Ал жөнүндө «Азаттыктын» бүгүнкү талкуусунда кеп болот. Ага парламент депутаттары «Акжол» фракциясынын өкүлү Ажыбай Калмаматов менен социал-демократиялык фракция жетекчиси Бактыбек Бешимов ой бөлүшөт.
- Ажыбай мырза, бюджет кабыл алынып жаткан чакта парламенттеги социал-демократиялык фракциянын өкүлдөрү бул бюджет чиновниктер бюджети, мурда ал максатка 28% акча бөлүнсө бул ирет 38% көтөрүлүп кетти, деген кинесин коюшту. Сиздин пикириңиз кандай?
Ажыбай Калмаматов: - Эми бул жерде экономикалык жүйөөсүнө караганда саясий жүйөөсү көбүрөөк болуп кетти окшойт. Эки ай мурун бюджеттин чыгаша бөлүгү 47 миллиард сомду түзөрүн 2 ай мурун алдыбызга алып келип койгон. Киреше бөлүгү 44 миллиарддан ашуун. Бюджет таңкыстыгы 2 миллиард 800 миллион сом болуп жатат. Мурда 3,5% миллиард сом болчу. Ал эми мамлекеттик кызматтагыларга бөлүнгөн акча жалпы бюджеттин 28% эле түзөт. Бул былтыркыга караганда 0,8% азайганын билдирчү сан. Кыргыз айтат го, “казанда болсо чөмүчкө чыгат” деп. Чыгым бөлүгү 47 миллиард сом. Акча жетиштүү болсо аны аны башка жакка чачар жөнүбүз жок. Болгон акчаны социалдык тармакка беребиз. Бюджетибиздин аздыгы, тардыгы кендирди кесүүдө.
- Бактыбек мырза, сиз башкарган фракциянын бюджетти кабыл алууга каршы чыгышынын себеп-жөнүн айта кетесизби?
Бактыбек Бешимов: - Бюджет азыркы турушунда кабыл алынышы туура эмес деп чыктык. Биз мурунку үч жылдык бюджетти карап чыктык. Мурунку бюджеттер деле социалдык маселелерге бурулган бюджет болчу. 2009-жылы жалпы чиновниктерге эбегейсиз акча каралыптыр. Мурда 28% болсо кийинки жыл бюджетине 45% каралган. Эки эсе өсүп кеткен. Президенттик акимчиликке 45%, өкмөт аппаратына 35%, ал эми мамлекеттик күзөт кызматына 75% көп акча бөлүнүп жатпайбы. Мунун себеби жөпжөнөкөй, А.Атамбаев өкмөт башчы болуп турганда бюджет уурдагандарга чекит коюлган. Эч ким ага акча берип кой деп кийлигише алчу эмес. Биз жалаң эле сындап отуруп албай, бюджет кандай болушун көрсөттүк. Эң биринчи айыл чарба продукциясын кайра иштетүүгө каражат бөлүү, жакырчылыкты жоюу үчүн социалдык колдоого муктаж катмарга колдоо көрсөтүү.
- Ажыбай мырза, бюджет талкуусу экономикалык кризиске байланыштуу чоң талашка айланып кетти. Өкмөттүн кризистке каршы программасы жок, ошол себептүү бул бюджетти кийинчерээк кабыл алалы, деген сунуштар түштү.
Ажыбай Калмаматов: - Азык-түлүк коопсуздугу, дегеле экономикалык кыйын абалдан чыгуу жөнүндө өкмөт ушул жылдын август айларында эле аракет кыла баштаган. Материалдык резервге май айынан баштап эле кызыл данды жетиштүү камдоо иши башталган. Анан программа жок, деп эле бизди мектеп окуучусундай доскага такаганы туура эмес.
- Бактыбек мырза, парламенттик талкууда өкмөттүн кризиске каршы туруу боюнча программасы жоктугу сынга алынды. Өкмөт аны бюджет кабыл алынгандан кийин алып келерин айтууда, сиздин пикириңиз.
