Талкууга катышкандар:
Жаратылыш ресурстары министрлигинин статс-катчысы Наби Эшназаров, Кыргызстан тоо кенчилер бирикмесинин төрагасы Орозбек Дүйшеев жана “Сандык кенин коргоо” комитетинин төрагасы Мурат Жакыпов.
“Азаттык”: Кыргызстанда кендерди иштетүү керекпи, же бийлик элдин ишенимине толук киргенге чейин токтото туруу зарылбы?
Мурат Жакыпов: Кыргызстанда кен байлыктарды иштетүү сөзсүз керек. Бирок кен иштетүүдөн биздин өлкө Казакстанга, же Орусияга окшогон кенен мамлекет болгондо бул билинбестен өтүп кетээр эле.
Биринчиден, биздин аймагыбыз өтө эле тар. Экинчиден, биздин жаратылышыбыз андай нерселерге толугу менен эсептелген эмес. Себеби кайсы кен байлыктарды казып чыкпайлы - анын зыяны көп болуп атат.
Илгери Миң-Куштан уран казып, азыр кандай абалга келдик? Ар жыл сайын аны жаап турганга миллиондогон сом кетет. Андан тышкары Таластагы Жерүйдүн, Кумтөрдүн ызы-чуусу бүтпөй атат. Бул мындан ары күчөшү мүмкүн. Анын залакасын эл эми түшүнө баштады.
“Азаттык”: Жерибиз тар экен, зыян тийгизет экен деген себеп менен кендерди иштетпей коюшубуз керекпи? Бул жерден жергиликтүү калктын, экологиянын, борбордук бийликтин, инвестордун да кызыкчылыгын сактаган шартта биз кантип иштете алабыз, же болбосо карама-каршылыктан чыга албай, өлкөбүз өнүгө албай, ушинтип тура беребизби?
Орозбек Дүйшеев: Кыргызстан кудай берген сонун жерде жайгашкан. Биздин тоолорубузда кен байлыктар көп, көлдөр, мөңгүлөр бар. Ошого карабастан биз бүгүнкү күнгө чейин ошол кендерди пайдалана албай, эң жарды өлкөгө айландык.
Мурат мырзанын айтканы туура эмес, ар бир кен байлыкты ошол жерде жашагандар иштетсин, ошонун пайдасын көрсүн дейт. Коркуп иштетүүгө болбойт деген бул түшүбөгөндүктүн негизи. Бүт дүйнөдө алтын казып атат, уранды да иштетип атат.
Миң-Куш уранды казган үчүн эмес, кийинки убакта биздин өкмөттүн туура эмес пайдаланганынан, курулуштардын бардыгы талкаланып азыр туура болбой жатканынан чыгууда. Уран жабылгандан кийин завод курулду эле, эл сонун иштеп аткан. Кийин биздин элдин илим, техниканы түшүнбөгөнү биздин келечегибизге көп зыянын алып келүүдө. Буга мен каршымын.
Пайдасы көп, зыяны жок эмес
“Азаттык”: Кендерди иштетүү жергиликтүү калкка маалымат берилбей, алардын кызыкчылыгы корголбой калышы мына ушундай реакцияларды жаратып жаткан жокпу?
Наби Эшназаров: Маалыматтар толук жетпей жатышы мүмкүн. Бирок эгерде кен байлыктар иштетиле тургандай чечим кабыл алынган болсо, сөзсүз жеткирилет. Анткени иштетээрдин алдында долбоорлор түзүлөт, ал тиешелүү экспертизадан өтөт, коомдук угуулар менен сөзсүз талкууланат.
“Азаттык”: Сандыктагы алюминий кени боюнча чечим кабыл алындыбы?
Наби Эшназаров: Азырынча чечим кабыл алына элек, келечекте иштетүүлөр боюнча сүйлөшүүлөр гана болуп атат. Ал жерди иштете турган болсок, сөзсүз Кыргызстандын түндүгү менен түштүгүн бириктире турган темир жол курулушу мүмкүн, ошол жол аркылуу гана бул кендер иштетилиши мүмкүн.
