АКШнын Чикаго шаарындагы ДеПол университетинин профессру Шериф Бассюни үстүбүздөгү жылдын апрелинде Бириккен Улуттардын Ооганстандагы адам укуктары боюнча көз карандысыз эксперти болуп дайындалган. Жарым жылдын ичинде ал абал менен таанышып, уюмдун Жалпы ассамблеясынын Укук комитетине үстүбүздөгү аптада өз докладын тартуулады жана 28-октябрда Нью-Йоркто журналисттер менен жолукту.
Азыр Ооганстанда НАТО уюмунун башкаруучулугу астында тогуз миң аскер аракеттенет, алар Бириккен Улуттардын күчтөрү болуп эсептелинет жана өлкөдөгү коопсуздук үчүн жооптуу. Андан тышкары АКШ жетектеген дагы 18 миң коалициялык аскер бар, алар негизинен ал-Каида менен Талибандын калдыктарын жок кылуу үчүн жооптуу.
Профессор Бассюнинин айтымында, Ооганстанга эл аралык аскерлер киргизилгенден кийин абал бир кыйла жакшырды, бирок эл аралык күчтөр негизинен борбор калаа Кабул шаарын гана көзөмөлдөгөндүктөн, өлкөдөгү жалпы абал жана турмуш мурдагы эле аскербашылардын колунда, алардын кээ бирлерине борбордук өкмөттүн дагы алы жетпейт: "Бул жөн гана коркунуч эмес, бул андан чоң нерсе - өлкөдөгү абал жергиликтүү башчылардын колунда. Ким канча жер алыш керек, же ким канча суу алыш керек дегенди ошолор чечет. Ким эмне эгиш керек, же кимдин үйүн кимге бериш керек деген дагы ошолордун колунда".
Мындан үч жыл мурда Талибан бийлиги кулатылгандан кийин абал бир кыйла өзгөрдү, бирок адам укуктарын коргоо дароо жакшырып кетти деген катачылык болот. Бассюнинин айтымында, эл аралык уюмдар бул багытта биргелешкен аракет көрө албаганы маселени татаалдаштырууда: "Көрүлүп жаткан чаралар - айрым адамдардын же уюмдардын гана аракеттери, алар кээде бир-бирине таптакыр айкалышпайт, биргелешип иштелип чыккан план дагы жок. Укук тармагындагы маселелерге - полиция же тартип коргоо уюмдарынын аракеттерине - АКШ дээрлик кийлигишпейт, бул багытта жасала турган иштер көп".
Кээ бир маселелерди ооган өкмөтү өзү деле чече алса болот, мисал үчүн аялдар же балдардын укуктары бузулган учурларды бийлик өз көзөмөлүнө алып, абалды жакшыртууга толук кудуреттүү. Ооганстанда эмгиче эски адат тирүү - тиги же бул адам кимдир бирөөгө чоң карыз болуп калса, ал береседен кутулуш үчүн карыз бергенге өз кыз баласын карматып салат. Аялдарга буюм катары мамиле кылуу, балдарды уурдоо дагы эмгиче кеңири жайылган көрүнүш: "Бул эскиден калган адат. Полиция ага дээрлик көңүл бурбайт, андай учурларды катташ керек деп да эч ким ойлобойт. Мен ал тууралуу өкмөткө да айттым, андай учурлар тууралуу үналгы-сыналгы аркылуу билдирип, элди агартып, андай адаттан арылыш керек".
Үй-бүлөдөгү тартипке чыдабай, өзүн-өзү өрттөп өлгөн аялдардын саны 2003-жылы эле үч жүздөн ашкан. Борбордук өкмөт алсыз болгондуктан, жергиликтүү башчылар апийим өндүрүү ишинде дагы эмне кылам десе, ошону кылат.
Азыр Ооганстанда НАТО уюмунун башкаруучулугу астында тогуз миң аскер аракеттенет, алар Бириккен Улуттардын күчтөрү болуп эсептелинет жана өлкөдөгү коопсуздук үчүн жооптуу. Андан тышкары АКШ жетектеген дагы 18 миң коалициялык аскер бар, алар негизинен ал-Каида менен Талибандын калдыктарын жок кылуу үчүн жооптуу.
Профессор Бассюнинин айтымында, Ооганстанга эл аралык аскерлер киргизилгенден кийин абал бир кыйла жакшырды, бирок эл аралык күчтөр негизинен борбор калаа Кабул шаарын гана көзөмөлдөгөндүктөн, өлкөдөгү жалпы абал жана турмуш мурдагы эле аскербашылардын колунда, алардын кээ бирлерине борбордук өкмөттүн дагы алы жетпейт: "Бул жөн гана коркунуч эмес, бул андан чоң нерсе - өлкөдөгү абал жергиликтүү башчылардын колунда. Ким канча жер алыш керек, же ким канча суу алыш керек дегенди ошолор чечет. Ким эмне эгиш керек, же кимдин үйүн кимге бериш керек деген дагы ошолордун колунда".
Мындан үч жыл мурда Талибан бийлиги кулатылгандан кийин абал бир кыйла өзгөрдү, бирок адам укуктарын коргоо дароо жакшырып кетти деген катачылык болот. Бассюнинин айтымында, эл аралык уюмдар бул багытта биргелешкен аракет көрө албаганы маселени татаалдаштырууда: "Көрүлүп жаткан чаралар - айрым адамдардын же уюмдардын гана аракеттери, алар кээде бир-бирине таптакыр айкалышпайт, биргелешип иштелип чыккан план дагы жок. Укук тармагындагы маселелерге - полиция же тартип коргоо уюмдарынын аракеттерине - АКШ дээрлик кийлигишпейт, бул багытта жасала турган иштер көп".
Кээ бир маселелерди ооган өкмөтү өзү деле чече алса болот, мисал үчүн аялдар же балдардын укуктары бузулган учурларды бийлик өз көзөмөлүнө алып, абалды жакшыртууга толук кудуреттүү. Ооганстанда эмгиче эски адат тирүү - тиги же бул адам кимдир бирөөгө чоң карыз болуп калса, ал береседен кутулуш үчүн карыз бергенге өз кыз баласын карматып салат. Аялдарга буюм катары мамиле кылуу, балдарды уурдоо дагы эмгиче кеңири жайылган көрүнүш: "Бул эскиден калган адат. Полиция ага дээрлик көңүл бурбайт, андай учурларды катташ керек деп да эч ким ойлобойт. Мен ал тууралуу өкмөткө да айттым, андай учурлар тууралуу үналгы-сыналгы аркылуу билдирип, элди агартып, андай адаттан арылыш керек".
Үй-бүлөдөгү тартипке чыдабай, өзүн-өзү өрттөп өлгөн аялдардын саны 2003-жылы эле үч жүздөн ашкан. Борбордук өкмөт алсыз болгондуктан, жергиликтүү башчылар апийим өндүрүү ишинде дагы эмне кылам десе, ошону кылат.
