Лоя Жырганын иши 14 –декабрда башталган эле. Ага чогулган 500дөн ашуун делегат соңку күндөрү ооган Конституциясынын долбоорун он майда топко бөлүнүү менен беренелер боюнча талкуулашты. Анда айтылган ой –пикирлерди макулдашуу комиссиясы жалпылаштырган соң, документ добушка салынат. Конституция боюнча талаш –тартыштардын өзөгү - Ооганстандын болочоктогу башкаруу системасына байланышкан. Өлкөнүн азыркы лидери, пуштун Хамид Карзай жана анын жактоочулары Ооганстан президенттик башкаруудагы өлкө болушун көздөшүүдө. Атүгүл Хамид Карзай Лоя Жырга Конституцияда президенттик системаны бекитсе гана келерки жылы өтүүчү шайлоого катышаарын билдирген. Х.Карзайдын айтымында:
- Азыркы шарттарда Ооганстан жалгыз гана бийлик булагы бар өкмөткө муктаж.
Ооган Конституциясынын Лоя Жыргага сунушталган долбоорунда премьер- министрдин кызматы каралган эмес болчу. Өкмөттү беш жылга бир шайлануучу президент башкарат. Өз кезегинде президент эң көп дегенде эки мөөнөткө иштей алмак.
Бирок Лоя Жырганын делегаттары арасында Ооганстан парламенттик өлкө болушун каалагандар да жок эмес эле. Муну өзгөчө мурдагы президент, негизинен тажиктерден турган Түндүк Альянстын лидери Бурханиддин Раббанинин жактоочулары көздөөдө. Бул системаны жактап жаткандардын пикиринде, президенттин бийлигине тең салмактуулукту түзүш үчүн премьер- министрдин кызматы киргизилиши, жок дегенде парламенттин ыйгарым укуктары кеңейтилиши керек.
Вашингтондогу Карнеги фондунун эксперти Мартина Оттавейдин көз карашында, Конституциянын Лоя Жыргага сунуш кылынган долбооруна каршы болгондорду бир топтогулар деп айтыш кыйын:
- Мисалы бул жерде чын эле көбүрөөк демократиялык система орношун көздөгөн либералдык күчтөрдөн каршылык бар. Диндин ролу кеңейтилишин, ооган мыйзамдары шарияттын мыйзамдарына ылайыкташтырылышын көздөгөн исламчыл күчтөрдөн да сын айтылууда. Жыйынтыгында келип, Түндүк Альянстын кол башчыларынан каршылык бар. Алар, албетте, борбордон ажыратылган системаны, бийлиги өзүлөрү көзөмөлдөгөн провинцияларда таанылышын каалашат.
Айтор Кабулдан түшкөн соңку маалыматтарга караганда, Лоя Жырганын делегаттары арасында, азыр президенттик системаны жактагандар басымдуулук кылууда. Андыктан президент Хамид Карзайдын көздөгөнү орундалышы мүмкүн. Президент Карзайдын тарапкерлерине АКШнын жана БУУнун дипломаттары да колдоо көргөзүп жатат. Маселен кабарчылар билдиришкендей, АКШнын Ооганстандагы элчиси Залмай Халилзад Лоя Жырга өтүп жаткан жерге дээрлик күн сайын келүүдө. Ооганстан президенттик башкаруудагы өлкө болушун жактаган делегаттар негизги аргумент катары өлкө парламенттик башкарууга даяр эместигин, күчтүү саясий партиялар жоктугун, партиябыз дегендердин баары аскерий топтор экенин айтышууда.
Лоя Жырганын делегаты, Улуттук Биримдик Кыймылы деген жаңы партиянын лидерлеринин бири Абдул Хаким Нурзайдан билдиргенине караганда:
- Азыр чөлкөмдөрдүн баары кол башчылар тарабынан көзөмөлдөнүүдө. Бул эркин шайлоо өтүшүнө алып барбайт жана биз кол башчылардын парламентине ээ болобуз. Кол башчылардын таасирин жоюуп, ачык жана эркин шайлоого даярдык көрүш үчүн биз күчтүү президентке муктажбыз.