Бактыбек Бешимов: - Биздин бюджетти колдобогонубузга мына ушул жагдай да себеп болду. Экономика министрлиги алдыдагы үч жылга эсептелген стратегиялык программаны иштеп чыккан. Ал Жогорку Кеңеште бекитилиши керек. Бюджет кабыл алынганча өнүгүү стратегиясы каралган да жок. Бюджет менен стратегиядагы сандык көрсөткүчтөр, ички дүң продукт көлөмү, инфляция, бири-бирине туура келбей жатат. Стратегиянын негизинде кризиске каршы программаны иштеп чыкпай эле бюджетти алып келишти. Биз “акжолчуларды” чогулуп отуруп бир позицияга келип анан алып чыкпайсыңарбы, деп жатабыз. Стратегия өзүнчө, бюджет өзүнчө. Анан да азыркы бийликтеги “акжолчулар” бурч-бурчта отуруп алып эле ар кими өзүнчө бирдемелерди айтып олтурушат. Бул өкмөттүн башчысы ким? Ар ким ар нерсени айтып жатышат. Бюджетти пайдаланып, булар дагыле уурдап жатышат.
- Ажыбай мырза, бюджетте ички дүң продукттун өнүгүшү 6%, андан кийин азыраак төмөндөө менен белгиленери айтылыптыр. Ушуга сиз ишенесизби?
Ажыбай Калмаматов: - Мен реалдуу деп эле ойлойм. Жаңыдан өнүгүп келаткан өлкөлөргө бул мыйзамченемдүү эле көрүнүш. Экономикасы өнүккөн өлкөлөрдө 4- 5% өсүш өтө чоң деп эсептелет. Өнүгүү жолуна түшкөн өлкөлөр үчүн бул дурус көрсөткүч. 2003-жылы чыгаша 16 миллиард 200 миң сомго жеткен экен. 2004-жылы 18 миллиард 300 миллион экен. 4 жылдан кийин 47 миллиардга чыгышыбыздын өзү эле өсүш эмеспи. Бул шибегени ката албагандай эле ачык турган нерсе.
- Бактыбек мырза, мынабул сандык көрсөткүчтөр өтөле көтөрүңкү маанайда эмеспи?
Бактыбек Бешимов: - Мен бул сандарга ишенбейм. Ушул бюджеттин алдында фракциялардын кошмо жыйынында өкмөт башчы өзү келген, ал кышкы дарядыктын абалы боюнча маалымат берген. Мен анын алдында Өнөржай, энергетика министрлигине кат менен кайрылгам. Алар 1-октябрга Токтогул суу сактагычында суунун көлөмүн 12 миллиард кубометрге жеткирүү аракетин көрүп жатышканын билдиришкен. И.Чудинов болсо 2009-жылы Токтогул суу сактагычындагы суунун көлөмү 6 миллиард калат деп жатат. Биз Тажикстанга канча энергия сатабыз деп сурасак эч ким билбейт. Экономикалык жайдары сандар ириде адамдардын жашоосунда, чөнтөгүндө сезилиши керек.
- Ажыбай мырза, сиздин кесиптешиңиз Эрнест Акрамов мырза парламенттик талкууда бюджеттик акчалардын канчасы уурдаларын сурап, бирок тыңгылыктуу жооп ала албады.
Ажыбай Калмаматов: - Бул өзү дүйнөлүк практикада жолукчу нерсе. Анын канча пайызы уурдаларын так көрсөтүү кыйын. Ал иштер менен бизде Эсеп палатасы шугулданат. Менин угушумда, мисалы, бөлүнгөн акчанын 10% жакынын тендер болуп жатканда эле алып коюшат экен. Курулушта да өөнөлөрү айтылып келет. Менимче, анын өлчөмү 20-30% тегерегинде болуш керек.
- Бактыбек мырза, Э.Акрамов козгогон маселеге сиздин пикир.
Бактыбек Бешимов: - Э.Акрамов “Акжолдогу” чынчыл депутаттардын бири. Кантип жооп беришет. Ал киши бүт сандарды салыштырып отуруп, жанагындай жыйынтыкка келген. Бирөө да кызарган жок.
- Ажыбай мырза, бул ирет деле социалдык бюджет кабыл алынганы айтылды. Реалдуу секторго жетиштүү каражат бөлүндүбү?
Ажыбай Калмаматов: - 1992-жылдан бери бизде социалдык бюджет кабыл алынып келатат. Анын себеби деле белгилүү го. Бизде бул тармак начар өнүккөн. Каалайбызбы-каалабйбызбы, көңүл бөлүнүп келе жатат.
- Бактыбек мырза, сиздин пикириңиз.
Бактыбек Бешимов: - Азыркы түрүндө бул бюджет чиновниктердин бюджети, укук коргоо эмес, укук коргоо органдарынын бюджети.