Темир жол курула турган болсо, жалаң эле алюминий кен байлыктары эмес, андан тышкары ошол аймактагы орто, майда кендерди иштеткенге мүмкүнчүлүк болот. Кен байлыктарды иштеткенде аймактын чоңдугунан, же чакандыгынан болбойт, бирок айлана-чөйрөгө зыян келтирбей турган технологияны колдонуп иштете турган болсок, бул өлкөгө пайда гана алып келет.
“Азаттык”: Мурат мырза, Сандык кенин, Жетим-Тоодогу темир кенин иштетүү боюнча жергиликтүү калкта маалымат барбы?
Мурат Жакыпов: Туура колдонгон мезгилде баары жакшы болмок. Бирок азыркы мезгилде бизде кандай чар-жайыт болуп, эч ким эч нерсени колдонгусу келбегенин көрүп турбайбызбы. Ошондуктан инвесторлор келип иштетет дегени азыркы мезгилде тескери маанини орнотуп койду.
Мен Миң-Кушка барып эл менен көзмө-көз сүйлөшүп келдим. Бири да Сандык кенин иштетүүгө, Көкөмөрөн, Суусамыр, Капчыгайда ГЭСтин курулушуна толугу менен каршы. Себеби ГЭСти кура турган болсо, Жумгал районунун ылдыйкы зонасы көчөт, алюминий заводун кура турган болсо өйдөдөгү зонасы көчөт, ошону менен Жумгал району жок болуп кетет.
Экинчиден, Сандык тоосунан агып түшкөн суу Орто-Токойго куят, андан иштелип чыккан уулуу заттар Кочкор районун каптайт, Орто-Токой булганып, Чүй өрөөнүн, андан ары Казакстанды, андан ары Көкөмөрөндү булгап түштүк өрөөнүн чөлгө айландырат.
“Азаттык”: Ушул кендерди иштетсек ушундай абал түзүлөбү?
Наби Эшназаров: Ар бирибиздин өз көз карашыбыз бар экен. Бирок реалдуу турмушка карап жыйынтыкташыбыз керек. Кен байлыкты иштетет десе эле бүгүн-эртең иштеп кетпейт, ага долбоор түзүлүп, экспертизадан өтөт.
ГЭСтер курулганда эмне үчүн зыян келтириши мүмкүн? Көчүрүлө турган жерлер алыс жакка кетпейт, мүмкүн көчүрүлбөйт. Тескерисинче ал жердеги элдин саны көбөйүшү мүмкүн. Анткени 5 миң жумуш орундары пайда болушу мүмкүн. Иштете турган нерселердин баары бардык жактан сөзсүз алдын ала каралып туруп иштетилет.
Мурат Жакыпов: Инвесторлор дегендин негизги котормосу кандай?
“Азаттык”: Акча сала турган адам, пайда көздөгөн.
Мурат Жакыпов: Биз инвестор деп элдин башын айлантканды туура которсок, бул кайыр суроо дегенди билдирет. Бизде эмне кыргыздын жигиттери, ишкерлери жокпу? Мал, пахта өстүрүү боюнча Советтер Союзу убагында үчүнчү орунда турган Кыргызстан азыр алдыга чыга албайбызбы? Эмне үчүн бул каралбайт? Жеке эле чет жактан келип Кыргызстанды чуңкурга айландырып кеткенге эмнеге даярдыгыбызды берип атабыз?
Орозбек Дүйшеев: "Чала молдо дин бузат" деген кыргыздын жакшы сөзү бар. Түшүнүп-түшүнбөй, эсептебей эле кыйкырып, элдин баарын бузуп аткан адамдар көп болууда. Бүгүнкү күндө техника дүйнөдө өскөн. Бир курулушту башташ үчүн миллиарддаган акча керек. Мисалы Көкөмөрөндү куруш үчүн 1 млрд. доллар керек. Аны Кыргызстан кайдан табат? Акча таап, анан өндүрүштү өстүрүш керек, ошондон түшөт акча. Анан көчөдө иштебей жүрө берсек эмне деген турмуш болот?
