- Өмүрбек мырза, мына азыр Грузияда президентке талапкерлерге добуш берүү соңуна чыгып баратат. Учурда жагдай кандай болуп атат? Кандай оош-кыйыштарды байкай алдыңыздар? Кайсы жерлерде болдуңуздар? Адегенде ушуларга токтолсоңуз.
- Биз бир топ тоолуу райондордогу айыл жерлерин кыдырып келдик. Биз дегеним: Жогорку Кеңештин Мыйзам чыгаруу жыйынын кызматкери Мамат Момунов жана мен КМШ өлкөлөрүнүн байкоочулар миссиясынын желеги алдында келип, азыр бул жерде шайлоону байкап жүрөбүз. Бизге эки район –Каспий жана Ахалгори райондору бөлүнүп берилди. Ошол эки районду кыдырып көрдүк. Калктын көпчүлүгү Михаил Саакашвилиге добуш берип жатканын алдын ала айтса болот. Албетте, бул жерде административдик ресурсту пайдаланган мыйзам бузуулар болуптур. Аны байкоочулардын баардыгы эле «бийликти алган адамдар ушундай кылат экен» деп айтып жатышат. Саакашвилини көп рекламалап койду дешүүдө. Биз барган айылдарда Саакашвилиден башка талапкерлер жөнүндө карапайым калк арасында дээрлик маалымат жок экен. Бирок, алар өз ыктыярлары менен Саакашвилиге добуш берип жатканына биз күбө болдук.
Жакында жергиликтүү радио мурунку президент Эдуард Шеварднадзе өз шайлоо участогуна келип Саакашвилиге добуш бергенин айтты. Калктын көбү Саакашвилиге берип жаткан добушун жаңы адам келсе турмушубуз оңолор деген үмүтүбүз бар деп, биринчи кезекте ушул жаш саясатчыга насыя катары добуш берерин жашырбай жарыя кылышууда.
- Ал жерде элдин турмушу кандай экен?
- Грузияда элдин турмушу начар. Кээ бир жактарын алып караганда Кыргызстандагыдан да начар. Бул биринчи кезекте электр кубатына байланыштуу. Электр кубатынын бир киловатынын наркы биздин акча менен 5 сомдон кем эмес. Ошол дагы кыска убакытта берилип, калган убакытта өчүрүлөт экен. Мына азыр акыркы күндөрү гана айыл-шаарларга электр кубаты тынымсыз берилип турат. Ушунун өзү да чоң жетишкендик деп эл ыраазы болуп атканын билдик.
- Өмүрбек мырза, Кыргызстанда сиз дагы президенттикке талапкер катары шайлоого катышып жүрдүңүз. Грузия менен Кыргызстандын шайлоо өнөктүктөрүндө, добуш берүү учурунда кандай өзгөчөлүктөрдү байкадыңыз? Айырманы, окшоштуктарды сездиңизби?
- Эми Саакашвилинин администрациясы деле Шеварнадзенин резиденциясына президент катары жайгашып, өзүн алып жүрөт. Алардын командасы деле административдик ресурстарды пайдаланып, мыйзамдар бир аз бузулуп атыптыр. Бирок, бир гана нерсе - Саакашвили добуш берүүнүн жыйынтыктарын өзгөртүүгө барбайт. Анткени, эл добушту ага берип атканына өзүбүз күбө болдук. Ал эми Кыргызстанда президенттик шайлоодо 90% добуш берген жерлерде да жыйынтык тескери болуп калган учурлар болгон. Бул - бир. Экинчиси, элдин ушул эски режим кетсе экен деп эңсегени. Ким келсе да өзгөртө турган адам болсо деген тилеги. Үчүнчү байкаганым - (Муну бардыгы, жөнөкөй карапайым базарда отурган адамдан баштап таксисттерге, райондун жетекчилерине чейин айтып отурушат), эң башкысы - ок атпастан, кан төгүлбөстөн бийлик алмашууга жеттик, ушунун өзү чоң жетишкендик дешет. Грузиндерди түшүнсө болот, анткени бул жерде акыркы 15 жылда бийлик алмашуу тынымсыз кан төгүүлөр менен коштолуп, автономдук облустар Грузиядан чыгып, алардын ортосунда кандуу кагылышуулар болуп, ошондон калк катуу жабыркаган. Кээ бирлери көзүнө жаш алганчалык эреркеп турушат. Шеварнадзени ким алмаштырат, бул биз үчүн экинчи маселе дешет.
- Шеварнадзенин жагдайына коомчулуктун пикири кандай экен?
