- Элдин баары депутат болобуз деп чуркап жүрүшөт. Сиз эмне үчүн депутаттыкка талапкерлигиңизди койгон жоксуз?
- Мага көп жердештерим жана ар кайсы уюмдардан адамдар келишип, кандидатураңды кой деп айтышты. Мен койгон жокмун. Анын эки себеби бар. Биринчиден, депутат болуш үчүн көп каражат керек экен. Мен андай каражат жок. Ошол депутат болобуз дегендер уюштуруу, үгүт иштерин жүргүзүш үчүн 50 миң доллар керек деп айтып жатышты. Кийин ал 100 миң долларга чыгып кетти. Менде андай мүмкүнчүлүк жок. Экинчи себеби болсо – мен эми пайгамбар жашына келдим. 62 ден 63 кө кеттим. Бийликте жакшы эле иштедим. Депутат да болдум. Өкмөттө да иштедим. Жашыбыз келип калгандан кийин мүмкүн болушунча жаштарга жол бериш керек. Келечек жаштардыкы. Кээ бир биздин аксакалдарга окшоп, 80-90го чыкканга чейин мен депутат болчумун деп жулкуна берген туура эмес. Ушул эки эле себеп - башка себеп жок.
- Сиз акчам жок, ошон үчүн депутаттыкка койгон жокмун деп айттыңыз. Айрым адамдар, тескерисинче, сизди бай адам дешет. Эл арасында Чынгышев премьер болуп турганда алтын сатып, «Камекодон» пара алган деген кеп бар. Буга эмне дейсиз?
- Эми эл арасында ар кандай кеп боло берет турбайбы. Анын эч кандай негизи жок. Баягында сен өзүң эле эл Акаев экөөңөрдүн Кумтөрдө үлүшүңөр бар деп айтып жатат дедиң эле. Андай нерсе келишимде болуш керек. Эгерде биздин үлүшүбүз болсо, келишимде Акаевдин үлушү баланча процент, Чынгышевдин үлүшү баланча процент деп жазылышы керек болчу. Андай нерсе жок. Болушу да мүмкүн эмес. Келишимдин баарын республикада да, Канадада бир нече жолу текшерип бекитишкен. Биздин үлүшүбүз болсо, ал оркоюп эле чыгып калмак. Аны каталбайсың да. Ал болбогон иш.Эч кандай негизи жок сөз.
- Турсунбек Чынгышевич, сизди учурунда «Кыргызстанда макоолор менен жалкоолор гана уурдабайт» деп айткан деп жүрүшөт. Чыны менен эле ушул сөздү сиз айттыңыз беле? Айтсаңыз кандай кырдаалда, кандай максат менен айтты элеңиз?
- Бул сөздүн башы мындай болгон. 1992-жылы биз өкмөттө коррупция менен күрөшүш керек экенин түшүнгөнбүз.Ошондуктан биз көп иш-чара иштеп чыкканбыз. Коопсуздук кызматынын жана ички иштер министрлигинин алдында Коррупция менен күрөш башкармылыгы деген эки чоң структура түзгөнбүз. Коррупция боюнча токтом даярдап, өкмөттүн жыйынында караганбыз. Өкмөттүн жыйыны өтүп жатканда, мен элде «биздин Кыргызстанда жалкоолор менен жиндилер гана уурдабайт, каалганын баары уурдап жатат» деген сөз бар экен деп айтканмын. «Элдин бул айтканы түптүз келип эле, өкмөткө тиет экен, башкача айтканда эл бийликте иштеген адамдар өздөрү коррупция менен байланышкан деп түшүнөт экен, ошондуктан биринчи кезекте өкмөт өзү күрөш баштап, иштеш керек» дегенмин. Эртеси эле журналисттер Чынгышев ушунтип айтты деп жазып чыгышты. Мен болсо эл ушунтип айтып жатат деген мааниде айткам. «Биз муну карашыбыз керек, бул биз үчүн уят, алдын ала иш чара көрбөсөк, чын эле ошондой болуп кетиши мүмкүн, биз эң биринчи ушундан башташыбыз керек» деп айткан болчумун. Советтер союзу учурунда коррупцияга катуу мамиле кылышчу эмеспи. Өткөөл мезгил болгондуктан 1991-1992-жылдары бул маселеге көңүл бурулбай, жалгыз эле Кыргызстанда эмес, бүт эле мурунку Советтер союзунун мамлекеттеринде оор абал болгон. Ошондуктан мен бул маселени көтөрүп чыккам. Көпкө чейин «аны мен айткан эмесмин, эл айткан деп эле айткам» деп актанып жүрчү элем. Кийинки убакта туура айткан экенмин деп унчукпай калдым. Анткени ошол кездеги коррупция менен азыркы коррупцияны салыштырууга болбойт. Ал кезде эч нерсе боло элек болчу.