Баяндамачылар болсо Лоя Жырганын жыйынтыктоочу талкуулары жеңил-желпи өтпөсүн болжолдошууда. Үнүбүз угулбай калды деп эсептешкен тажик жана өзбек улутундагы айрым делегаттар жабыш эшик артындагы жыйындарды бойкоттошкон. Комитеттердеги талкууларда дин боюнча сунуштары эске алынбай калганына нааразы делегаттар да бар. Андыктан алар өз талаптарын Лоя Жырганын жыйынтыктоочу отурумунда кайрадан көтөрүшү мүмкүн.
- Азыркы шарттарда Ооганстан жалгыз гана бийлик булагы бар өкмөткө муктаж.
Ооган Конституциясынын Лоя Жыргага сунушталган долбоорунда премьер- министрдин кызматы каралган эмес болчу. Өкмөттү беш жылга бир шайлануучу президент башкарат. Өз кезегинде президент эң көп дегенде эки мөөнөткө иштей алмак.
Бирок Лоя Жырганын делегаттары арасында Ооганстан парламенттик өлкө болушун каалагандар да жок эмес эле. Муну өзгөчө мурдагы президент, негизинен тажиктерден турган Түндүк Альянстын лидери Бурханиддин Раббанинин жактоочулары көздөөдө. Бул системаны жактап жаткандардын пикиринде, президенттин бийлигине тең салмактуулукту түзүш үчүн премьер- министрдин кызматы киргизилиши, жок дегенде парламенттин ыйгарым укуктары кеңейтилиши керек.
Вашингтондогу Карнеги фондунун эксперти Мартина Оттавейдин көз карашында, Конституциянын Лоя Жыргага сунуш кылынган долбооруна каршы болгондорду бир топтогулар деп айтыш кыйын:
- Мисалы бул жерде чын эле көбүрөөк демократиялык система орношун көздөгөн либералдык күчтөрдөн каршылык бар. Диндин ролу кеңейтилишин, ооган мыйзамдары шарияттын мыйзамдарына ылайыкташтырылышын көздөгөн исламчыл күчтөрдөн да сын айтылууда. Жыйынтыгында келип, Түндүк Альянстын кол башчыларынан каршылык бар. Алар, албетте, борбордон ажыратылган системаны, бийлиги өзүлөрү көзөмөлдөгөн провинцияларда таанылышын каалашат.
Айтор Кабулдан түшкөн соңку маалыматтарга караганда, Лоя Жырганын делегаттары арасында, азыр президенттик системаны жактагандар басымдуулук кылууда. Андыктан президент Хамид Карзайдын көздөгөнү орундалышы мүмкүн. Президент Карзайдын тарапкерлерине АКШнын жана БУУнун дипломаттары да колдоо көргөзүп жатат. Маселен кабарчылар билдиришкендей, АКШнын Ооганстандагы элчиси Залмай Халилзад Лоя Жырга өтүп жаткан жерге дээрлик күн сайын келүүдө. Ооганстан президенттик башкаруудагы өлкө болушун жактаган делегаттар негизги аргумент катары өлкө парламенттик башкарууга даяр эместигин, күчтүү саясий партиялар жоктугун, партиябыз дегендердин баары аскерий топтор экенин айтышууда.
Лоя Жырганын делегаты, Улуттук Биримдик Кыймылы деген жаңы партиянын лидерлеринин бири Абдул Хаким Нурзайдан билдиргенине караганда:
- Азыр чөлкөмдөрдүн баары кол башчылар тарабынан көзөмөлдөнүүдө. Бул эркин шайлоо өтүшүнө алып барбайт жана биз кол башчылардын парламентине ээ болобуз. Кол башчылардын таасирин жоюуп, ачык жана эркин шайлоого даярдык көрүш үчүн биз күчтүү президентке муктажбыз.
Баяндамачылар болсо Лоя Жырганын жыйынтыктоочу талкуулары жеңил-желпи өтпөсүн болжолдошууда. Үнүбүз угулбай калды деп эсептешкен тажик жана өзбек улутундагы айрым делегаттар жабыш эшик артындагы жыйындарды бойкоттошкон. Комитеттердеги талкууларда дин боюнча сунуштары эске алынбай калганына нааразы делегаттар да бар. Андыктан алар өз талаптарын Лоя Жырганын жыйынтыктоочу отурумунда кайрадан көтөрүшү мүмкүн.