- Шеварнадзенин тагдыры боюнча коомдо дискуссиялар жүрүп жатыптыр. Грузиндердин бир бөлүгү «өткөн иш өттү дегендей, Саакашвили берген президенттик кол тийбестик кепилдигин алып, биздин урматтуу атуулубуз болуп, ушул жерде жашап жүрө бериш керек» дешет. Ал эми «алган миллиардданган долларлар үчүн Шевардназде жооп бериш керек» деген агрессивдүү пейилдеги атуулдар да кездешип жатат. Бирок, мен ойлойм, экс-президенттин акыркы кадамы – шайлоо участогуна келип Саакашвилиге добуш бериши балким, акыркы мен айткан грузиндерди бир аз жибитет го деп ойлойм.
- Байкоочуларга жергиликтүү шайлоо комиссиясынын мамилеси кандай болуп атат?
- Абдан жакшы. «Силер кимсиңер, документиңер кана, эмне үчүн видеотасма тартып атасыңар» деп сураган эч ким болгон жок. Согуш болгон тоолуу райондорго чейин барып келдик. Бардык жеринде жакшы кабыл алып атат. Добуш берүүнүн жүрүшүндө биз үйрөнө турган көп нерселер бар экен. Ар бир адамга бюллетень алып атканда бармагына суюктук чачылат. Көгүш түскө боелуп чыгып, адамдын добуш берген-бербегени билинет экен. Бул жагынан Грузияда маселе чечилиптир. Урналар ачык, бюллетен конвертке салынып, конвертке да, бюллетенге да мөөр басылып, эки комиссия кол коюп, анан урнага ташталат экен. Бирок, санагына катыша элекпиз.
Партиялардан тилекке каршы, байкоочуларды жөнөткөндөр аз. Биз барган бир нече участокто Саакашвили менен Буржанадзенин партиясынан байкоочулар бар экен. Анан «Адилеттүү шайлоолор үчүн» деген бейөкмөт уюмдун өкүлдөрүн көрдүк. Башка жерден жергиликтүү байкоочуларды көрө алган жокпуз. Бирок, ошого карабастан шайлоонун жыйынтыгын алдын-ала айтса болот. Ал белгилүү болгондуктан, добуш жасоого аракеттер жергиликтүү бийлик тарабынан болбойт го деп ойлойм.
- Өмүрбек мырза, жогоруда сиз айткан Грузиянын шайлоого байланыштуу тажрыйбасын Кыргызстанда пайдаланууга шарт-жагдай барбы? Бизде деле президенттик, парламенттик шайлоого аз убакыт калбадыбы?
- «Шайлоо кодексин» жакында жаңы редакциясында кабыл алганыбыз сизге белгилүү. Грузиянын тажрыйбасын биз бул жерге келгенге чейин эле билип, эске алганга аракет кылганбыз. Анын бир бөлүгү кабыл алынды. Бюллетень алган адамдардын бармагына белги коюп, алардын экинчи ирет киришине тыюу сала турган болсок - шайлоо жыйынтыктарын бурмалоого чоң бөгөт коет элек.
- Грузияда канча партия бар экен? Жогоруда айтып атпайсызбы, бир-эки башкы партиянын өкүлдөрү байкоочу болуп жүрөт деп. А калган партиялар кайда экен? Алар тарабынан кандайдыр бир нааразылыктар байкалган жокпу?
- Алар албетте, Саакашвили административдик ресурсту колдонуп атат деп нааразылык билгизип атышат. Бирок, Саакашвилинин табийгый артыкчылыгы – парламенттик шайлоодогу анын партиясынын ийгилиги. Ал Шеварнадзенин «Жаңы Грузия» деген партиясынан кийинки экинчи орунду ээлеген. Ошол ийгилигин бекемдеп, Шеварнадзени отставкага кетирүүдөгү анын биринчи ролду ээлегендиги грузиндердин арасында аброюн эбейгейсиз көтөрүптүр. Парламенттик чоң жарыштан алсырап турган башка партиялар кайрадан кырк күндүн ичинде өз ресурстарын мобилизациялоого үлгүрбөй калыптыр. Ал эми биз барган Лилингори (азыркы Ахалгори) деген район Осетиянын бир району болгон экен. Ал жерде жеңишти Шеварднадзенин партиясы –«Жаңы Грузия» алыптыр. Экинчи орунду лейбористтик партия алган. Үчүнчү орунду «Буржанадзе жана демократтар» деген топ алган. Төртүнчү орунду гана Саакашвилинин «Улуттук кыймылы» алган. Бирок, ошого карабастан, биз жолуккан калктын 90% ашыгы Саакашвилиге добуш беребиз деп отурганын байкадык. Элдин симпатиясында, аң-сезиминде ушундай кескин өзгөрүү байкалды.