- Мырзалар, убакты-саатыңарды бөлүп талкууга катышып бергениңиздер үчүн ырахмат!
- Ажыбай мырза, бюджет кабыл алынып жаткан чакта парламенттеги социал-демократиялык фракциянын өкүлдөрү бул бюджет чиновниктер бюджети, мурда ал максатка 28% акча бөлүнсө бул ирет 38% көтөрүлүп кетти, деген кинесин коюшту. Сиздин пикириңиз кандай?
Ажыбай Калмаматов: - Эми бул жерде экономикалык жүйөөсүнө караганда саясий жүйөөсү көбүрөөк болуп кетти окшойт. Эки ай мурун бюджеттин чыгаша бөлүгү 47 миллиард сомду түзөрүн 2 ай мурун алдыбызга алып келип койгон. Киреше бөлүгү 44 миллиарддан ашуун. Бюджет таңкыстыгы 2 миллиард 800 миллион сом болуп жатат. Мурда 3,5% миллиард сом болчу. Ал эми мамлекеттик кызматтагыларга бөлүнгөн акча жалпы бюджеттин 28% эле түзөт. Бул былтыркыга караганда 0,8% азайганын билдирчү сан. Кыргыз айтат го, “казанда болсо чөмүчкө чыгат” деп. Чыгым бөлүгү 47 миллиард сом. Акча жетиштүү болсо аны аны башка жакка чачар жөнүбүз жок. Болгон акчаны социалдык тармакка беребиз. Бюджетибиздин аздыгы, тардыгы кендирди кесүүдө.
- Бактыбек мырза, сиз башкарган фракциянын бюджетти кабыл алууга каршы чыгышынын себеп-жөнүн айта кетесизби?
Бактыбек Бешимов: - Бюджет азыркы турушунда кабыл алынышы туура эмес деп чыктык. Биз мурунку үч жылдык бюджетти карап чыктык. Мурунку бюджеттер деле социалдык маселелерге бурулган бюджет болчу. 2009-жылы жалпы чиновниктерге эбегейсиз акча каралыптыр. Мурда 28% болсо кийинки жыл бюджетине 45% каралган. Эки эсе өсүп кеткен. Президенттик акимчиликке 45%, өкмөт аппаратына 35%, ал эми мамлекеттик күзөт кызматына 75% көп акча бөлүнүп жатпайбы. Мунун себеби жөпжөнөкөй, А.Атамбаев өкмөт башчы болуп турганда бюджет уурдагандарга чекит коюлган. Эч ким ага акча берип кой деп кийлигише алчу эмес. Биз жалаң эле сындап отуруп албай, бюджет кандай болушун көрсөттүк. Эң биринчи айыл чарба продукциясын кайра иштетүүгө каражат бөлүү, жакырчылыкты жоюу үчүн социалдык колдоого муктаж катмарга колдоо көрсөтүү.
- Ажыбай мырза, бюджет талкуусу экономикалык кризиске байланыштуу чоң талашка айланып кетти. Өкмөттүн кризистке каршы программасы жок, ошол себептүү бул бюджетти кийинчерээк кабыл алалы, деген сунуштар түштү.
Ажыбай Калмаматов: - Азык-түлүк коопсуздугу, дегеле экономикалык кыйын абалдан чыгуу жөнүндө өкмөт ушул жылдын август айларында эле аракет кыла баштаган. Материалдык резервге май айынан баштап эле кызыл данды жетиштүү камдоо иши башталган. Анан программа жок, деп эле бизди мектеп окуучусундай доскага такаганы туура эмес.
- Бактыбек мырза, парламенттик талкууда өкмөттүн кризиске каршы туруу боюнча программасы жоктугу сынга алынды. Өкмөт аны бюджет кабыл алынгандан кийин алып келерин айтууда, сиздин пикириңиз.