- Эмнеге салыштырууга болбойт?
- Ал кезде бүгүнкүдөй коррупция жок болчу. Бүгүнкүдөй ичип-жөө, таламай деген жок болчу.
- Коррупцияны жоюш үчүн эмне кылыш керек?
- Коррупцияны жоюш үчүн, марксизм-ленинизмдин классиктери айткандай, тазалыкты сакташ керек деп күрөшүүнүн эч кандай кереги жок. Шыпыргыны алып, шыпырып эле коюш керек. Коррупция менен күрөш ошондой эле. Коррупция болбош үчүн, бийликте тургандан кийин, өзүң уурдаба, жакындарыңа уурдатпа, Бийликтеги адамдар эң башынан баштап аягына чейин уурдабаса, уурдагандар менен катуу күрөшсө, коррупция болбойт. Мамлекетте прокуратура, коопсуздук кызматы, милиция, сот – баары бар. Коррупция менен күрөшүү үчүн бүт мүмкүнчүлүк бар. Биз коррупция эмне экенин түшүнүп, 1992-жылы эле ошол ишти баштаганбыз. Эми бугүнкү күнү - 2005-жылы коррупция менен күрөшүү азыркы бийликтегилердин колунан келбейт. Коррупция менен таза адамдар гана курөшө алат. Коррупция азыр ушунчалык жайылып, зор күчкө айланып кетти. Азыр уурдаба деп, уурдагандарды отургузам десең, өзүндү өлтүрүп кетишет. Көп баштуу ажыдаардай бир башын кессең, анын ордуна сегиз баш чыгып, коррупция менен күрөш кыйын болуп калды. Коррупция бүт бийликтегилердин жана элдин баарына тарап, бузуп кетти. Коррупция менен күрөшүү керек. Бирок ал үчүн президент баш болуп бул маселе боюнча саясатты түп-тамырынан бери өзгөртүш керек. Бул үчүн күч керек. Бул үчүн саясий эрк керек. Албетте, өзүң уурдаба, тегерегиндегилерди да уурдатпа. Анан калгандары менен күрөш.
- Турсунбек Чынгышевич, шайлоо маселесине кайра кайрылып келели. Азыр депутаттардын үчтөн бири, тагыраак айтканда 31 белгилүү болуп калды. Жаңы парламент кандай парламент болушу мүмкүн?
- Мен бул сурооңо түз эле жооп берейин. Мен "Алга, Кыргызстан" менен "Адилет" партияларын куттуктайм. Бийликтин партиялары жеңди. Экинчи тур эки жумадан кийин болот. Ким жеңип, ким экинчи турга чыкканын көрсөк, баары түшүнүктүү. Ошол бийликтин эки партиясы жеңди. Кандай жол менен жеңди? Бул экинчи маселе. Жакшы болобу, жаман болобу – бул үчунчү маселе.
- Ошол жакшы болобу, жаман болобу деген мааниде сурап жатам. Сиздин оюңуз кандай?
