Өкмөт жыл кур эмес патент акы төлөөчүлөрдүн катарын азайтып, салык өлчөмүн көбөйтүп келатат. 2009-жылы ишкердиктин 71 түрүнө гана патент менен иштөөгө уруксат берилет. Мурда патент акынын түрлөрү 138 жетчү. Салыктар жана жыйымдар боюнча мамлекеттик комитеттин төрага орунбасары Адылбек Касымалиевдин айтуусунда, өкмөт тарабынан белгиленген негизги салык өлчөмү жаңы Салык кодексине ылайык аныкталат.
- Салык комитети бүт республика боюнча патент өлчөмүн коюп чыгат. Андан кийин жылдын ичинде жергиликтүү бийлик өкүлдөрү, бизнес түзүмдөрүнүн ассоциациялары менен чогуу хронометраж жүргүзөбүз. Ошолор менен чогуу аныктайбыз. Салык комитети өзү эле чечип койду дебесин үчүн үч орган биригип, хронометраж жүргүзүп, эсептеп, киреше менен чыгашасын чыгарып, анан ошондон кийин салыкты чыгарып беребиз,- дейт Адылбек Касымалиев.
Патент акыдан түшчү салык көлөмү жалпы жыйымдар менен салыктардын катарында анчалык деле көп эмес. Айталы, жалпы республика боюнча салыктардан эле 18 миллиарддын тегерегинде акча чогултулса, анын 300 миллиондой сому мына ушул патент акылардан түшөт.
Каржылык кризис токтолбой турган чакта патент акынын кымбатташы соода-сатык менен алектенгендердин көбүн башка иш издөөгө түртөрүн, коңшу өлкөлөрдөн келчү кардарлар азайганы айтылуу “Дордой” базарында отургандарды да катуу ойлонтуп жатканын жекече ишкер Гүлнара Кушбакова ырастады.
- Быйыл, мисалы, менин өзүмдө канча товарым өтпөй калды. Ошонун баары контейнерде. Кышкы товарларымды такыр саталбай калдым. Себеби Өзбекстанда, Казакстандан кардарлар келе алышкан жок. Келгендери сатып беребиз деп алышты. Алардын акчасын да толук чогулта элекмин. Азыр менин кытайга карызым аябай көп. Мен ошону толук чогултуп бергенге аракет кылып жатам. Бирок алардын жөнөткөн товарын да толук саталган жокмун.
Г.Кушбакова дүйнөлүк каржы кризисинин кээри Кыргызстанга алдагачан жеткенин, өз алдынча ишкерлердин кыйласынын амал-аргасы куруп, башка ишке өтүүнү ойлонуп жатышканын маалымдады.
- Эмне кылсак, мугалимдикке барсакпы, дарыгерликкеби, өзүбүздүн мурунку кесибибизди ойлоп калдык. Себеби ал жерде товарга сарптаган акчабызды кайра кайтарып алалбай, сатылган товарлардын акчасын чогулта албай калып жатабыз.
“Дордой” базарындагы өтүмдүү делген жерлерде соода кылгандар менен четирээк жагында иштегендердин патент акысы айырмалуу. Базардын четирээк жеринде соода кылган Динара Жакыпова да базарга келчү кардарлардын катары кийинки кездери кыйла азайганын ырастады.
- Соода такай эле болуп жаткан жери жок. Учуруна жараша болот. Биз мисалы, күзгө чейинки учурду күтүп олтурабыз. Жазда-жайында андай деле жакшы соода болбойт. Азыр ыйлактаган эле эл. Биздин го өзүбүздүн контейнерибиз бар экен. Башкалар дунган, уйгурлардын контейнерине ижара акы төлөп отурушат. Элге эле кыйын болот орто жолдо.
Өкмөт токтомунда белгиленген негизги салык өлчөмү бекитилип калчу болсо эң кымбат патент акы жайкы эс алуу учурунда зоок буюмдарын, унаасын пайдаланууга бергендердики болот. Алардын патент акысы 25 000 сомдун тегерегинде болушу ыктымал. Ошол эле базарлардагы күркө, павильон, контейнерлерде буюм-тайым саткандардын патент акысы 15 000 сом, аң териден тигилген кымбат кийим сатуучулардын патент акысы 10 000 сом деп белгиленген. Патент акынын эң төмөнү гезит, сүт саткандар үчүн белгиленген, 500 сом. А негизи көпчүлүк жеке ишкерлер үчүн патент акы 2 миң, 3 миң сомдон ашпайт. Өкмөт токтомунда патент менен иштегендердин айрымдарынын жүгүртүүдөгү каражаты кошумча нарк салык чегинен ашып кеткен учурлары аз эместиги белгиленип, аларды эсепке алуу кыйынга туруп жатканы айтылган. Кошумча нарк салык чеги катары өткөн жылы ошол эле өкмөт токтому менен 4 миллион сом көрсөтүлгөн.