Мурат Жакыпов: Анда баарын Кытайга сатып жиберелиби?
Орозбек Дүйшеев: Сатпайбыз, кеп ошондо турат, саясатты башкача жүргүзүш керек. 20 жылдан бери биздин жетекчилерибиз туура эмес саясат жүргүзүп, тигилерге баш ийип калдык. Азыр эми ошол саясатты өзгөртүшүбүз керек, биздин адистер менен чогуу иштеп, анан Кыргызстан башкарыш керек.
Буттан чалган коррупция
“Азаттык”: Элдин чочулоосуна негиз берген эки жагдай бар. Мисалы Кумтөрдү алалы, элдин кызыкчылыгына каршы келген башындагы чечимдер, андан кийинкилер элдин ишенбестигин пайда кылганга негиз берип, азыр бийликке да ишенбегендей кырдаал түзүлүп жатат да?
Наби Эшназаров: Мен буга толук кошула албайм. Анткени Кумтөрдүн иштегени башында туура эмес жерлер болгон. Элдин талабы коюлуп, барган сайын келишимдер өзгөрүп, кайрадан түзүлүп атпайбы. Экология жагында, алар эң акыркы заманбап технология менен курулуштар болуп жатат.
Нарын суусунда уулуу заттар бар деп атышат. Бирок биз аларга кошула албайбыз. Анткени Кумтөрдөн баштап Нарындын чегине чейин 20дан ашык байкоочу станциялар коюлган. Ал станциялар дайыма норманы текшерип турат, эч качан андан ашыкча болуп кетпейт. Бирок биз кетирген кемчиликтерибизге жараша оңдоп иш кылабыз. Азыр инвесторлорду кайырчылар деп айтып атпайбы. Мен ойлойм, тескерисинче акча салуучулар. Жергиликтүү ишкерлерге тоскоолдук эч качан жок. Тоо кен тармагына абдан чоң каражат керек. Бизде бар болсо эч ким ага тоскоолдук кылмак эмес.
“Азаттык”: Эл аралык ишкерлер кеңешинин төрагасы Хью МакКинон тоо кен ишканалары сөзсүз түрдө жергиликтүү бюджетке каражат чегере турган мыйзам кабыл алыныш керек деп сунуштады. Мүмкүн ушул маселе башкыдыр?
Мурат Жакыпов: Эгерде экологияга зыяны тийбесе жергиликтүү калк андан качпайт.
Орозбек Дүйшеев: Былтыр Кумтөрдөн 5 млрд. 400 млн. бюджетке түштү. Өткөн жылы Кумтөр алтынды 704 млн. долларга сатса, анын 450 млн. Кыргызстанда калды. Бул абдан чоң пайда. Ушуга окшогон бизде ишкана жок. Эгерде чет элден келген инвесторлорду туура пайдаланып иштетсек ошондой эле болот.
Кумтөрдө азыр орточо айлык 60-70 миң сом. Ысык-Көлдө 6 млн. доллар өндүрүшкө кетти, 17 мектептин 14ү ошонун эсебинен курулду. Таласта да кээ бир адамдар Жерүйдү иштетпей атты эле, туура эмес саясаттын негизинде ишке киргизбей бөлүп койду эле, Таласка 15 млн. доллар түшпөй калды.
Андаш да ошондой болуп турат, анын эч кандай зыяны жок. Ал жерде эл экиге бөлүнүп алган байлар, кедейлер болуп. Байлар иштекиси келбейт, кедейлер жакыр бойдон калган. Кыргызстандын миллионго жакын элибиз тентип жүрөт. Кен байлыктарын туура иштетип байыш керек.