- Менин оюм мындай. Азыркы депутаттардын жана экинчи турга чыккандардын көпчүлүгү бизнесте иштеген бай кишилер. Бизнесте иштеген киши эч качан принципиалдуу, эл үчүн күйгөн таза депутат боло албайт. Жүз процент баары ошондой деп айтуудан алысмын. Бирок негизинен ошондой. Депутат деген бийликтин бир тармагы. Булар жакшы мыйзам чыгарып, аткаруучу бийлик менен кармашып-күрөшүп, элдин таламын талашып турушу керек. Эгерде бийлик туура эмес кылып жатса, туура эмес экономикалык же социалдык саясат жүргүзүп жатса, депутаттар аны менен күрөшүшү керек. Булар - байлык менен депутат болгондор, чоң бизнеси бар депутаттар антип күрөшө алышпайт. Себеби оозун ачып, катуу кыйкырып чыкса эле, эртеси эле салык инспекциядан текшерүү келет. Буга өткөн депутаттардын мисалдары толтура. Ошон үчүн булар кыңк этпей отуруп беришет. Бийлик эмне десе, ошону колдоп беришет. Кээ бирөө бай , бинесмен депутат болгон жакшы деп айтат экен. Жок, эң жаман. Абдан жаман көрүнүш. Депутаттар кандай адамдар болуш керек? Таза , принципиалдуу өз жаны үчүн корпогон адамдар болуш керек. Ошондой эл үчүн күйгөн, мыйзам чыгарганды билген-түшүнгөн адамдар депутат болсо, жакшы парламент болмок. Аткаруучу бийлиги үчүн да бул жакшы болмок. Жалпы мамлекет үчүн да жакшы болмок. Бирок бул азыркы бийлик, парламентти "чөнтөк парламент" кылып алып, тынч жашагысы келди. Алардын күнүмдүгү үчүн жакшы болгон менен, келечек үчүн, эл үчүн аянычтуу нерсе. Ошону бийликтеги адамдар түшунүшү керек эле. Бийликтеги адамдар парламентке таза, принципиалдуу адамдардын келишине аракет кылышы керек эле. Тилекке каршы, андай болбой калды.
- Шайлоо таза, адилет өттү деп ойлойсузбу?
- Жок, адилеттүү өткөн жок. Көпчүлүгү добуштарды сатып алышты. Албетте, арасында таза иштеп, таза уткан депутаттар да бар. Бирок көпчүлүгү акча менен келишти. Мен айылдарга барып, көп адамдар менен кездештим. Биздин элдин саясий деңгээли ага жете элек экен. Мен «баланча талапкер, акча берип, силерди алдап жатыптыр, берген акчасын алып, бюллетенди көңүлүңө жаккан эле талапкерге салбайсыңбы» десем, «уят эмеспи, акчасын алып алып, анан кантип антебиз, биз бата берип койбодукпу» дешет. Карабайсыңбы, биздин элдин жөнөкөйлүгүн. Президент Акаев деле «талапкерлердин бергенин ала бергиле, жей бергиле дагы, бирок урнага барганда каалаган кандидатка добуш беригиле» деп айтпады беле. Биздин эл андай эмес экен да. Биздин эл уят дейт экен да. Алып алгандан кийин, уялып кимден алса, ошого добуш берип жатышпайбы. Элдин саясий деңгээли ага жете элек экен азыр, тилекке каршы.
- Турсунбек Чынгышевич, шайлоо болгон күнү президент парламенттик болобуз дегендей бир сөз айтты. Буга сиздин пикирңиз.
- Мен аны укпаптырмын. Мен шайлоо убагында анын «конституцияны өзгөрткөнгө каршымын, азыр бизде мыкты конституция , мындан жакшы конституция жок» деп айтканын уктум. Менин оюмча, азыркы биздин конституция президенттин, бийликтин кызыкчылыгын көздөгөн конституция. Чынында биздин конституция ошондой. Ошондуктан мен бул конституцияны өзгөртүп, бийликтин баардык тармактарына өздөрүнө тиешелүү тең укук бериш керек деп ойлойм. Бизде азыр бийликтин баары президентте. Өкмөттө эч нерсе жок. Парламенттин да укугу жок. Сот системасы да бийликтин колунда. Анткени аны президент бекитет. Ал конституцияны Акаев өзгөртпөш керек деп айтып жатат. Өзгөртүш керек! Өзгөрткөндө бийликтин бутактары тең салмактуу болгондой кылып өзгөтүш керек. Эгерде Акаев парламенттик республика кылабыз деп айтса, анда терең маселе жатат. Менин түшүнгөнүмө караганда, президент төртүнчү мөөнөткө президент боло албагандан кийин, конституцияны өзгөртүп, парламенттик республика кылып туруп, кандайдыр бир жолдор менен бийликти колдо кармап калууну максат кылып жатса керек. Бирок президент депутат болгон жок. Парламенттин мүчөсү болбогондон кийин, ал парламенттин төрагасы да боло албайт. Кандайдыр бир башка жолдорун караштырып жатышса керек. Конституция 3-4 жолу өзгөртүлдү, эмне үчүн бул идея ошол убакта келбейт. Бир палатадан турган жакшынакай парламент эле, өзгөртүп эки палаталуу кылып алды. Эми эки палата туура эмес экен деп, бир палата кылып жатат. Эми бир палата туура эмес экен, парламенттик республика кылабыз десе... Президент озү конституция стабилдүү документ болуш керек деп айтты. Мен муну кандай түшүнүш керек экенин билбейм.
