай Эралиев да айтылуу «Ак Мөөр» поэмасында минтип жазганы бар:
Кыргыз элдин сыймыгын да, сыйын да,
Аз кубаныч, көп азабын, ыйын да.
Тең бөлүшүп, таңдай жанып, так катып,
Жеке үлпөттө же бир болгон жыйында.
Замандарга сайрай келген муңкана,
Комуз жолу урматтуу да, кыйын да.
Анда эмесе, таңшы комуз, черт комуз,
Алыска бар, авениңден тыйылба!
- Асан ага, мына ошондой сыйкырдуу күүлөр баянын узак жылдар бою иликтеп жүрүп, «Күү баяны» деген китеп чыгарып, кара сандыкка катылып келген нечен күүлөрдүн бактысын эгемендик доордо гана ачкан экенсиз, анда сөз тизгинин өзүңүз алсаңыз?
- Мына, биз кыргыз элин байыркы эл деп келатабыз. Тарыхчыларыбыздын айрымдары 4000, айрымдары 6000 жылга жеткирип атат. Ошондо эле кыргыз деген эл болгондугун далилдеп келатышат. Ал эми эл болгондон кийин анын рухий байлыгы, маданияты, каада-салты, тили болот да. Демек, элибиздин бүгүнкү күндөгү көркөм дөөлөттөрүнүн башаты ошол жактан келет. Ошондой рухий байлыктарынын ичинен элибиз байыртадан бери колдонуп келаткан баба мурастарыбыздын бири – комуз жана комуз күүлөрү. Күүлөрүбүз болсо рухубуздун туу чокусу болгон «Манас» баш болгон эпосторубуз менен бирге элибиздин жан-дүйнөсүн байытып келет. Эми комуз күүлөрүнө келсек, күүнүн башы «Камбаркандын» тарыхын иликтеп көрсөм ал мындан туптуура 4000-5000 жыл мурун пайда болгон экен. Ошол кезде кыргыздар Индия, Кытай менен чек аралаш жашап турганда Камбар деген адам токойдун бутагына карды жарылган маймылдын ичегиси кургап, жел тийгенде коңур добуш чыгып жатканын угуп, көрүп, ошону туурап, ичегиден кыл, комуз аспабын жасап, черте баштайт. Ошондон баштап, комуз күүлөрү элибиздин тарыхына байланышкан орчундуу окуяларды чагылдырып келет. Күү аркылуу кыргыздар бирин-бири табышкан.
- Ошол тарыхка байланышкан күүлөрдүн аттарын атай кетсеңиз?
- Андай күүлөрдү иликтеп, тизмесин жазып чыксам, 1752 күү бар экен. Алардын ар түрдүү вариантын кошпогондо, түп нускаларын гана алганда. Ошолордун ичинен иргеп, «Күү баяны» китебимдин биринчи бөлүгүн чыгардым. Анда баяндалган күүлөрдү мен 1916-жылкы Үркүнгө чейинкисине гана алып келдим. Ошондо 81 күүнүн баянын чечмеледим. Ар бир күүнүн баяны өзүнчө чоң дастан, поэма, роман. Ошондой күүлөрдүн бир канчасына токтоло кетейин. «Култегин», «Барсбек» деген күүлөр тарыхта болгон биздин байыркы ата-бабаларыбыз, эл башкарган алгачкы кагандар жөнүндө чертилген. «Айхан» күү болсо, кадимки Чыңгызхан жөнүндө. «Шырдакбектин боз жорго» күүсү XIV кылымга келип такалат. «Жаңыл Мырза» да ошол мезгилге келип такалат. Кийинкиси Арстанбектин күүлөрү. «Арстанбек 500 күү черткен» деген сѳздү мен өзүм кадимки улуу комузчу Ыбрай Тумановдон уккан жайым бар. Ал күүлөрдүн баарын санап чыкканга азыр убактыбыз жетпес.
- Асаке, ошол бир аткан октун жигиндей билинбей кеткен күүлөр жөнүндө даректерди кайдан, кантип чогулттуңуз? Же нотасы сакталып калбаса, же архивдик материалдар болбосо?
- Мен Педогогика институтунда илимий кызматкер болуп иштедим. Ошол убакта командировкаларга чыккан кезде ошол жерлердеги сөзмөр, санжырачы, өнөрпоз адамдарга жолугуп, сөзсүз комузчулар менен жолугушуп, ошолордон күүлөрдүн санжырасын жазып алчумун. Бир нече папка материалдар чогулду. Булардан тышкары мен көп залкарлар менен жолугушуп, алардан күүлөрдүн баянын жазып чогулткам. Алар Ыбрай Туманов, Түгөлбай Сыдыкбеков, Зияш Бектенов, Кусейин Карасаевдер эле. Алар элге анча белгисиз көөнө күүлөрдүн тарыхын да жакшы билишчү. Андай күүлөрдүн катарына мен «Манаска» байланышкан күүлөрдү киргизет элем. Мен алардын он экисин жазып алдым.
