Калк арасында кадыресе колдонулуп жүргөн кеп бар го: "Сенин ким экениңди билиш үчүн, адегенде ким менен дос экениңди айтчы" деп. Анын сыңары орто кылымдагы Кыргыз каганатынын экономикалык абалын түшүнүү үчүн анын кайсы өлкөлөр менен соода мамилесин кургандыгынын тарыхын калыбына келтирүү жетиштүү. Себеби, элдердин ортосундагы соода байланышынын орношу алардын өрнөктүү өнүгүп кетишине, өндүрүштүк ыкташуусуна шарт түзүлөт. Ага жараша товардык алмашууга болгон кызыгуу жаралыш керек.
Кыргыз каганатынын курулушу жана өнүгүү багытында адегендеги соода өнөктөрү катары Биринчи жана Экинчи Түрк каганаттары, Уйгур, Түргөш мамлекеттери, Кытай империясы, Тибет, чжурчжендер, кидандар жана Орто Азиядагы өнүккөн өлкөлөрү болушкан. Мындан улам кыргыз коомчулугунун ошол кездеги Чыгыштын өнүккөн цивилизацияларынын арасынан татыктуу ордун тапканын билсек болот.
Тышкы соода байланыштын орношу Кыргыз өлкөсүнүн бир чети толук кандуу мамлекет катары өнүгүп-өсүшүнө өбөлгө болсо, экинчиден, алардын Борбордук Азиянын саясий-экономикалык мамилелерине тартылышына түрткү берген. Кыргыз каганатында малчылык, дыйканчылык, кол өнөрчүлүк, аңчылык болуп чарба ички керектөө муктаждыгына ылайык өнүккөн. Башкача айтканда, өлкө тамак-аш жана өндүрүшкө жарамдуу заттарды өзүндө өндүрө алган. Анткен менен өлкө калкынын тынымсыз өсүп турушу ички ресурстарды рационалдуу пайдалануу менен тышкы байланыш аркылуу өлкөгө керектүү товар алып келүү жагын колго алуу зарылчылыгын жараткан.
Дүйнөлүк тажрыйба көрсөткөндөй, соода мамилеси менен мамлекеттин саясий абалынын ортосунда бири-биринин абалын өзгөрткүдөй жана таасир тийгизгендей тыкыз байланыш болот. Кыргыз каганатынын бир калыпта өсүшүнө караганда саясий бейпилдик соода ишинин алгалашына шарт түзгөн.
Кыргыз каганатынын соода өнөктөштөрүнө ылайык, анын саясий тарыхынын өсүш этаптарын аныктаса болот. Кыргыздар башында жакын коңшулары менен мамиле куруп, алардын чарба жана өндүрүш потенциалын мамлекеттин ички керектөөсү үчүн пайдалануу жолун ачышкан. Алар Энесайга көчүп келгенге чейин мында жашаган көчмөн жана токой адамдары аңчылык, кол өнөрчүлүк менен шугулданган.
Кыргыздар мында үстөмдүк абалга жеткенден кийин жергиликтүү калкты кыштым же күңкор абалга жеткиришип алардын ишкер тажрыйбасын өлкөнүн ички керектөөсүнө жаратылыш, ашыкча продукцияны сырткы соода үчүн колдонушкан. Акырындап алар алыскы коңшулар менен алыш-бериш алакасын орнотушуп, кыргыз товарлары Улуу Жибек жолундагы соодалаш өлкөлөрдүн суроо- талаптарына арзый баштайт.
Кыргыз усталары узанган жоо куралдары, айрыкча сыры ачылбай, купуя сакталган кылыч, найзалар Түрк каганаттары менен Кытай рыногунда жогорку бааланган. Кыргыз уздарынын көздөрү талып, колдору тешилип отуруп жасалган жоо кийимдери жоокерчилик заманда кардарлардын санын арттырган. Мамлекет башчылары өлкөдө өндүрүлгөн товарларды таанытмак максатында башка мамлекеттердин өкүмдарлары менен жакшыларына белекке берип, сый-урмат көрсөтүү аркылуу атак-даңкын чыгарган.
Кыргыз каганатынын курулушу жана өнүгүү багытында адегендеги соода өнөктөрү катары Биринчи жана Экинчи Түрк каганаттары, Уйгур, Түргөш мамлекеттери, Кытай империясы, Тибет, чжурчжендер, кидандар жана Орто Азиядагы өнүккөн өлкөлөрү болушкан. Мындан улам кыргыз коомчулугунун ошол кездеги Чыгыштын өнүккөн цивилизацияларынын арасынан татыктуу ордун тапканын билсек болот.
Тышкы соода байланыштын орношу Кыргыз өлкөсүнүн бир чети толук кандуу мамлекет катары өнүгүп-өсүшүнө өбөлгө болсо, экинчиден, алардын Борбордук Азиянын саясий-экономикалык мамилелерине тартылышына түрткү берген. Кыргыз каганатында малчылык, дыйканчылык, кол өнөрчүлүк, аңчылык болуп чарба ички керектөө муктаждыгына ылайык өнүккөн. Башкача айтканда, өлкө тамак-аш жана өндүрүшкө жарамдуу заттарды өзүндө өндүрө алган. Анткен менен өлкө калкынын тынымсыз өсүп турушу ички ресурстарды рационалдуу пайдалануу менен тышкы байланыш аркылуу өлкөгө керектүү товар алып келүү жагын колго алуу зарылчылыгын жараткан.
Дүйнөлүк тажрыйба көрсөткөндөй, соода мамилеси менен мамлекеттин саясий абалынын ортосунда бири-биринин абалын өзгөрткүдөй жана таасир тийгизгендей тыкыз байланыш болот. Кыргыз каганатынын бир калыпта өсүшүнө караганда саясий бейпилдик соода ишинин алгалашына шарт түзгөн.
Кыргыз каганатынын соода өнөктөштөрүнө ылайык, анын саясий тарыхынын өсүш этаптарын аныктаса болот. Кыргыздар башында жакын коңшулары менен мамиле куруп, алардын чарба жана өндүрүш потенциалын мамлекеттин ички керектөөсү үчүн пайдалануу жолун ачышкан. Алар Энесайга көчүп келгенге чейин мында жашаган көчмөн жана токой адамдары аңчылык, кол өнөрчүлүк менен шугулданган.
Кыргыздар мында үстөмдүк абалга жеткенден кийин жергиликтүү калкты кыштым же күңкор абалга жеткиришип алардын ишкер тажрыйбасын өлкөнүн ички керектөөсүнө жаратылыш, ашыкча продукцияны сырткы соода үчүн колдонушкан. Акырындап алар алыскы коңшулар менен алыш-бериш алакасын орнотушуп, кыргыз товарлары Улуу Жибек жолундагы соодалаш өлкөлөрдүн суроо- талаптарына арзый баштайт.
Кыргыз усталары узанган жоо куралдары, айрыкча сыры ачылбай, купуя сакталган кылыч, найзалар Түрк каганаттары менен Кытай рыногунда жогорку бааланган. Кыргыз уздарынын көздөрү талып, колдору тешилип отуруп жасалган жоо кийимдери жоокерчилик заманда кардарлардын санын арттырган. Мамлекет башчылары өлкөдө өндүрүлгөн товарларды таанытмак максатында башка мамлекеттердин өкүмдарлары менен жакшыларына белекке берип, сый-урмат көрсөтүү аркылуу атак-даңкын чыгарган.