“Азаттык”: Эгерде экологияга зыян келбесе, ошол жагын жакшы карасак, бул бийликтин негизги милдети, министрлик эмне кылыш керек?
Наби Эшназаров: Сөзсүз кен байлыктар иштетилээрде аларга чоң долбоорлор даярдалат. Эгер ошол долбоорлордо кемчиликтер бар болсо, ага алымча, кошумчаларды киргизүүгө укугу бар. Ал кен байлык айлана-чөйрөгө зыяны келтирбей турганда гана иштетилет.
“Азаттык”: Жергиликтүү бюджетке 15 пайыз чегериле турган болсо мыйзамды министрлик колдойбу?
Орозбек Дүйшеев: Анын өзүнүн атайын проценти бар. Биз 2007-жылдан баштап Кумтөрдүн бир пайызы облуска түшсүн дегенбиз. Бул абдан эле чоң пайда. Жерүй боюнча да ушундай кабыл алганбыз, жылына 3 млн. доллар түшүп турмак. Бүгүнкү күндө салыкка Кумтөрдөн 16 пайыз түшүп атат, мындай эч жактан түшпөйт.
Наби Эшназаров: Ар жерден ар түрдүү проценттерди ойлоп таба берген да болбойт. Себеби кен байлыктар жалпы Кыргызстанга татыктуу болуп эсептелет. Жергиликтүү бюджетке да калыш керек.
“Азаттык”: Баткенде Сох дарыясында кытайлар келип алып эле казып аткан экен, айыл өкмөт, жергиликтүү калк эч нерсени билбейт, проблема чыгып атат.
Наби Эшназаров: Ал маселелер да бар. Жалпы Кыргызстанда лицензия албай менчик иштер менен иштеген жерлер бар. Бирок аны жергиликтүү бийликтердин укугу бар аларды текшергенге. Эгерде туура эмес, лицензиясыз иштеп аткан болсо тиешелүү органдарга билдирип коюш керек.
“Азаттык”: Рахмат.
Жаратылыш ресурстары министрлигинин статс-катчысы Наби Эшназаров, Кыргызстан тоо кенчилер бирикмесинин төрагасы Орозбек Дүйшеев жана “Сандык кенин коргоо” комитетинин төрагасы Мурат Жакыпов.
“Азаттык”: Кыргызстанда кендерди иштетүү керекпи, же бийлик элдин ишенимине толук киргенге чейин токтото туруу зарылбы?
Мурат Жакыпов: Кыргызстанда кен байлыктарды иштетүү сөзсүз керек. Бирок кен иштетүүдөн биздин өлкө Казакстанга, же Орусияга окшогон кенен мамлекет болгондо бул билинбестен өтүп кетээр эле.
Биринчиден, биздин аймагыбыз өтө эле тар. Экинчиден, биздин жаратылышыбыз андай нерселерге толугу менен эсептелген эмес. Себеби кайсы кен байлыктарды казып чыкпайлы - анын зыяны көп болуп атат.
Илгери Миң-Куштан уран казып, азыр кандай абалга келдик? Ар жыл сайын аны жаап турганга миллиондогон сом кетет. Андан тышкары Таластагы Жерүйдүн, Кумтөрдүн ызы-чуусу бүтпөй атат. Бул мындан ары күчөшү мүмкүн. Анын залакасын эл эми түшүнө баштады.
Акча таап, анан өндүрүштү өстүрүш керек, ошондон түшөт акча. Анан көчөдө иштебей жүрө берсек эмне деген турмуш болот?
“Азаттык”: Жерибиз тар экен, зыян тийгизет экен деген себеп менен кендерди иштетпей коюшубуз керекпи? Бул жерден жергиликтүү калктын, экологиянын, борбордук бийликтин, инвестордун да кызыкчылыгын сактаган шартта биз кантип иштете алабыз, же болбосо карама-каршылыктан чыга албай, өлкөбүз өнүгө албай, ушинтип тура беребизби?