- Грузиянын карамагындагы башка автономиялуу аймактар президенттик шайлоого кандай мамиле жасап атышат?
- Аджарияда добуш берүү башталды. Бирок, алар жетишерлик добуш берүүнү уюштура алабы - белгисиз. Анткени, алардын макул болгонуна бир-эки эле күн болду. Үлгүрө алар бекен деген тынчсыздануулар айтылып жатат. Ал эми Түштүк Осетия менен Абхазияда бул президенттик шайлоо көңүлгө алынган жок, шайлоолор өткөн жок.
- Сиздин ал жердеги байкоочу мекендештериңиз эмне иш кылып атышат учурда?
- Кечээ Тбилисиде Топчубек Тургуналиев менен Турсунбек Акунду жолуктурдук. Алар Тбилисинин өзүндө калып, ошол жердеги шайлоо участокторунда байкоо жүргүзүшмөк. Өзүңүз билесиз, алар бизден бир апта мурда Тбилисиге келишкен. Алар бардык партиялардын, талапкерлердин өкүлдөрү менен, алардын штабдарына барып жолугушуп, бул жердеги кырдаалды терең иликтеп көрүшүптүр. Алар шаарда болуп жатышат.
- Өмүрбек мырза, КМШ аймагынан барган байкоочулар шайлоого кандай баа бериши күтүлүүдө?
- Эртең саат 12.00де КМШ өлкөлөрүнөн келген байкоочулар маалымат жыйынын өткөрүшөт. Ошондо биз шайлоонун өзүбүз байкаган кемчилик-жетишкендиктерин айтабыз. Негизинен, азыр эле шайлоо өттү деп айтса болот. Саакашвилинин жеңиши легитимдүү, күнөм саналбайт деген тастыктоо жарыяланат болуш керек. Шайлоонун жүрүшүндө, ага даярдыкта олчойгон эле каталар кеткен. Саакашвили шайлана электе эле аны мамлекеттик телерадио компаниялар президент катары рекламалап, эбегейсиз жардам беришкен. Ошол кемчиликтер белгиленүү менен, добуш берүүнүн жыйынтыгы бурмаланбагандыгы айтылат го деп ойлойм.
- Маегиңиз үчүн рахмат.
- Биз бир топ тоолуу райондордогу айыл жерлерин кыдырып келдик. Биз дегеним: Жогорку Кеңештин Мыйзам чыгаруу жыйынын кызматкери Мамат Момунов жана мен КМШ өлкөлөрүнүн байкоочулар миссиясынын желеги алдында келип, азыр бул жерде шайлоону байкап жүрөбүз. Бизге эки район –Каспий жана Ахалгори райондору бөлүнүп берилди. Ошол эки районду кыдырып көрдүк. Калктын көпчүлүгү Михаил Саакашвилиге добуш берип жатканын алдын ала айтса болот. Албетте, бул жерде административдик ресурсту пайдаланган мыйзам бузуулар болуптур. Аны байкоочулардын баардыгы эле «бийликти алган адамдар ушундай кылат экен» деп айтып жатышат. Саакашвилини көп рекламалап койду дешүүдө. Биз барган айылдарда Саакашвилиден башка талапкерлер жөнүндө карапайым калк арасында дээрлик маалымат жок экен. Бирок, алар өз ыктыярлары менен Саакашвилиге добуш берип жатканына биз күбө болдук.
Жакында жергиликтүү радио мурунку президент Эдуард Шеварднадзе өз шайлоо участогуна келип Саакашвилиге добуш бергенин айтты. Калктын көбү Саакашвилиге берип жаткан добушун жаңы адам келсе турмушубуз оңолор деген үмүтүбүз бар деп, биринчи кезекте ушул жаш саясатчыга насыя катары добуш берерин жашырбай жарыя кылышууда.
- Ал жерде элдин турмушу кандай экен?
- Грузияда элдин турмушу начар. Кээ бир жактарын алып караганда Кыргызстандагыдан да начар. Бул биринчи кезекте электр кубатына байланыштуу. Электр кубатынын бир киловатынын наркы биздин акча менен 5 сомдон кем эмес. Ошол дагы кыска убакытта берилип, калган убакытта өчүрүлөт экен. Мына азыр акыркы күндөрү гана айыл-шаарларга электр кубаты тынымсыз берилип турат. Ушунун өзү да чоң жетишкендик деп эл ыраазы болуп атканын билдик.
