Расмий кабарлангандай, бул насыяны Кытай, Кыргызстан жана Өзбекстан мамлекеттеринин Биргелешкен долбоордук компаниясы төлөйт. Ал эми калган 2,3 млрд долларды үч мамлекет чогуу көтөрөт. Сумманын 51% Кытай берсе, Кыргызстан менен Өзбекстандын ар бири 24,5% чыгарат.
Келишимге кол коюу аземинде сөз сүйлөгөн Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Бакыт Төрөбаев кыргыз өкмөтү менен Биргелешкен долбоордук компаниянын ортосундагы инвестициялык макулдашуунун негизги милдеттеринин бирине ылайык, каржы маселелери 2025-жылдын 20-декабрына чейин толук камсыз кылынышы керектиги белгиленгендигин жана ал бүгүн аткарылып жаткандыгын билдирди:
“Бул жетишкендик жогорку баага татыктуу жана үч өлкө түзгөн Биргелешкен долбоордук компаниянын эл аралык деңгээлдеги долбоорлорду ишке ашырууга даярдыгын ачык көрсөтүп турат”.
Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолу компаниясынын башкы директору Чжоу Син бул Биргелешкен долбоордук компаниянын алдында чогулган каражаттарды натыйжалуу пайдалануу гана эмес, макулдашуунун милдеттенмелерин ишенимдүү жана өз убагында аткарууну камсыз кылуу маселесин толук ишке ашырарын билдирди.
“Өнөктөштөр Кыргызстанга ишеним менен карап жатат”
Бул долбоор чөлкөмдөгү ири транспорттук демилгелердин бири болуп саналат. Жаңы темир жол Кытайды Борбор Азия менен, андан ары Жакынкы Чыгыш жана Европа менен байланыштырат. Мында бийлик башчылары Кыргызстан менен Өзбекстандын транзиттик дарамети бир кыйла артарын күтүп жатышат.
Каржылоо келишими узак жылдар сүйлөшүү жана макулдашуу деңгээлинде жүрүп келген долбоорду ишке ашыруунун активдүү фазасын ачат деп эсептелет.
Инвестиция боюнча улуттук агенттиктин жетекчиси Равшанбек Сабиров эл аралык инвестициялык форумга катышып жатып Кыргызстандын инвестициялык климаты жакшырып, эл аралык өнөктөштөрдүн ишенимин бекемдеп жатканын билдирди:
“Кыргызстан бүгүн экономикасы ачык, узак мөөнөттү инвестиция үчүн түшүнүктүү эрежелери жана реалдуу мүмкүнчүлүктөрү бар өлкө катары кабылданууда. Сөзүм куру болбосун үчүн айта кетейин – олуттуу чет элдик инвестиция салган ири инвесторлордун катарында Кытай, Орусия, Түркия, Нидерланд жана Казакстан турат. Мындай географиялык ар түрдүүлүк коңшу өлкөлөрдүн, Европа менен Азиядагы эл аралык өнөктөштөрдүн Кыргызстанга болгон ишеними менен кызыгуусунун өсүп жатканын айгинелеп турат”.
Темир жол Кашкар–Торугарт–Макмал–Жалал-Абад–Анжиян багытында түшөт. Макмалдын эки жагындагы колея эки башка өлчөмдө курулуп, ал жерге жүктү кайра жүктөөчү станция салынат. Расмий маалыматка ылайык, темир жол жүк ташуучу да, жүргүнчү ташуучу да милдетти аткарат.
Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушу техникалык-инженердик жактан татаал долбоорлордун бири. Долбоордун алкагында жалпы узундугу 120 чакырымды түзгөн 50 көпүрөнүн жана 29 туннелдин курулушу каралган. Бул жалпы темир жолдун 40% туннелдерден жана көпүрөлөрдөн тургандыгын билдирет. Темир жолдун жалпы узундугу 532 чакырымдан көбүрөөк болот. Анын 304 чакырымдан ашыгы Кыргызстандын аймагы аркылуу өтөт.
2024-жылдын 27-декабрында темир жолдун курулушунун башталышына старт берилип, анда Кыргызстандын президенти Садыр Жапаров, Кытайдын төрагасы Си Цзинпин жана Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёев кайрылуу жасашкан.
Бишкек геосаясий жарыштан эмне утат?
Биргелешкен компаниянын артында үч мамлекет турат, Кыргызстандын үлүшү 24,5%. Алына турган 2,3 млрд доллар насыянын канчасы Бишкектин үлүшүнө тийери белгисиз. Өлкөнүн тышкы карызынын 30% жакыны Кытайдын Эксимбанкына таандык. Бул жолку алынып жаткан насыя да Кытайдын Мамлекеттик өнүктүрүү банкы менен Эксимбанкынан алынып жатат. Расмий жоболорго ылайык, бир булактан алынган насыя жалпы тышкы карыздын 45% ашпашы керек.
Саясат талдоочу Марс Сариев темир жол Кытайдын геосаясий көзүрүнө айланарын, Орусия да жөн жатпашын, мындай жагдайда Бишкек көз карандысыздыгын сакташ үчүн ар тараптуу тышкы саясатты бекем карманышы зарылдыгын айтат.
“Насыянын көбүн Кытай өзүнө алып атат. Түшүнүктүү, Кытай геосаясий жактан Европага чыгышы керек. Кургак жерден жол керек. Ошон үчүн Кыргызстан менен Өзбекстанга насыя берип, темир жол салсак деп аракет кылып атат. Газ, мунай куурлары жана ушундай коридор Кытайга геостратегия жагынан коопсуздукту алып келет. Орусияга бул аябай эле татаал көйгөй. Себеби бул темир жол Орусияга кирбейт, Борбор Азия, Кавказ аркылуу Европага айланып өтүп кетет. Казакстанга деле бир аз зыяны тиет. “Орусия темир жолу” дагы темир жол салганга “биз дагы катышалы” деп аракет кылып атат. Бирок кытайлар макул болбой атышат. Орусиянын мамилесин түшүнүп атышат да. Менимче, Орусия эми көбүнчө көзүн жуумп турат. Айла жок, Кытайды экономикалык жактан киргизип... Бирок, байкасаңар, саясат жагынан орустар Кыргызстанды аябай катуу кармап турат. Телеканалдарды ачып, өзүнүн саясатын күчөтүп атышат”.
Кыргызстан 2025-жылдын январь-октябрь айларында Евразия экономикалык биримдигинин алкагында 50 млн тоннага жакын (48,5 млн) жүк ташыган. Анда негизги орунда 80-82% менен автоунаа транспорту турат, темир жолдун үлүшү болсо 17-19% түзөт.
Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолу курулуп бүтсө, ал аркылуу башында жылына 5-7 млн тоннага чейин жүк өтөт, 2035-жылга карата андан 20 эсеге чейин көбөйөт деп божомолдонот. Транзиттик өтүүлөрдөн жана аны коштогон кызматтардан Кыргызстандын казынасына жыл сайын 150-200 млн доллар түшөт, өлкө экономикасынын өсүшү баштапкы мезгилде 2% чейин тездейт деп эсептелип келет.
Шерине