Орозбек Дүйшеев: Кыргызстан кудай берген сонун жерде жайгашкан. Биздин тоолорубузда кен байлыктар көп, көлдөр, мөңгүлөр бар. Ошого карабастан биз бүгүнкү күнгө чейин ошол кендерди пайдалана албай, эң жарды өлкөгө айландык.
Мурат мырзанын айтканы туура эмес, ар бир кен байлыкты ошол жерде жашагандар иштетсин, ошонун пайдасын көрсүн дейт. Коркуп иштетүүгө болбойт деген бул түшүбөгөндүктүн негизи. Бүт дүйнөдө алтын казып атат, уранды да иштетип атат.
Миң-Куш уранды казган үчүн эмес, кийинки убакта биздин өкмөттүн туура эмес пайдаланганынан, курулуштардын бардыгы талкаланып азыр туура болбой жатканынан чыгууда. Уран жабылгандан кийин завод курулду эле, эл сонун иштеп аткан. Кийин биздин элдин илим, техниканы түшүнбөгөнү биздин келечегибизге көп зыянын алып келүүдө. Буга мен каршымын.
Пайдасы көп, зыяны жок эмес
“Азаттык”: Кендерди иштетүү жергиликтүү калкка маалымат берилбей, алардын кызыкчылыгы корголбой калышы мына ушундай реакцияларды жаратып жаткан жокпу?
Наби Эшназаров: Маалыматтар толук жетпей жатышы мүмкүн. Бирок эгерде кен байлыктар иштетиле тургандай чечим кабыл алынган болсо, сөзсүз жеткирилет. Анткени иштетээрдин алдында долбоорлор түзүлөт, ал тиешелүү экспертизадан өтөт, коомдук угуулар менен сөзсүз талкууланат.
“Азаттык”: Сандыктагы алюминий кени боюнча чечим кабыл алындыбы?
Наби Эшназаров: Азырынча чечим кабыл алына элек, келечекте иштетүүлөр боюнча сүйлөшүүлөр гана болуп атат. Ал жерди иштете турган болсок, сөзсүз Кыргызстандын түндүгү менен түштүгүн бириктире турган темир жол курулушу мүмкүн, ошол жол аркылуу гана бул кендер иштетилиши мүмкүн.
Темир жол курула турган болсо, жалаң эле алюминий кен байлыктары эмес, андан тышкары ошол аймактагы орто, майда кендерди иштеткенге мүмкүнчүлүк болот. Кен байлыктарды иштеткенде аймактын чоңдугунан, же чакандыгынан болбойт, бирок айлана-чөйрөгө зыян келтирбей турган технологияны колдонуп иштете турган болсок, бул өлкөгө пайда гана алып келет.
“Азаттык”: Мурат мырза, Сандык кенин, Жетим-Тоодогу темир кенин иштетүү боюнча жергиликтүү калкта маалымат барбы?
Мурат Жакыпов: Туура колдонгон мезгилде баары жакшы болмок. Бирок азыркы мезгилде бизде кандай чар-жайыт болуп, эч ким эч нерсени колдонгусу келбегенин көрүп турбайбызбы. Ошондуктан инвесторлор келип иштетет дегени азыркы мезгилде тескери маанини орнотуп койду.
Мен Миң-Кушка барып эл менен көзмө-көз сүйлөшүп келдим. Бири да Сандык кенин иштетүүгө, Көкөмөрөн, Суусамыр, Капчыгайда ГЭСтин курулушуна толугу менен каршы. Себеби ГЭСти кура турган болсо, Жумгал районунун ылдыйкы зонасы көчөт, алюминий заводун кура турган болсо өйдөдөгү зонасы көчөт, ошону менен Жумгал району жок болуп кетет.
Экинчиден, Сандык тоосунан агып түшкөн суу Орто-Токойго куят, андан иштелип чыккан уулуу заттар Кочкор районун каптайт, Орто-Токой булганып, Чүй өрөөнүн, андан ары Казакстанды, андан ары Көкөмөрөндү булгап түштүк өрөөнүн чөлгө айландырат.
