21-октябрдагы жалпы элдик референдум демилгеси колдоо тапса Кыргыз Республикасы кайрадан жаңы баш мыйзамга ээ болот. Анын негизги өзгөчөлүктөрүнүн бири парламент жүз пайыз партиялык тизме аркылуу шайланат. Өлкө башчысы да бул өзгөчөлүк тууралуу байма-бай айтып, мамлекеттин саясатын колдогон жаңы партия түзө турганын каңкуулаган. Мындан улам бир катар саясатчылар Курманбек Бакиев, Орусия президенти Владимир Путин менен Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаевдин жолуна түшкөнүн, алар сыңары президенттин айтканын эки дебеген партия түзүп, мындан ары да өлкөнү башкара берүүнү көздөп жатканын айтып чыгышты. Оппозициянын лидерлеринин бири, Жогорку Кеңештин депутаты Өмүрбек Текебаевдин айтымында, президент сунуштап жаткан баш мыйзамда бул айрыкча көрүнөт. Анткени анын 44-статясынын экинчи пунктунда “Президентти шайлоо эрежеси мыйзам аркылуу аныкталат” деген жери бар. “Эгер президент өздүк парламентин түзгөнгө жетишсе бул пунктта жазылгандай депутаттарга өзүнө ылайыктуу мыйзамдарды чыгартат”,- дейт депутат:
- Мына, жаңы сунуш кылынган конституцияда көп кемчиликтер бар. Президенттин бийлигин бекемдеген кемчиликтер. Ушулардын эн негизгиси президентти шайлоо укугун так көргөзбөстөн ал мыйзам менен аныкталат деген шилтемеси болуп жатат. Эгер, президенттин тарапкерлери декабрдагы парламенттик шайлоодо көпчүлүктү алып кетсе, алар мыйзамды өзгөртүп, 2010-жылы президентти элге чыгарбай эле өзүлөрү урук-туугандары менен парламентте шайлап коюу мүмкүнчүлүгүн ачып алышат. Президенттин бул шашылыш жасаган жүрүшү, 2009-жылы боло турган президенттик шайлоодо алсыздыгын сезип, алдын-ала иши чатак болуп кете электе, жаз келип газ кымбаттайт, электр кымбаттайт деп атканда алдын-ала өз келечегин аныктап алайын деген аракети. Менин оюмча өлкөнүн тагдыры менен мындай интригалык жол менен ойногон туура эмес деп эсептейм.
Ал эми Адилет министри Марат Кайыпов мындай жүйөлөр түккө турбасын, анткени президент сунуштаган баш мыйзам менен референдумду сындагандар өздөрүнүн жылуу-жумшак орундарын сактап калуу үчүн чуркап жүрүшөт деген ойдо:
- Буга чейин президентти «реформага барбайт, Акаевдин конституциясы менен жашагысы келип атат» деп. Былтыр ноябрда ошентип көчөгө чыгышты эле. Анан президентти жарга такап, конституцияны кабыл алдырып, анысын жактырбай депутаттар кайра жаңы баш мыйзам кабыл алышып… Мындайча айтканда булар биздин баш мыйзамды шылтоо кылып алышкан. Ушинтип упай таап атышат. Негизги максаттары бийликке келүү.
Саясат талдоочулардын арасында да пикирлер ар түрдүү. Маселен, саясат талдоочу Бекбосун Бөрүбашевдин пикиринде, жогоруда айтылган баш мыйзамдын пунктунда эч кандай деле тартыштуу жери жок. Себеби кандай болгон күндө да президенттик шайлоону мыйзам аркылуу парламент аныктайт:
- Баш мыйзамдагы бул статяда «Ким президент боло алат, канча мөөнөт болот алат, беш жылдан эки жолу» деп атат. Анан ким боло алат деп, 35 жаштан 65 жашка чейинкилер, кыргыз тилин билген, жалпы он беш жыл Кыргызстанда жашаган, соттолбогон болуш керек делиптир. Андан кийин “Президентти шайлоо эрежеси мыйзам аркылуу аныкталат” деп атпайбы. Бул абдан туура. Бөйрөктөн шыйрак чыгарыштын кереги жок. Себеби, бул мыйзам боюнча да. А кийин мыйзам кандай жазылат, бул башка маселе. Мыйзамдарды ошол эле парламент кабыл алат да.
- Мына, жаңы сунуш кылынган конституцияда көп кемчиликтер бар. Президенттин бийлигин бекемдеген кемчиликтер. Ушулардын эн негизгиси президентти шайлоо укугун так көргөзбөстөн ал мыйзам менен аныкталат деген шилтемеси болуп жатат. Эгер, президенттин тарапкерлери декабрдагы парламенттик шайлоодо көпчүлүктү алып кетсе, алар мыйзамды өзгөртүп, 2010-жылы президентти элге чыгарбай эле өзүлөрү урук-туугандары менен парламентте шайлап коюу мүмкүнчүлүгүн ачып алышат. Президенттин бул шашылыш жасаган жүрүшү, 2009-жылы боло турган президенттик шайлоодо алсыздыгын сезип, алдын-ала иши чатак болуп кете электе, жаз келип газ кымбаттайт, электр кымбаттайт деп атканда алдын-ала өз келечегин аныктап алайын деген аракети. Менин оюмча өлкөнүн тагдыры менен мындай интригалык жол менен ойногон туура эмес деп эсептейм.
Ал эми Адилет министри Марат Кайыпов мындай жүйөлөр түккө турбасын, анткени президент сунуштаган баш мыйзам менен референдумду сындагандар өздөрүнүн жылуу-жумшак орундарын сактап калуу үчүн чуркап жүрүшөт деген ойдо:
- Буга чейин президентти «реформага барбайт, Акаевдин конституциясы менен жашагысы келип атат» деп. Былтыр ноябрда ошентип көчөгө чыгышты эле. Анан президентти жарга такап, конституцияны кабыл алдырып, анысын жактырбай депутаттар кайра жаңы баш мыйзам кабыл алышып… Мындайча айтканда булар биздин баш мыйзамды шылтоо кылып алышкан. Ушинтип упай таап атышат. Негизги максаттары бийликке келүү.
Саясат талдоочулардын арасында да пикирлер ар түрдүү. Маселен, саясат талдоочу Бекбосун Бөрүбашевдин пикиринде, жогоруда айтылган баш мыйзамдын пунктунда эч кандай деле тартыштуу жери жок. Себеби кандай болгон күндө да президенттик шайлоону мыйзам аркылуу парламент аныктайт:
- Баш мыйзамдагы бул статяда «Ким президент боло алат, канча мөөнөт болот алат, беш жылдан эки жолу» деп атат. Анан ким боло алат деп, 35 жаштан 65 жашка чейинкилер, кыргыз тилин билген, жалпы он беш жыл Кыргызстанда жашаган, соттолбогон болуш керек делиптир. Андан кийин “Президентти шайлоо эрежеси мыйзам аркылуу аныкталат” деп атпайбы. Бул абдан туура. Бөйрөктөн шыйрак чыгарыштын кереги жок. Себеби, бул мыйзам боюнча да. А кийин мыйзам кандай жазылат, бул башка маселе. Мыйзамдарды ошол эле парламент кабыл алат да.