- Салык комитети бүт республика боюнча патент өлчөмүн коюп чыгат. Андан кийин жылдын ичинде жергиликтүү бийлик өкүлдөрү, бизнес түзүмдөрүнүн ассоциациялары менен чогуу хронометраж жүргүзөбүз. Ошолор менен чогуу аныктайбыз. Салык комитети өзү эле чечип койду дебесин үчүн үч орган биригип, хронометраж жүргүзүп, эсептеп, киреше менен чыгашасын чыгарып, анан ошондон кийин салыкты чыгарып беребиз,- дейт Адылбек Касымалиев.
Патент акыдан түшчү салык көлөмү жалпы жыйымдар менен салыктардын катарында анчалык деле көп эмес. Айталы, жалпы республика боюнча салыктардан эле 18 миллиарддын тегерегинде акча чогултулса, анын 300 миллиондой сому мына ушул патент акылардан түшөт.
Каржылык кризис токтолбой турган чакта патент акынын кымбатташы соода-сатык менен алектенгендердин көбүн башка иш издөөгө түртөрүн, коңшу өлкөлөрдөн келчү кардарлар азайганы айтылуу “Дордой” базарында отургандарды да катуу ойлонтуп жатканын жекече ишкер Гүлнара Кушбакова ырастады.
- Быйыл, мисалы, менин өзүмдө канча товарым өтпөй калды. Ошонун баары контейнерде. Кышкы товарларымды такыр саталбай калдым. Себеби Өзбекстанда, Казакстандан кардарлар келе алышкан жок. Келгендери сатып беребиз деп алышты. Алардын акчасын да толук чогулта элекмин. Азыр менин кытайга карызым аябай көп. Мен ошону толук чогултуп бергенге аракет кылып жатам. Бирок алардын жөнөткөн товарын да толук саталган жокмун.
Г.Кушбакова дүйнөлүк каржы кризисинин кээри Кыргызстанга алдагачан жеткенин, өз алдынча ишкерлердин кыйласынын амал-аргасы куруп, башка ишке өтүүнү ойлонуп жатышканын маалымдады.
- Эмне кылсак, мугалимдикке барсакпы, дарыгерликкеби, өзүбүздүн мурунку кесибибизди ойлоп калдык. Себеби ал жерде товарга сарптаган акчабызды кайра кайтарып алалбай, сатылган товарлардын акчасын чогулта албай калып жатабыз.
“Дордой” базарындагы өтүмдүү делген жерлерде соода кылгандар менен четирээк жагында иштегендердин патент акысы айырмалуу. Базардын четирээк жеринде соода кылган Динара Жакыпова да базарга келчү кардарлардын катары кийинки кездери кыйла азайганын ырастады.
- Соода такай эле болуп жаткан жери жок. Учуруна жараша болот. Биз мисалы, күзгө чейинки учурду күтүп олтурабыз. Жазда-жайында андай деле жакшы соода болбойт. Азыр ыйлактаган эле эл. Биздин го өзүбүздүн контейнерибиз бар экен. Башкалар дунган, уйгурлардын контейнерине ижара акы төлөп отурушат. Элге эле кыйын болот орто жолдо.
Өкмөт токтомунда белгиленген негизги салык өлчөмү бекитилип калчу болсо эң кымбат патент акы жайкы эс алуу учурунда зоок буюмдарын, унаасын пайдаланууга бергендердики болот. Алардын патент акысы 25 000 сомдун тегерегинде болушу ыктымал. Ошол эле базарлардагы күркө, павильон, контейнерлерде буюм-тайым саткандардын патент акысы 15 000 сом, аң териден тигилген кымбат кийим сатуучулардын патент акысы 10 000 сом деп белгиленген. Патент акынын эң төмөнү гезит, сүт саткандар үчүн белгиленген, 500 сом. А негизи көпчүлүк жеке ишкерлер үчүн патент акы 2 миң, 3 миң сомдон ашпайт. Өкмөт токтомунда патент менен иштегендердин айрымдарынын жүгүртүүдөгү каражаты кошумча нарк салык чегинен ашып кеткен учурлары аз эместиги белгиленип, аларды эсепке алуу кыйынга туруп жатканы айтылган. Кошумча нарк салык чеги катары өткөн жылы ошол эле өкмөт токтому менен 4 миллион сом көрсөтүлгөн.