“Азаттык”: Ушул кендерди иштетсек ушундай абал түзүлөбү?
Наби Эшназаров: Ар бирибиздин өз көз карашыбыз бар экен. Бирок реалдуу турмушка карап жыйынтыкташыбыз керек. Кен байлыкты иштетет десе эле бүгүн-эртең иштеп кетпейт, ага долбоор түзүлүп, экспертизадан өтөт.
ГЭСтер курулганда эмне үчүн зыян келтириши мүмкүн? Көчүрүлө турган жерлер алыс жакка кетпейт, мүмкүн көчүрүлбөйт. Тескерисинче ал жердеги элдин саны көбөйүшү мүмкүн. Анткени 5 миң жумуш орундары пайда болушу мүмкүн. Иштете турган нерселердин баары бардык жактан сөзсүз алдын ала каралып туруп иштетилет.
Мурат Жакыпов: Инвесторлор дегендин негизги котормосу кандай?
“Азаттык”: Акча сала турган адам, пайда көздөгөн.
Мурат Жакыпов: Биз инвестор деп элдин башын айлантканды туура которсок, бул кайыр суроо дегенди билдирет. Бизде эмне кыргыздын жигиттери, ишкерлери жокпу? Мал, пахта өстүрүү боюнча Советтер Союзу убагында үчүнчү орунда турган Кыргызстан азыр алдыга чыга албайбызбы? Эмне үчүн бул каралбайт? Жеке эле чет жактан келип Кыргызстанды чуңкурга айландырып кеткенге эмнеге даярдыгыбызды берип атабыз?
Орозбек Дүйшеев: "Чала молдо дин бузат" деген кыргыздын жакшы сөзү бар. Түшүнүп-түшүнбөй, эсептебей эле кыйкырып, элдин баарын бузуп аткан адамдар көп болууда. Бүгүнкү күндө техника дүйнөдө өскөн. Бир курулушту башташ үчүн миллиарддаган акча керек. Мисалы Көкөмөрөндү куруш үчүн 1 млрд. доллар керек. Аны Кыргызстан кайдан табат? Акча таап, анан өндүрүштү өстүрүш керек, ошондон түшөт акча. Анан көчөдө иштебей жүрө берсек эмне деген турмуш болот?
Мурат Жакыпов: Анда баарын Кытайга сатып жиберелиби?
Орозбек Дүйшеев: Сатпайбыз, кеп ошондо турат, саясатты башкача жүргүзүш керек. 20 жылдан бери биздин жетекчилерибиз туура эмес саясат жүргүзүп, тигилерге баш ийип калдык. Азыр эми ошол саясатты өзгөртүшүбүз керек, биздин адистер менен чогуу иштеп, анан Кыргызстан башкарыш керек.
Буттан чалган коррупция
“Азаттык”: Элдин чочулоосуна негиз берген эки жагдай бар. Мисалы Кумтөрдү алалы, элдин кызыкчылыгына каршы келген башындагы чечимдер, андан кийинкилер элдин ишенбестигин пайда кылганга негиз берип, азыр бийликке да ишенбегендей кырдаал түзүлүп жатат да?
Наби Эшназаров: Мен буга толук кошула албайм. Анткени Кумтөрдүн иштегени башында туура эмес жерлер болгон. Элдин талабы коюлуп, барган сайын келишимдер өзгөрүп, кайрадан түзүлүп атпайбы. Экология жагында, алар эң акыркы заманбап технология менен курулуштар болуп жатат.
Нарын суусунда уулуу заттар бар деп атышат. Бирок биз аларга кошула албайбыз. Анткени Кумтөрдөн баштап Нарындын чегине чейин 20дан ашык байкоочу станциялар коюлган. Ал станциялар дайыма норманы текшерип турат, эч качан андан ашыкча болуп кетпейт. Бирок биз кетирген кемчиликтерибизге жараша оңдоп иш кылабыз. Азыр инвесторлорду кайырчылар деп айтып атпайбы. Мен ойлойм, тескерисинче акча салуучулар. Жергиликтүү ишкерлерге тоскоолдук эч качан жок. Тоо кен тармагына абдан чоң каражат керек. Бизде бар болсо эч ким ага тоскоолдук кылмак эмес.