Бактыбек Бешимов: - Биздин бюджетти колдобогонубузга мына ушул жагдай да себеп болду. Экономика министрлиги алдыдагы үч жылга эсептелген стратегиялык программаны иштеп чыккан. Ал Жогорку Кеңеште бекитилиши керек. Бюджет кабыл алынганча өнүгүү стратегиясы каралган да жок. Бюджет менен стратегиядагы сандык көрсөткүчтөр, ички дүң продукт көлөмү, инфляция, бири-бирине туура келбей жатат. Стратегиянын негизинде кризиске каршы программаны иштеп чыкпай эле бюджетти алып келишти. Биз “акжолчуларды” чогулуп отуруп бир позицияга келип анан алып чыкпайсыңарбы, деп жатабыз. Стратегия өзүнчө, бюджет өзүнчө. Анан да азыркы бийликтеги “акжолчулар” бурч-бурчта отуруп алып эле ар кими өзүнчө бирдемелерди айтып олтурушат. Бул өкмөттүн башчысы ким? Ар ким ар нерсени айтып жатышат. Бюджетти пайдаланып, булар дагыле уурдап жатышат.
- Ажыбай мырза, бюджетте ички дүң продукттун өнүгүшү 6%, андан кийин азыраак төмөндөө менен белгиленери айтылыптыр. Ушуга сиз ишенесизби?
Ажыбай Калмаматов: - Мен реалдуу деп эле ойлойм. Жаңыдан өнүгүп келаткан өлкөлөргө бул мыйзамченемдүү эле көрүнүш. Экономикасы өнүккөн өлкөлөрдө 4- 5% өсүш өтө чоң деп эсептелет. Өнүгүү жолуна түшкөн өлкөлөр үчүн бул дурус көрсөткүч. 2003-жылы чыгаша 16 миллиард 200 миң сомго жеткен экен. 2004-жылы 18 миллиард 300 миллион экен. 4 жылдан кийин 47 миллиардга чыгышыбыздын өзү эле өсүш эмеспи. Бул шибегени ката албагандай эле ачык турган нерсе.
- Бактыбек мырза, мынабул сандык көрсөткүчтөр өтөле көтөрүңкү маанайда эмеспи?
Бактыбек Бешимов: - Мен бул сандарга ишенбейм. Ушул бюджеттин алдында фракциялардын кошмо жыйынында өкмөт башчы өзү келген, ал кышкы дарядыктын абалы боюнча маалымат берген. Мен анын алдында Өнөржай, энергетика министрлигине кат менен кайрылгам. Алар 1-октябрга Токтогул суу сактагычында суунун көлөмүн 12 миллиард кубометрге жеткирүү аракетин көрүп жатышканын билдиришкен. И.Чудинов болсо 2009-жылы Токтогул суу сактагычындагы суунун көлөмү 6 миллиард калат деп жатат. Биз Тажикстанга канча энергия сатабыз деп сурасак эч ким билбейт. Экономикалык жайдары сандар ириде адамдардын жашоосунда, чөнтөгүндө сезилиши керек.
- Ажыбай мырза, сиздин кесиптешиңиз Эрнест Акрамов мырза парламенттик талкууда бюджеттик акчалардын канчасы уурдаларын сурап, бирок тыңгылыктуу жооп ала албады.
Ажыбай Калмаматов: - Бул өзү дүйнөлүк практикада жолукчу нерсе. Анын канча пайызы уурдаларын так көрсөтүү кыйын. Ал иштер менен бизде Эсеп палатасы шугулданат. Менин угушумда, мисалы, бөлүнгөн акчанын 10% жакынын тендер болуп жатканда эле алып коюшат экен. Курулушта да өөнөлөрү айтылып келет. Менимче, анын өлчөмү 20-30% тегерегинде болуш керек.
- Бактыбек мырза, Э.Акрамов козгогон маселеге сиздин пикир.
Бактыбек Бешимов: - Э.Акрамов “Акжолдогу” чынчыл депутаттардын бири. Кантип жооп беришет. Ал киши бүт сандарды салыштырып отуруп, жанагындай жыйынтыкка келген. Бирөө да кызарган жок.
- Ажыбай мырза, бул ирет деле социалдык бюджет кабыл алынганы айтылды. Реалдуу секторго жетиштүү каражат бөлүндүбү?
Ажыбай Калмаматов: - 1992-жылдан бери бизде социалдык бюджет кабыл алынып келатат. Анын себеби деле белгилүү го. Бизде бул тармак начар өнүккөн. Каалайбызбы-каалабйбызбы, көңүл бөлүнүп келе жатат.
- Бактыбек мырза, сиздин пикириңиз.
Бактыбек Бешимов: - Азыркы түрүндө бул бюджет чиновниктердин бюджети, укук коргоо эмес, укук коргоо органдарынын бюджети.
- Мырзалар, убакты-саатыңарды бөлүп талкууга катышып бергениңиздер үчүн ырахмат!