- Өмүрбек мырза, Кыргызстанда сиз дагы президенттикке талапкер катары шайлоого катышып жүрдүңүз. Грузия менен Кыргызстандын шайлоо өнөктүктөрүндө, добуш берүү учурунда кандай өзгөчөлүктөрдү байкадыңыз? Айырманы, окшоштуктарды сездиңизби?
- Эми Саакашвилинин администрациясы деле Шеварнадзенин резиденциясына президент катары жайгашып, өзүн алып жүрөт. Алардын командасы деле административдик ресурстарды пайдаланып, мыйзамдар бир аз бузулуп атыптыр. Бирок, бир гана нерсе - Саакашвили добуш берүүнүн жыйынтыктарын өзгөртүүгө барбайт. Анткени, эл добушту ага берип атканына өзүбүз күбө болдук. Ал эми Кыргызстанда президенттик шайлоодо 90% добуш берген жерлерде да жыйынтык тескери болуп калган учурлар болгон. Бул - бир. Экинчиси, элдин ушул эски режим кетсе экен деп эңсегени. Ким келсе да өзгөртө турган адам болсо деген тилеги. Үчүнчү байкаганым - (Муну бардыгы, жөнөкөй карапайым базарда отурган адамдан баштап таксисттерге, райондун жетекчилерине чейин айтып отурушат), эң башкысы - ок атпастан, кан төгүлбөстөн бийлик алмашууга жеттик, ушунун өзү чоң жетишкендик дешет. Грузиндерди түшүнсө болот, анткени бул жерде акыркы 15 жылда бийлик алмашуу тынымсыз кан төгүүлөр менен коштолуп, автономдук облустар Грузиядан чыгып, алардын ортосунда кандуу кагылышуулар болуп, ошондон калк катуу жабыркаган. Кээ бирлери көзүнө жаш алганчалык эреркеп турушат. Шеварнадзени ким алмаштырат, бул биз үчүн экинчи маселе дешет.
- Шеварнадзенин жагдайына коомчулуктун пикири кандай экен?
- Шеварнадзенин тагдыры боюнча коомдо дискуссиялар жүрүп жатыптыр. Грузиндердин бир бөлүгү «өткөн иш өттү дегендей, Саакашвили берген президенттик кол тийбестик кепилдигин алып, биздин урматтуу атуулубуз болуп, ушул жерде жашап жүрө бериш керек» дешет. Ал эми «алган миллиардданган долларлар үчүн Шевардназде жооп бериш керек» деген агрессивдүү пейилдеги атуулдар да кездешип жатат. Бирок, мен ойлойм, экс-президенттин акыркы кадамы – шайлоо участогуна келип Саакашвилиге добуш бериши балким, акыркы мен айткан грузиндерди бир аз жибитет го деп ойлойм.
- Байкоочуларга жергиликтүү шайлоо комиссиясынын мамилеси кандай болуп атат?
- Абдан жакшы. «Силер кимсиңер, документиңер кана, эмне үчүн видеотасма тартып атасыңар» деп сураган эч ким болгон жок. Согуш болгон тоолуу райондорго чейин барып келдик. Бардык жеринде жакшы кабыл алып атат. Добуш берүүнүн жүрүшүндө биз үйрөнө турган көп нерселер бар экен. Ар бир адамга бюллетень алып атканда бармагына суюктук чачылат. Көгүш түскө боелуп чыгып, адамдын добуш берген-бербегени билинет экен. Бул жагынан Грузияда маселе чечилиптир. Урналар ачык, бюллетен конвертке салынып, конвертке да, бюллетенге да мөөр басылып, эки комиссия кол коюп, анан урнага ташталат экен. Бирок, санагына катыша элекпиз.
Партиялардан тилекке каршы, байкоочуларды жөнөткөндөр аз. Биз барган бир нече участокто Саакашвили менен Буржанадзенин партиясынан байкоочулар бар экен. Анан «Адилеттүү шайлоолор үчүн» деген бейөкмөт уюмдун өкүлдөрүн көрдүк. Башка жерден жергиликтүү байкоочуларды көрө алган жокпуз. Бирок, ошого карабастан шайлоонун жыйынтыгын алдын-ала айтса болот. Ал белгилүү болгондуктан, добуш жасоого аракеттер жергиликтүү бийлик тарабынан болбойт го деп ойлойм.
- Өмүрбек мырза, жогоруда сиз айткан Грузиянын шайлоого байланыштуу тажрыйбасын Кыргызстанда пайдаланууга шарт-жагдай барбы? Бизде деле президенттик, парламенттик шайлоого аз убакыт калбадыбы?
