Кочкордун чыгыш тарабындагы Алтын булак тоосунун этегинде жайгашкан Исакеев айылынын үстү жагындагы туурасы чоң жарака жер силкинүү кыйла эле катуу болгонун дагы кыйлага элдин эсине салып турат окшоп калды. Айылдыктар кырсыктуу түнү тоо тараптан алгач күүлдөгөн катуу үн чыкканын азыр да айтып олтурушат. Элдин эмдиги тилеги тезинен кырсыктын салдарын жоюп, үй-жайды оңдоп алуу. Аны мектеп мугалими Үмүтбек Кыдырмаев мындайча баяндады.
- 5 же 10% ссуда берсе жакшы болор эле. Азыр Кыргызстан боюнча курулган үйлөрдүн 90% чийки кыштан тургузулган. Социализм тушунда деле бышкан кыштан үй салыш кыйын эле, азыр кайдан.
Жашаган үйүнөн жарака кетип, Үсөнбек Кулмамбетов да ушу тапта жардамга муктаж болуп отурганын айтты.
- Менин үйүм бышкан кыштан салынган, бир жак дубалы көчүп, чатыры кыйшайып калды. Сейсмикалык кур дейсизби, эми ал жок. Дубалдын бир жагы кетти. Эми өкмөттөн бир жардам болобу деген эле үмүт. Үй кулап кетеби же кетпейби деп уктабай карап жатасың.
Айыл башчы Үсөнбек Сыдыков 90дон ашуун үйдө жашоо коркунучтуу болуп, ал жердегилер кошуна, туугандарыныкында баш калкалап жатканын маалымдады.
- Бүгүнкү күндө 96 үй 4-деңгээлдеги, 132 үй 3-деңгээлдеги жараксыз, анан эки үй биринчи деңгээлде жарактан чыккан деп табылды. Бешинчи болгондо үй урап түшөт экен. Андайлар жок. Бирок да 96 үйдүн сырт көрүнүшү деле абал аябай начар экенин көрсөтүп турат.
Кызжибек Карымбаева айыл четинде жашайт. Колунда жетимиштен ашкан оорулуу энеси бар. Кошунасынын жыгач үйүндө башкалкалап, өкмөттөн жардам болбосо өзү үйүн кайра тикелей албастыгын айтты.
- Жер титирөөнүн эртеси кошунабыздын жыгая үйүнө кирдик. Үй болсо ураганы турат. Төртүнчү деңгээлдеги жараксыз деп жазып кетишти. Карыган энемди багып үйдөмүн, жумуш жок. Кайра салып алууга каражатыбыз жок. Мамлекеттин эле көзүн карап жатабыз. Жардам берсе эптеп бир нерсе жасайбыз да.
Ушундай эле абалга Айзада Байбосунова да үй-бүлөсү менен туш келип, коңшусунун үйүндө тыгылышып жашоодо.
- Кошунабыздын үйүндөбүз. Балдарымдын бирөөн башка жакка окууга берип, экөөн колубузга алып, жардам күтүп олтурабыз. Ушундай абал.
Асбүбү Кадырова эненин чалы оорулуу, ооруканадан жаңы эле чыгып төшөктө жатат. Анын да үмүт кылганы курулуш материалынан жардам. Үстөк пайызы төмөн ссуда берсе бала-чакасы менен жаз чыгары менен үйүн салып алышмак.
- Пенсиядамын. Төрт балам бар, экөө мектепте, абышкам жаңы эле операциядан келди, жашы 75те. Үйдүн баары жараксыз, бир бөлмөдө эптеп жашап жатабыз. Мүмкүндүк болсо өкмөт жардам берип койсо деп сурайм.
Айылдагы бышкан кыштан салынган үйлөрдөн деле жарака кетип, жыгачтан тургузгандарыныкынын үстү ачылып асман көрүнүп калганын Исакеев менен Кочкор кыштагынан көп уктук.
- Биздин үйдүн үстүнөн жылдыз көрүнүп калды,- дейт кочкорлук Айдин деген өспүрүм бала.
Ойдо жок жерден опсуз оор проблемага кабылган кочкорлуктарга ушу тапта туш тараптан жардамдар келүүдө. Бишкек шаар, Ош облус, жаш ишкерлер, саясий партия, элчиликтерден көмөк көрсөтүлүүдө. Америкалык USAID – эларалык кызматташуу уюмунун жетекчи кызматынын милдетин аркалап жаткан Кен Макнамара жергиликтүү бийлик жетекчилери менен кеңешип, АКШ өкмөтүнүн атынан 64 миң долларлык гуманитардык жардам көрсөтүлгөнүн билдирди.
- АКШ элчилиги Кочкор районунун акимчилиги менен кеңешип эң керектүү делген буюмдардын тизмесин түзүп, айтьылган буюмдарды алып келдик. Мунун ичинде чоң чатыр да бар, ал алгачкы медициналык жардамды көрсөтүүгө арналган. Гуманитардык жардам катары төшөнчү орун, жылуу кийимдер, дары-дармектер берилди. Гумжардамдын баасы болжол менен 64 миң доллардан ашуун.