- Мага көп жердештерим жана ар кайсы уюмдардан адамдар келишип, кандидатураңды кой деп айтышты. Мен койгон жокмун. Анын эки себеби бар. Биринчиден, депутат болуш үчүн көп каражат керек экен. Мен андай каражат жок. Ошол депутат болобуз дегендер уюштуруу, үгүт иштерин жүргүзүш үчүн 50 миң доллар керек деп айтып жатышты. Кийин ал 100 миң долларга чыгып кетти. Менде андай мүмкүнчүлүк жок. Экинчи себеби болсо – мен эми пайгамбар жашына келдим. 62 ден 63 кө кеттим. Бийликте жакшы эле иштедим. Депутат да болдум. Өкмөттө да иштедим. Жашыбыз келип калгандан кийин мүмкүн болушунча жаштарга жол бериш керек. Келечек жаштардыкы. Кээ бир биздин аксакалдарга окшоп, 80-90го чыкканга чейин мен депутат болчумун деп жулкуна берген туура эмес. Ушул эки эле себеп - башка себеп жок.
- Сиз акчам жок, ошон үчүн депутаттыкка койгон жокмун деп айттыңыз. Айрым адамдар, тескерисинче, сизди бай адам дешет. Эл арасында Чынгышев премьер болуп турганда алтын сатып, «Камекодон» пара алган деген кеп бар. Буга эмне дейсиз?
- Эми эл арасында ар кандай кеп боло берет турбайбы. Анын эч кандай негизи жок. Баягында сен өзүң эле эл Акаев экөөңөрдүн Кумтөрдө үлүшүңөр бар деп айтып жатат дедиң эле. Андай нерсе келишимде болуш керек. Эгерде биздин үлүшүбүз болсо, келишимде Акаевдин үлушү баланча процент, Чынгышевдин үлүшү баланча процент деп жазылышы керек болчу. Андай нерсе жок. Болушу да мүмкүн эмес. Келишимдин баарын республикада да, Канадада бир нече жолу текшерип бекитишкен. Биздин үлүшүбүз болсо, ал оркоюп эле чыгып калмак. Аны каталбайсың да. Ал болбогон иш.Эч кандай негизи жок сөз.
- Турсунбек Чынгышевич, сизди учурунда «Кыргызстанда макоолор менен жалкоолор гана уурдабайт» деп айткан деп жүрүшөт. Чыны менен эле ушул сөздү сиз айттыңыз беле? Айтсаңыз кандай кырдаалда, кандай максат менен айтты элеңиз?
- Бул сөздүн башы мындай болгон. 1992-жылы биз өкмөттө коррупция менен күрөшүш керек экенин түшүнгөнбүз.Ошондуктан биз көп иш-чара иштеп чыкканбыз. Коопсуздук кызматынын жана ички иштер министрлигинин алдында Коррупция менен күрөш башкармылыгы деген эки чоң структура түзгөнбүз. Коррупция боюнча токтом даярдап, өкмөттүн жыйынында караганбыз. Өкмөттүн жыйыны өтүп жатканда, мен элде «биздин Кыргызстанда жалкоолор менен жиндилер гана уурдабайт, каалганын баары уурдап жатат» деген сөз бар экен деп айтканмын. «Элдин бул айтканы түптүз келип эле, өкмөткө тиет экен, башкача айтканда эл бийликте иштеген адамдар өздөрү коррупция менен байланышкан деп түшүнөт экен, ошондуктан биринчи кезекте өкмөт өзү күрөш баштап, иштеш керек» дегенмин. Эртеси эле журналисттер Чынгышев ушунтип айтты деп жазып чыгышты. Мен болсо эл ушунтип айтып жатат деген мааниде айткам. «Биз муну карашыбыз керек, бул биз үчүн уят, алдын ала иш чара көрбөсөк, чын эле ошондой болуп кетиши мүмкүн, биз эң биринчи ушундан башташыбыз керек» деп айткан болчумун. Советтер союзу учурунда коррупцияга катуу мамиле кылышчу эмеспи. Өткөөл мезгил болгондуктан 1991-1992-жылдары бул маселеге көңүл бурулбай, жалгыз эле Кыргызстанда эмес, бүт эле мурунку Советтер союзунун мамлекеттеринде оор абал болгон. Ошондуктан мен бул маселени көтөрүп чыккам. Көпкө чейин «аны мен айткан эмесмин, эл айткан деп эле айткам» деп актанып жүрчү элем. Кийинки убакта туура айткан экенмин деп унчукпай калдым. Анткени ошол кездеги коррупция менен азыркы коррупцияны салыштырууга болбойт. Ал кезде эч нерсе боло элек болчу.