“Азаттык”: Эл аралык ишкерлер кеңешинин төрагасы Хью МакКинон тоо кен ишканалары сөзсүз түрдө жергиликтүү бюджетке каражат чегере турган мыйзам кабыл алыныш керек деп сунуштады. Мүмкүн ушул маселе башкыдыр?
Мурат Жакыпов: Эгерде экологияга зыяны тийбесе жергиликтүү калк андан качпайт.
Орозбек Дүйшеев: Былтыр Кумтөрдөн 5 млрд. 400 млн. бюджетке түштү. Өткөн жылы Кумтөр алтынды 704 млн. долларга сатса, анын 450 млн. Кыргызстанда калды. Бул абдан чоң пайда. Ушуга окшогон бизде ишкана жок. Эгерде чет элден келген инвесторлорду туура пайдаланып иштетсек ошондой эле болот.
Кумтөрдө азыр орточо айлык 60-70 миң сом. Ысык-Көлдө 6 млн. доллар өндүрүшкө кетти, 17 мектептин 14ү ошонун эсебинен курулду. Таласта да кээ бир адамдар Жерүйдү иштетпей атты эле, туура эмес саясаттын негизинде ишке киргизбей бөлүп койду эле, Таласка 15 млн. доллар түшпөй калды.
Андаш да ошондой болуп турат, анын эч кандай зыяны жок. Ал жерде эл экиге бөлүнүп алган байлар, кедейлер болуп. Байлар иштекиси келбейт, кедейлер жакыр бойдон калган. Кыргызстандын миллионго жакын элибиз тентип жүрөт. Кен байлыктарын туура иштетип байыш керек.
“Азаттык”: Эгерде экологияга зыян келбесе, ошол жагын жакшы карасак, бул бийликтин негизги милдети, министрлик эмне кылыш керек?
Наби Эшназаров: Сөзсүз кен байлыктар иштетилээрде аларга чоң долбоорлор даярдалат. Эгер ошол долбоорлордо кемчиликтер бар болсо, ага алымча, кошумчаларды киргизүүгө укугу бар. Ал кен байлык айлана-чөйрөгө зыяны келтирбей турганда гана иштетилет.
“Азаттык”: Жергиликтүү бюджетке 15 пайыз чегериле турган болсо мыйзамды министрлик колдойбу?
Орозбек Дүйшеев: Анын өзүнүн атайын проценти бар. Биз 2007-жылдан баштап Кумтөрдүн бир пайызы облуска түшсүн дегенбиз. Бул абдан эле чоң пайда. Жерүй боюнча да ушундай кабыл алганбыз, жылына 3 млн. доллар түшүп турмак. Бүгүнкү күндө салыкка Кумтөрдөн 16 пайыз түшүп атат, мындай эч жактан түшпөйт.
Наби Эшназаров: Ар жерден ар түрдүү проценттерди ойлоп таба берген да болбойт. Себеби кен байлыктар жалпы Кыргызстанга татыктуу болуп эсептелет. Жергиликтүү бюджетке да калыш керек.
“Азаттык”: Баткенде Сох дарыясында кытайлар келип алып эле казып аткан экен, айыл өкмөт, жергиликтүү калк эч нерсени билбейт, проблема чыгып атат.
Наби Эшназаров: Ал маселелер да бар. Жалпы Кыргызстанда лицензия албай менчик иштер менен иштеген жерлер бар. Бирок аны жергиликтүү бийликтердин укугу бар аларды текшергенге. Эгерде туура эмес, лицензиясыз иштеп аткан болсо тиешелүү органдарга билдирип коюш керек.
“Азаттык”: Рахмат.