Кочкор районунун акими Курманбек Байтерековдун айтуусунда, гуманитардык жардам муктаж болгондордун баарына тегиз жеткен жок. Элдин суранычы - өкмөт курулуш материалдарын арзаныраак баада жеткирип бергенге жардамдашса.
- Бул жерде 55 миң шайлоочу бар. Ага келген жардамды бүрксө да жетпейт. Кээ бири ун, кийим-кече, жууркан-төшөк алып келүүдө. Анан ал акчага айланганда эле миллионго айланып кетет экен. Ошону да эл качан тарайт экен, деп күтүп отурушат. Ошол миллион кээде тоскоол деле болуп атат, айрымдар аны жактырбайт деле. Элдин 90% бизге арзаныраак ссуда берсе, курулуш материалдарынан каралашса дешет.
Нарын облусунун губернатору бир-эки күн ичинде жер титирөөдөн жапа чеккен үйлөрдүн тизмеси такталып, жапа чеккендерге кандай жардам керек болору аныкталарын маалымдады.
- Өкмөт тарабынан бизге курулуш материалдары бөлүнгөн. Канттагы комбинаттан цемент менен шиферди тартып алышыбыз керек. Булардын баасы былтыркы жылдын баасында, шифердики 108 сомдон өйдө болбойт, цементтин тоннасы 1740 сомдон жогору болбойт. Муну тартып келип биз элге жеткиришибиз керек.
Өзгөчө кырдаалдар министринин милдетин аткаруучу Жаныш Рүстөмбековдун ырасташынча, жакын арада Кочкор менен Баткендеги жер титирөөнүн зыяндары аныкталып, анын кесепеттерин кантип жоюу аракети көрүлө баштайт.
- Бул Кочкор районунда 6880 үй, анан бул жерде Ысыккөлдүн Тоң району менен Нарын облусунун Нарын районун кошкондо 7 миңден ашуун үйдөн жарака кеткен. Баткенди да бүгүн-эртең иликтеп-тактоону аягына чыгабыз. Азыркы маалымат боюнча ал жерде зыян тарткан үйлөр 1200дөй болуп жатат.
Кычыраган кыштын кыраан чилдесинде Кочкордун саржайык өрөөнүндө коңур күздүн деми сезилип, күн чайыттай ачык турат. Алтын булак тоосунун чокусундагы ак кар көк муз күнгө чагылып, көпчүлүк эл күндөлүк тиричилиги менен алек. Эки жума илгери бул жерде чоң кырсык болуп өткөнүн дубал боорундагы жаракалар, кыңырайып көчүп түшкөн короо-сарайлар, анан да четтен келгендерге үмүттүү караган айылдыктардын маанайынан байкоого болот.
- 5 же 10% ссуда берсе жакшы болор эле. Азыр Кыргызстан боюнча курулган үйлөрдүн 90% чийки кыштан тургузулган. Социализм тушунда деле бышкан кыштан үй салыш кыйын эле, азыр кайдан.
Жашаган үйүнөн жарака кетип, Үсөнбек Кулмамбетов да ушу тапта жардамга муктаж болуп отурганын айтты.
- Менин үйүм бышкан кыштан салынган, бир жак дубалы көчүп, чатыры кыйшайып калды. Сейсмикалык кур дейсизби, эми ал жок. Дубалдын бир жагы кетти. Эми өкмөттөн бир жардам болобу деген эле үмүт. Үй кулап кетеби же кетпейби деп уктабай карап жатасың.
Айыл башчы Үсөнбек Сыдыков 90дон ашуун үйдө жашоо коркунучтуу болуп, ал жердегилер кошуна, туугандарыныкында баш калкалап жатканын маалымдады.
- Бүгүнкү күндө 96 үй 4-деңгээлдеги, 132 үй 3-деңгээлдеги жараксыз, анан эки үй биринчи деңгээлде жарактан чыккан деп табылды. Бешинчи болгондо үй урап түшөт экен. Андайлар жок. Бирок да 96 үйдүн сырт көрүнүшү деле абал аябай начар экенин көрсөтүп турат.
Кызжибек Карымбаева айыл четинде жашайт. Колунда жетимиштен ашкан оорулуу энеси бар. Кошунасынын жыгач үйүндө башкалкалап, өкмөттөн жардам болбосо өзү үйүн кайра тикелей албастыгын айтты.
- Жер титирөөнүн эртеси кошунабыздын жыгая үйүнө кирдик. Үй болсо ураганы турат. Төртүнчү деңгээлдеги жараксыз деп жазып кетишти. Карыган энемди багып үйдөмүн, жумуш жок. Кайра салып алууга каражатыбыз жок. Мамлекеттин эле көзүн карап жатабыз. Жардам берсе эптеп бир нерсе жасайбыз да.
Ушундай эле абалга Айзада Байбосунова да үй-бүлөсү менен туш келип, коңшусунун үйүндө тыгылышып жашоодо.
