2008-жыл жаштардын “Мен ишенбейм” аттуу нааразылык акциясы менен башталган. Алар 2007-жылдын аягында өткөн парламенттик шайлоонун жыйынтыгына нааразы болуп, акциясын 2008-жылдын башында кайра улантышкан. Акцияны уюштуруучулар тартип коргоо кызматкерлери тарабынан кармалып, иш-чара бир нече жолу үзгүлтүккө учуруган. Шайлоонун жыйынтыгына нааразы болгон, өз оюн билдирген жарандык коомдун өкүлдөрү, жаштардын бир тобу жана укук коргоочулар мыйзамсыз камалган.
Серепчилер бул жылы адам укуктарына каршы келе турган башкы үч мыйзамдын кабыл алынганын белгилешүүдө. Алар: стратегиялык обьектер жөнүндө, “Улуттук телерадио берүү корпорациясы жөнүндөгү” жана тынч митингдерди өткөрбөө жөнүндө мыйзамдар. Мурда бийликтин айрым чечимдерине же болбосо жүргүзгөн саясатына макул болбой тынч нааразылык акция өткөргөндөргө токтомдун негизинде гана тыюу салынып келсе, ушул жылдан тартып мыйзамдын негизинде тыюу салына баштады. “Демократия жана жарандык коом үчүн” коалициясынын төрайымы Динара Ошурахунова бүгүнкү күндө ачык пикирди бийликке жеткирүүдө эч кандай курал калбай калганын айтат.
- Эгер жыл аягында жыйынтык кыла турган болсок адам укуктары, жалпы эле укук маселеси боюнча Кыргызстанда абал абдан курчуп кетти. Бул жылы адам укуктарына каршы келе турган үч мыйзам кабыл алынды. Стратегиялык обьектер жөнүндө, УТРК жөнүндө жана тынч митингдерди өткөрбөө жөнүндө. Азыр сөз эркиндиги абдан чоң кысымда, оор абалда. Эң негизгиси өз сөзүбүздү, пикирибизди бийликке жеткиргенге курал да калбай калды. Эркин гезит, радиолор жабылууда. Бийлик муну билип жасап жатат. Менимче 2008-жыл ушул багытта эң жаман, курч жыл болду,- дейт Динара Ошурахунова
Ошол окуяга тиешеси бар делген 32 адам 9дан 20 жылга чейин соттолгон. Укук коргоочулар ошол окуянын тегерегинде маалымат чындыкка дал келбегени, айыпкерлерди кармоодо күч колдонулганы, тергөө иши өтө тездик менен өткөнү тууралуу айтып, билдирүүлөрдү жасашкан.
Ал эми “Кылым шамы” укук коргоо борборунун төрайымы Азиза Абдрасулова быйылкы жыл адам укуктарынын бузулушу боюнча өткөн жылдардын уландысы болду деп баалайт. Анын айтымында, 2007-жылдын аягында адам укуктарынын бузулушунунун тенденциясы абдан күчөп, ошонун аркасынан адам укуктары, деги эле укук бузулган шайлоолор өткөн. Ал эми өтүп бараткан жылдын чоң, кабатырлантчу окуясы катары ал Ноокаттагы окуяны айтат. Орозо айт күнү Ноокатта майрамдык иш-чараларды борбордук аянтта өткөрүүгө жергиликтүү бийлик тыюу салып, нааразы болгондор райондук мамлекеттик администрациянын имаратына зыян келтиришкен.
- 2008-жылы ал андан да күчөдү. Анктени, мурда митинг өткөрүүгө токтомдун негизинде гана тыюу салып келсе, бул жылы атайын мыйзам кабыл алынып, мыйзамдын негизинде тыюу салынып жатат. Бүгүнкү күндө эркин жыйынтыгынын артынан сөз эркиндигине, жарандардын өз оюн билдирүүгө, маалымат алууга жана маалымат берүүгө болгон укуктары четке кагылууда. 2008-жылдай укук коргоочулар көп кармалып, камалган, ушул жылдай тынч митинг, митингдердин катышуучулары, уюштуруучалры камалгандай түшүмгө мол жыл Кыргызстандын тарыхында болгон эмес. “Кылым шамы” уюмунун эле байкоосунда 300дөн ашуун жарандар кармалып айыпка тартылышты же бир нече күнгө камакка алынышты. Негизинен адам укуктары бүгүнкү күндө артка кетти, - дейт Азиза Абдрасулова.
Оппозициядагы бир катар саясатчылар авторитардык бийлик барган сайын күч алып, соңку күндөрү аларга карата куугунтук, коркутуп-үркүтүү күч алганын айтышууда. Муну алар 1936-жыл менен салыштырып жатышат.
Ал эми Жогорку Кеңештин Конституциялык мыйзамдуулук, мамлекеттик түзүлүш жана адам укуктары боюнча комитетинин төрага орун басары, “Ак жол” партиясынын төрага орун басары Автандил Арабаевдин ырасташынча, бүгүнкү күнү өлкөдө адам укуктарынын сакталышы жаатында эң туура мыйзамдар иштеп жатат:
- Бүгүнкү КРнын Конституциясы, мамлекеттин өнүгүшүнө, адам укуктары, мамлекеттик түзүлүш боюнча эң туура жана бүгүнкү күндөн талабына жооп бере турган мыйзам деп айта алам, - дейт Автандил Арабаев.