Кыргыз элдин сыймыгын да, сыйын да,
Аз кубаныч, көп азабын, ыйын да.
Тең бөлүшүп, таңдай жанып, так катып,
Жеке үлпөттө же бир болгон жыйында.
Замандарга сайрай келген муңкана,
Комуз жолу урматтуу да, кыйын да.
Анда эмесе, таңшы комуз, черт комуз,
Алыска бар, авениңден тыйылба!
- Асан ага, мына ошондой сыйкырдуу күүлөр баянын узак жылдар бою иликтеп жүрүп, «Күү баяны» деген китеп чыгарып, кара сандыкка катылып келген нечен күүлөрдүн бактысын эгемендик доордо гана ачкан экенсиз, анда сөз тизгинин өзүңүз алсаңыз?
- Мына, биз кыргыз элин байыркы эл деп келатабыз. Тарыхчыларыбыздын айрымдары 4000, айрымдары 6000 жылга жеткирип атат. Ошондо эле кыргыз деген эл болгондугун далилдеп келатышат. Ал эми эл болгондон кийин анын рухий байлыгы, маданияты, каада-салты, тили болот да. Демек, элибиздин бүгүнкү күндөгү көркөм дөөлөттөрүнүн башаты ошол жактан келет. Ошондой рухий байлыктарынын ичинен элибиз байыртадан бери колдонуп келаткан баба мурастарыбыздын бири – комуз жана комуз күүлөрү. Күүлөрүбүз болсо рухубуздун туу чокусу болгон «Манас» баш болгон эпосторубуз менен бирге элибиздин жан-дүйнөсүн байытып келет. Эми комуз күүлөрүнө келсек, күүнүн башы «Камбаркандын» тарыхын иликтеп көрсөм ал мындан туптуура 4000-5000 жыл мурун пайда болгон экен. Ошол кезде кыргыздар Индия, Кытай менен чек аралаш жашап турганда Камбар деген адам токойдун бутагына карды жарылган маймылдын ичегиси кургап, жел тийгенде коңур добуш чыгып жатканын угуп, көрүп, ошону туурап, ичегиден кыл, комуз аспабын жасап, черте баштайт. Ошондон баштап, комуз күүлөрү элибиздин тарыхына байланышкан орчундуу окуяларды чагылдырып келет. Күү аркылуу кыргыздар бирин-бири табышкан.
- Ошол тарыхка байланышкан күүлөрдүн аттарын атай кетсеңиз?
- Андай күүлөрдү иликтеп, тизмесин жазып чыксам, 1752 күү бар экен. Алардын ар түрдүү вариантын кошпогондо, түп нускаларын гана алганда. Ошолордун ичинен иргеп, «Күү баяны» китебимдин биринчи бөлүгүн чыгардым. Анда баяндалган күүлөрдү мен 1916-жылкы Үркүнгө чейинкисине гана алып келдим. Ошондо 81 күүнүн баянын чечмеледим. Ар бир күүнүн баяны өзүнчө чоң дастан, поэма, роман. Ошондой күүлөрдүн бир канчасына токтоло кетейин. «Култегин», «Барсбек» деген күүлөр тарыхта болгон биздин байыркы ата-бабаларыбыз, эл башкарган алгачкы кагандар жөнүндө чертилген. «Айхан» күү болсо, кадимки Чыңгызхан жөнүндө. «Шырдакбектин боз жорго» күүсү XIV кылымга келип такалат. «Жаңыл Мырза» да ошол мезгилге келип такалат. Кийинкиси Арстанбектин күүлөрү. «Арстанбек 500 күү черткен» деген сѳздү мен өзүм кадимки улуу комузчу Ыбрай Тумановдон уккан жайым бар. Ал күүлөрдүн баарын санап чыкканга азыр убактыбыз жетпес.
- Асаке, ошол бир аткан октун жигиндей билинбей кеткен күүлөр жөнүндө даректерди кайдан, кантип чогулттуңуз? Же нотасы сакталып калбаса, же архивдик материалдар болбосо?
- Мен Педогогика институтунда илимий кызматкер болуп иштедим. Ошол убакта командировкаларга чыккан кезде ошол жерлердеги сөзмөр, санжырачы, өнөрпоз адамдарга жолугуп, сөзсүз комузчулар менен жолугушуп, ошолордон күүлөрдүн санжырасын жазып алчумун. Бир нече папка материалдар чогулду. Булардан тышкары мен көп залкарлар менен жолугушуп, алардан күүлөрдүн баянын жазып чогулткам. Алар Ыбрай Туманов, Түгөлбай Сыдыкбеков, Зияш Бектенов, Кусейин Карасаевдер эле. Алар элге анча белгисиз көөнө күүлөрдүн тарыхын да жакшы билишчү. Андай күүлөрдүн катарына мен «Манаска» байланышкан күүлөрдү киргизет элем. Мен алардын он экисин жазып алдым.