- Кошунабыздын үйүндөбүз. Балдарымдын бирөөн башка жакка окууга берип, экөөн колубузга алып, жардам күтүп олтурабыз. Ушундай абал.
Асбүбү Кадырова эненин чалы оорулуу, ооруканадан жаңы эле чыгып төшөктө жатат. Анын да үмүт кылганы курулуш материалынан жардам. Үстөк пайызы төмөн ссуда берсе бала-чакасы менен жаз чыгары менен үйүн салып алышмак.
- Пенсиядамын. Төрт балам бар, экөө мектепте, абышкам жаңы эле операциядан келди, жашы 75те. Үйдүн баары жараксыз, бир бөлмөдө эптеп жашап жатабыз. Мүмкүндүк болсо өкмөт жардам берип койсо деп сурайм.
Айылдагы бышкан кыштан салынган үйлөрдөн деле жарака кетип, жыгачтан тургузгандарыныкынын үстү ачылып асман көрүнүп калганын Исакеев менен Кочкор кыштагынан көп уктук.
- Биздин үйдүн үстүнөн жылдыз көрүнүп калды,- дейт кочкорлук Айдин деген өспүрүм бала.
Ойдо жок жерден опсуз оор проблемага кабылган кочкорлуктарга ушу тапта туш тараптан жардамдар келүүдө. Бишкек шаар, Ош облус, жаш ишкерлер, саясий партия, элчиликтерден көмөк көрсөтүлүүдө. Америкалык USAID – эларалык кызматташуу уюмунун жетекчи кызматынын милдетин аркалап жаткан Кен Макнамара жергиликтүү бийлик жетекчилери менен кеңешип, АКШ өкмөтүнүн атынан 64 миң долларлык гуманитардык жардам көрсөтүлгөнүн билдирди.
- АКШ элчилиги Кочкор районунун акимчилиги менен кеңешип эң керектүү делген буюмдардын тизмесин түзүп, айтьылган буюмдарды алып келдик. Мунун ичинде чоң чатыр да бар, ал алгачкы медициналык жардамды көрсөтүүгө арналган. Гуманитардык жардам катары төшөнчү орун, жылуу кийимдер, дары-дармектер берилди. Гумжардамдын баасы болжол менен 64 миң доллардан ашуун.
Кочкор районунун акими Курманбек Байтерековдун айтуусунда, гуманитардык жардам муктаж болгондордун баарына тегиз жеткен жок. Элдин суранычы - өкмөт курулуш материалдарын арзаныраак баада жеткирип бергенге жардамдашса.
- Бул жерде 55 миң шайлоочу бар. Ага келген жардамды бүрксө да жетпейт. Кээ бири ун, кийим-кече, жууркан-төшөк алып келүүдө. Анан ал акчага айланганда эле миллионго айланып кетет экен. Ошону да эл качан тарайт экен, деп күтүп отурушат. Ошол миллион кээде тоскоол деле болуп атат, айрымдар аны жактырбайт деле. Элдин 90% бизге арзаныраак ссуда берсе, курулуш материалдарынан каралашса дешет.
Нарын облусунун губернатору бир-эки күн ичинде жер титирөөдөн жапа чеккен үйлөрдүн тизмеси такталып, жапа чеккендерге кандай жардам керек болору аныкталарын маалымдады.
- Өкмөт тарабынан бизге курулуш материалдары бөлүнгөн. Канттагы комбинаттан цемент менен шиферди тартып алышыбыз керек. Булардын баасы былтыркы жылдын баасында, шифердики 108 сомдон өйдө болбойт, цементтин тоннасы 1740 сомдон жогору болбойт. Муну тартып келип биз элге жеткиришибиз керек.
Өзгөчө кырдаалдар министринин милдетин аткаруучу Жаныш Рүстөмбековдун ырасташынча, жакын арада Кочкор менен Баткендеги жер титирөөнүн зыяндары аныкталып, анын кесепеттерин кантип жоюу аракети көрүлө баштайт.
- Бул Кочкор районунда 6880 үй, анан бул жерде Ысыккөлдүн Тоң району менен Нарын облусунун Нарын районун кошкондо 7 миңден ашуун үйдөн жарака кеткен. Баткенди да бүгүн-эртең иликтеп-тактоону аягына чыгабыз. Азыркы маалымат боюнча ал жерде зыян тарткан үйлөр 1200дөй болуп жатат.
Кычыраган кыштын кыраан чилдесинде Кочкордун саржайык өрөөнүндө коңур күздүн деми сезилип, күн чайыттай ачык турат. Алтын булак тоосунун чокусундагы ак кар көк муз күнгө чагылып, көпчүлүк эл күндөлүк тиричилиги менен алек. Эки жума илгери бул жерде чоң кырсык болуп өткөнүн дубал боорундагы жаракалар, кыңырайып көчүп түшкөн короо-сарайлар, анан да четтен келгендерге үмүттүү караган айылдыктардын маанайынан байкоого болот.