- Эмнеге салыштырууга болбойт?
- Ал кезде бүгүнкүдөй коррупция жок болчу. Бүгүнкүдөй ичип-жөө, таламай деген жок болчу.
- Коррупцияны жоюш үчүн эмне кылыш керек?
- Коррупцияны жоюш үчүн, марксизм-ленинизмдин классиктери айткандай, тазалыкты сакташ керек деп күрөшүүнүн эч кандай кереги жок. Шыпыргыны алып, шыпырып эле коюш керек. Коррупция менен күрөш ошондой эле. Коррупция болбош үчүн, бийликте тургандан кийин, өзүң уурдаба, жакындарыңа уурдатпа, Бийликтеги адамдар эң башынан баштап аягына чейин уурдабаса, уурдагандар менен катуу күрөшсө, коррупция болбойт. Мамлекетте прокуратура, коопсуздук кызматы, милиция, сот – баары бар. Коррупция менен күрөшүү үчүн бүт мүмкүнчүлүк бар. Биз коррупция эмне экенин түшүнүп, 1992-жылы эле ошол ишти баштаганбыз. Эми бугүнкү күнү - 2005-жылы коррупция менен күрөшүү азыркы бийликтегилердин колунан келбейт. Коррупция менен таза адамдар гана курөшө алат. Коррупция азыр ушунчалык жайылып, зор күчкө айланып кетти. Азыр уурдаба деп, уурдагандарды отургузам десең, өзүндү өлтүрүп кетишет. Көп баштуу ажыдаардай бир башын кессең, анын ордуна сегиз баш чыгып, коррупция менен күрөш кыйын болуп калды. Коррупция бүт бийликтегилердин жана элдин баарына тарап, бузуп кетти. Коррупция менен күрөшүү керек. Бирок ал үчүн президент баш болуп бул маселе боюнча саясатты түп-тамырынан бери өзгөртүш керек. Бул үчүн күч керек. Бул үчүн саясий эрк керек. Албетте, өзүң уурдаба, тегерегиндегилерди да уурдатпа. Анан калгандары менен күрөш.
- Турсунбек Чынгышевич, шайлоо маселесине кайра кайрылып келели. Азыр депутаттардын үчтөн бири, тагыраак айтканда 31 белгилүү болуп калды. Жаңы парламент кандай парламент болушу мүмкүн?
- Мен бул сурооңо түз эле жооп берейин. Мен "Алга, Кыргызстан" менен "Адилет" партияларын куттуктайм. Бийликтин партиялары жеңди. Экинчи тур эки жумадан кийин болот. Ким жеңип, ким экинчи турга чыкканын көрсөк, баары түшүнүктүү. Ошол бийликтин эки партиясы жеңди. Кандай жол менен жеңди? Бул экинчи маселе. Жакшы болобу, жаман болобу – бул үчунчү маселе.
- Ошол жакшы болобу, жаман болобу деген мааниде сурап жатам. Сиздин оюңуз кандай?
- Менин оюм мындай. Азыркы депутаттардын жана экинчи турга чыккандардын көпчүлүгү бизнесте иштеген бай кишилер. Бизнесте иштеген киши эч качан принципиалдуу, эл үчүн күйгөн таза депутат боло албайт. Жүз процент баары ошондой деп айтуудан алысмын. Бирок негизинен ошондой. Депутат деген бийликтин бир тармагы. Булар жакшы мыйзам чыгарып, аткаруучу бийлик менен кармашып-күрөшүп, элдин таламын талашып турушу керек. Эгерде бийлик туура эмес кылып жатса, туура эмес экономикалык же социалдык саясат жүргүзүп жатса, депутаттар аны менен күрөшүшү керек. Булар - байлык менен депутат болгондор, чоң бизнеси бар депутаттар антип күрөшө алышпайт. Себеби оозун ачып, катуу кыйкырып чыкса эле, эртеси эле салык инспекциядан текшерүү келет. Буга өткөн депутаттардын мисалдары толтура. Ошон үчүн булар кыңк этпей отуруп беришет. Бийлик эмне десе, ошону колдоп беришет. Кээ бирөө бай , бинесмен депутат болгон жакшы деп айтат экен. Жок, эң жаман. Абдан жаман көрүнүш. Депутаттар кандай адамдар болуш керек? Таза , принципиалдуу өз жаны үчүн корпогон адамдар болуш керек. Ошондой эл үчүн күйгөн, мыйзам чыгарганды билген-түшүнгөн адамдар депутат болсо, жакшы парламент болмок. Аткаруучу бийлиги үчүн да бул жакшы болмок. Жалпы мамлекет үчүн да жакшы болмок. Бирок бул азыркы бийлик, парламентти "чөнтөк парламент" кылып алып, тынч жашагысы келди. Алардын күнүмдүгү үчүн жакшы болгон менен, келечек үчүн, эл үчүн аянычтуу нерсе. Ошону бийликтеги адамдар түшунүшү керек эле. Бийликтеги адамдар парламентке таза, принципиалдуу адамдардын келишине аракет кылышы керек эле. Тилекке каршы, андай болбой калды.