Укук коргоочулардын баамында ушул жылы сөз эркиндиги демейдегиден чектелип, анын айынан журналисттер кысымга алынууда. Ушул жылы “Де-факто” жана “Алиби” гезиттери жабылып, басма ээлерине кылмыш иши козголду. Учурда “Де-факто” гезитинин баш редактору, белгилүү журналист Чолпон Орозобекова бийликтин кысымынан оолак болуп туруу үчүн Европа өлклөрүнүн биринде жашап турууга мажбур болду. Жалпысынан өтүп бара жаткан 2008-жылы өз кесибин аткарууда өлкөдө 5 журналистке кол салуу катталган. Жакында эле Улуттук телерадиокорпорациянын топ журналисттери укугун коргоп Бишкектеги Максим Горький аянтына чыгышкан.
Ал эми УТРК менен атайын келишимдин негизинде иштеп келаткан эл аралык “Азаттык” үналгысы жана теле долбоорлору эфирден алынып салынды. Укук коргоочулар бул көрүнүштөрдү массалык маалымат каражаттары аркылуу оюн ачык билдирүүгө тыяюу салуу жана сөз эркиндигин тизгиндөө катары баалап, мындай кысымдар бул жылы өткөн жылга салыштырмалуу абдан күчтүү болгонун белгилешүүдө.
Ал эми Акыйкатчынын кеңешчиси Ниязалы Бекбердиев Кыргызстан укук коргоо жаатында артка кеткендигин ырастады. Анын айтымында, бул жылы да укугун коргоп берүүнү суранган арыз каттар көп түшкөн менен алардын көбү чоң окуялар менен байланышпайт. Бирок, укук маселесин арыздардын саны боюнча баалоо туура эместигин белгиледи.
- Ооба, укук коргоо багытында Кыргызстан артка кетти. Аны эми алдыга жылдыруу керек. Аөзгөчө тынч митингдер жөнүндө. Ал эми биз ушунча арыз карадык деп мактанган эң эле туура эмес. Арыздардын көп болуусу – институт, укук коргоочулар, тартип коргоочулар тарабынан алдын ала чаралардын көрүлбөгөнү дегенди билдирет. Демек арызды азайтыш керек. Жалаң эле Кыргызстан эмес бүт эле КМШ өлкөлөрүнүн жарандары өз укуктарын билбейт.
Деген менен өлкөнүн расмий бийлиги Кыргызстан адам укуктарынынын жалпы декларациясын урматтаган, ага баш ийген өлкө экенин белгилеп жатышат. Буга саясий-эконономикалык, социалдык укуктардын кепилдиктердин жашап жатышы, өлүм жазасынын алынып салынышы, жаза өтөөчү жайлардын реформалар, жаза өтөп жаткан аялдар менен балдарга мунапыс берилиши. Кыргызстандын “Миң жылдыктын чакырыктары” долбооруна катышуу укугун алгандыгы тууралуу мисалдар келтирилди. Ушул жылы адам укуктарынынын жалпы декларациясынын 60 жылдык мааркеси Кыргызстанда да белгиленип анда сөз сүйлөгөн мамлекеттик катчы Досбол Нур уулу буларга токтолгон эле:
- Кыргыз Республикасы адам укуктары боюнча дүйнөлүк камкордуктардын идеяларына берилген бойдон калат. Ошондой эле мындан ары да адам укуктарынын жалпы декларациясынын принциптерин сактоону улантат.
Кийинки жылга божомолдор кандай болот?
Укук коргоочулар келерки 2009-жыл укук жаатында абал жакшы жагына бурулушуна көп ишене беришпейт. Алар абал жакшырышы үчүн азыркы бийликке чоң эрк керек, болбосо система толугу менен өзгөрүшү зарыл деп ойлошот. Ал эми “Журналисттер” бирикмесинин жетекчиси Марат Токоев 2009-жылы журналисттерге кол салуу арбышы мүмкүн деген чочулоосун айтып жатат. Анын билдирүүсүндө Кыргызстанда журналисттердин коопсуздугун камсыздоо жааты кооптуу тейден калууда. Ал эми укук коргоочу Азиза Абдрасулова келерки жылга божомолдору туурасында буларга токтолду:
- 2009-жылы деле ушул эле парламент отурат, мыйзамды ошолор кабыл алат. Аткаруучу бийлик, ага көзөмөл кылган прокуратура же анын гаранты болгон президент бардыгы өз ордунда отурат. Ушул бийликтен чоң саясий эрк болуп, жакшы жакка бурайын деген аракет болбосо абал ушундай эле бойдон улана берет. Жакшы болгондо ушундай болуп уланат. Ал эми жаман болгондо мындан да жаман болгон күндө мындан да начарлайт деген ойдомун же болбосо системаны толугу менен өзгөртүү керек, - дейт Азиза Абдрасулова.
Динара Ошурахунова болсо жаңы 2009-жылы бийлик, жарандык коом, саясий партиялар Кыргызстанды укук жаатында биргелешип кайра бутка көтөрүү зарылдыгын белгилейт.
- Эгер бийлик баягындай эле кысым саясатын жүргүзө берсе абал мындан да курчуп кетет. Келерки жылы бийлик, жарандык коом, саясий партиялар Кыргызстанды кайра бутка көтөрүп, кандай жолдор менен иштөөнү биргелешип иштесек жакшы болот эле, мен ошого үмүттөнөм. Жаман нерселер жөнүндө деле ойлонгум келбейт.