- «Шайлоо кодексин» жакында жаңы редакциясында кабыл алганыбыз сизге белгилүү. Грузиянын тажрыйбасын биз бул жерге келгенге чейин эле билип, эске алганга аракет кылганбыз. Анын бир бөлүгү кабыл алынды. Бюллетень алган адамдардын бармагына белги коюп, алардын экинчи ирет киришине тыюу сала турган болсок - шайлоо жыйынтыктарын бурмалоого чоң бөгөт коет элек.
- Грузияда канча партия бар экен? Жогоруда айтып атпайсызбы, бир-эки башкы партиянын өкүлдөрү байкоочу болуп жүрөт деп. А калган партиялар кайда экен? Алар тарабынан кандайдыр бир нааразылыктар байкалган жокпу?
- Алар албетте, Саакашвили административдик ресурсту колдонуп атат деп нааразылык билгизип атышат. Бирок, Саакашвилинин табийгый артыкчылыгы – парламенттик шайлоодогу анын партиясынын ийгилиги. Ал Шеварнадзенин «Жаңы Грузия» деген партиясынан кийинки экинчи орунду ээлеген. Ошол ийгилигин бекемдеп, Шеварнадзени отставкага кетирүүдөгү анын биринчи ролду ээлегендиги грузиндердин арасында аброюн эбейгейсиз көтөрүптүр. Парламенттик чоң жарыштан алсырап турган башка партиялар кайрадан кырк күндүн ичинде өз ресурстарын мобилизациялоого үлгүрбөй калыптыр. Ал эми биз барган Лилингори (азыркы Ахалгори) деген район Осетиянын бир району болгон экен. Ал жерде жеңишти Шеварднадзенин партиясы –«Жаңы Грузия» алыптыр. Экинчи орунду лейбористтик партия алган. Үчүнчү орунду «Буржанадзе жана демократтар» деген топ алган. Төртүнчү орунду гана Саакашвилинин «Улуттук кыймылы» алган. Бирок, ошого карабастан, биз жолуккан калктын 90% ашыгы Саакашвилиге добуш беребиз деп отурганын байкадык. Элдин симпатиясында, аң-сезиминде ушундай кескин өзгөрүү байкалды.
- Грузиянын карамагындагы башка автономиялуу аймактар президенттик шайлоого кандай мамиле жасап атышат?
- Аджарияда добуш берүү башталды. Бирок, алар жетишерлик добуш берүүнү уюштура алабы - белгисиз. Анткени, алардын макул болгонуна бир-эки эле күн болду. Үлгүрө алар бекен деген тынчсыздануулар айтылып жатат. Ал эми Түштүк Осетия менен Абхазияда бул президенттик шайлоо көңүлгө алынган жок, шайлоолор өткөн жок.
- Сиздин ал жердеги байкоочу мекендештериңиз эмне иш кылып атышат учурда?
- Кечээ Тбилисиде Топчубек Тургуналиев менен Турсунбек Акунду жолуктурдук. Алар Тбилисинин өзүндө калып, ошол жердеги шайлоо участокторунда байкоо жүргүзүшмөк. Өзүңүз билесиз, алар бизден бир апта мурда Тбилисиге келишкен. Алар бардык партиялардын, талапкерлердин өкүлдөрү менен, алардын штабдарына барып жолугушуп, бул жердеги кырдаалды терең иликтеп көрүшүптүр. Алар шаарда болуп жатышат.
- Өмүрбек мырза, КМШ аймагынан барган байкоочулар шайлоого кандай баа бериши күтүлүүдө?
- Эртең саат 12.00де КМШ өлкөлөрүнөн келген байкоочулар маалымат жыйынын өткөрүшөт. Ошондо биз шайлоонун өзүбүз байкаган кемчилик-жетишкендиктерин айтабыз. Негизинен, азыр эле шайлоо өттү деп айтса болот. Саакашвилинин жеңиши легитимдүү, күнөм саналбайт деген тастыктоо жарыяланат болуш керек. Шайлоонун жүрүшүндө, ага даярдыкта олчойгон эле каталар кеткен. Саакашвили шайлана электе эле аны мамлекеттик телерадио компаниялар президент катары рекламалап, эбегейсиз жардам беришкен. Ошол кемчиликтер белгиленүү менен, добуш берүүнүн жыйынтыгы бурмаланбагандыгы айтылат го деп ойлойм.
- Маегиңиз үчүн рахмат.