- Шайлоо таза, адилет өттү деп ойлойсузбу?
- Жок, адилеттүү өткөн жок. Көпчүлүгү добуштарды сатып алышты. Албетте, арасында таза иштеп, таза уткан депутаттар да бар. Бирок көпчүлүгү акча менен келишти. Мен айылдарга барып, көп адамдар менен кездештим. Биздин элдин саясий деңгээли ага жете элек экен. Мен «баланча талапкер, акча берип, силерди алдап жатыптыр, берген акчасын алып, бюллетенди көңүлүңө жаккан эле талапкерге салбайсыңбы» десем, «уят эмеспи, акчасын алып алып, анан кантип антебиз, биз бата берип койбодукпу» дешет. Карабайсыңбы, биздин элдин жөнөкөйлүгүн. Президент Акаев деле «талапкерлердин бергенин ала бергиле, жей бергиле дагы, бирок урнага барганда каалаган кандидатка добуш беригиле» деп айтпады беле. Биздин эл андай эмес экен да. Биздин эл уят дейт экен да. Алып алгандан кийин, уялып кимден алса, ошого добуш берип жатышпайбы. Элдин саясий деңгээли ага жете элек экен азыр, тилекке каршы.
- Турсунбек Чынгышевич, шайлоо болгон күнү президент парламенттик болобуз дегендей бир сөз айтты. Буга сиздин пикирңиз.
- Мен аны укпаптырмын. Мен шайлоо убагында анын «конституцияны өзгөрткөнгө каршымын, азыр бизде мыкты конституция , мындан жакшы конституция жок» деп айтканын уктум. Менин оюмча, азыркы биздин конституция президенттин, бийликтин кызыкчылыгын көздөгөн конституция. Чынында биздин конституция ошондой. Ошондуктан мен бул конституцияны өзгөртүп, бийликтин баардык тармактарына өздөрүнө тиешелүү тең укук бериш керек деп ойлойм. Бизде азыр бийликтин баары президентте. Өкмөттө эч нерсе жок. Парламенттин да укугу жок. Сот системасы да бийликтин колунда. Анткени аны президент бекитет. Ал конституцияны Акаев өзгөртпөш керек деп айтып жатат. Өзгөртүш керек! Өзгөрткөндө бийликтин бутактары тең салмактуу болгондой кылып өзгөтүш керек. Эгерде Акаев парламенттик республика кылабыз деп айтса, анда терең маселе жатат. Менин түшүнгөнүмө караганда, президент төртүнчү мөөнөткө президент боло албагандан кийин, конституцияны өзгөртүп, парламенттик республика кылып туруп, кандайдыр бир жолдор менен бийликти колдо кармап калууну максат кылып жатса керек. Бирок президент депутат болгон жок. Парламенттин мүчөсү болбогондон кийин, ал парламенттин төрагасы да боло албайт. Кандайдыр бир башка жолдорун караштырып жатышса керек. Конституция 3-4 жолу өзгөртүлдү, эмне үчүн бул идея ошол убакта келбейт. Бир палатадан турган жакшынакай парламент эле, өзгөртүп эки палаталуу кылып алды. Эми эки палата туура эмес экен деп, бир палата кылып жатат. Эми бир палата туура эмес экен, парламенттик республика кылабыз десе... Президент озү конституция стабилдүү документ болуш керек деп айтты. Мен муну кандай түшүнүш керек экенин билбейм.
