Борбор Азия

Түркмөн бийлиги бир канча мамлекеттин башчылары, эл аралык уюмдардын өкүлдөрү чогулган Ашхабаддагы форум Тынчтык жана ишеним эл аралык жылына, Бейтараптыктын эл аралык күнүнө жана Түркмөнстандын туруктуу бейтараптыгынын 30 жылдыгына арналып уюштурулганын кабарлады.

Анда президент Садыр Жапаров сөз сүйлөп, аймактагы энергетикалык коопсуздук, транспорт жана логистика жаатында кызматташуу маселелерине токтолду. Бул жаатта Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушунун маанисин белгиледи.

"Садыр Жапаров Кыргызстан Түркмөнстандын чөлкөмдүк процесстерге, Борбор Азиянын жана коңшу аймактардын энергетикалык коопсуздугун чыңдоого кошкон салымын жогору баалай турганын ырастады. Мындан сырткары Түркмөнстан ишке ашырып жаткан газ жана энергетикалык долбоорлор энергия менен камсыздоонун туруктуулугун жогорулатып, рынокторду кеңейтип, өз ара пайдалуу экономикалык кызматташтык үчүн кошумча мүмкүнчүлүктөрдү түзөрүн кошумчалады. Бул контекстте ал биздин өлкөлөрдүн электр энергиясын жеткирүү жаатындагы ийгиликтүү кызматташтыгын белгиледи. Ошондой эле, транспорт жана логистика тармагында өз ара аракеттенүүнүн олуттуу потенциалы бар экенин белгилеп өттү. Буга байланыштуу президент Кыргызстан мультимодалдык каттамдарды өнүктүрүүгө, учурдагы коридорлорду кеңейтүүгө, жаңы биргелешкен логистикалык чынжырларды түзүүгө катышууга даяр экенин көрсөттү. Бул контекстте ал Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолун куруу долбоорун ишке ашыруу, ошондой эле энергетика тармагында Камбарата-1 ГЭСин куруу долбоору өзгөчө мааниге ээ болорун белгиледи", - деп жазылган президенттин басма сөз кызматынын маалыматында.

Форум алдында Садыр Жапаров түркмөн президенти Сердар Бердымухамедов менен жолуккан. Анда тараптар өз ара алака-катышка байланыштуу маселелерди, энергетика жаатында кызматташууну улантууну макулдашкан.

Дагы караңыз

"Быйыл суу аз". Энергетика тармагы кыштан кантип чыгат?

Кыргызстан Түрмөнстан менен ириде энергетика жаатында кызматташат. Тактап айтканда, кышында электр энергиясын сатып алат.

Эксперт Эрнест Карыбековдун айтымында, адатта бул жерде маселе деле жаралбайт. Бирок газ алып келүүгө инфраструктура даяр эмес, ошондой эле бул маселе Орусиядан дагы көз каранды болот.

"Энергетикага байланыштуу эки өлкөнүн министрликтеринин келишимдери бар. Ошонун негизинде электр энергиясын сатып алабыз. Ал Өзбекстан аркылуу келет. Өзбекстан Түркмөнстандан келген электр энергиясын пайдаланып, ошончо көлөмдөгү электр энергиясын Казакстанга берет. Аны Чымкент пайдаланып, ордуна Жамбыл аркылуу бизге электр энергиясын берет. Бул жерде эми маселе деле жок. Түркмөнстандан Алай аркылуу газ жеткирген газ түтүктөрү бар. Бирок ал транзит эле болот деп ал жакка биз кошулган эмеспиз. Андан сырткары Советтер союзунан калган Түркмөнстандан Казакстанга жеткен эски газ магистралдары бар, бирок ал биздин чек араларга келбейт. Бизге азыр газды "Газпром" алып келип жатпайбы. Алар аны бизге Бухарадан алып келет. Бирок аларда кышында өздөрүндө деле жетишсиз болуп калат. Өлкөнүн түндүгүнө газ Казакстан аркылуу келет. Ошондуктан Түркмөнстандан газ алабыз десек, ага инфраструктурабыз даяр эмес. Бул эми саясий дагы маселе болуп калбадыбы. Газ менен камсыз кылууну жалгыз "Газпром-Кыргызстан" тейлеп жатпайбы. Эгер Кыргызстан түркмөн газын алам десе анда анын укугу деле жок болуп калып жатпайбы. Алабыз деген саясий чечим чыкса деле аны "Газпром" менен сүйлөшүп, ошол аркылуу ишке ашыруу керек. "Газпром" Түрмөнстандан газ алып, аны Казакстанга берип, ал жактан бул жакка чейин линияларды куруп алып келем десе гана ишке ашат. Күйүүчү майга келгенде деле кайра эле Орусияга барып такалып жатат. Түркмөнстандын энергоресурстарынын резерви көп. Газы дагы, электр энергиясы да бар. Алар Иран, Грузияга чейин сатышат. Биз ал жактан көп алабыз десек деле линияларыбыз өткөрө албайт".

Эрнест Карыбеков ошол эле учурда Кыргызстан баары бир энергетикалык көз карандысыздыгын камсыздоого умтулушу керектигин билдирди.

Кыргызстан жыл сайын 17,5 млрд кВт саат электр энергиясын колдонот деп эсептелсе, анын 14,8 миллиарды гана өлкөдө өндүрүлөт. Калган айырманы импорттун эсебинен жабууга туура келет жана электр жарыгын Түркмөнстандан, Казакстандан, Орусиядан жана Өзбекстандан сатып алат.

Дагы караңыз

Кыргызстан күйүүчү майды кайдан алат: Азербайжан, Иран же Түркмөнстан?

Расмий Бишкек Ашхабаддан канча электр энергиясын канчадан импорттору тууралуу адатта маалымат бербейт.

Садыр Жапаров 2021-жылы ант кармап кызматка киришкенден кийинки сапарларынын бири Түркмөнстанга болгон. Ошол жылы ал алгач мамлекеттик, кийинчерээк иш сапар менен барган. Өлкөнүн ошол кездеги президенти Гурбангулы Бердымухамедов баштаган өлкө жетекчилери менен жолуккан. Тараптар биргелешкен бизнес-долбоорлорду колдоо үчүн уставдык капиталы 100 миллион долларлык кыргыз-түркмөн өнүктүрүү фондун түзүүнү макулдашкан.

Ошондой эле күз-кыш мезгилинде Кыргызстанга түркмөн газы менен электр энергиясын жеткирүүгө, Бишкек шаарында кыргыз-түркмөн соода үйүн жана Ысык-Көл облусуна ден соолук чыңдоочу комплекси менен беш жылдыздуу мейманкана курууга байланыштуу келишимдер болгон.

Андан сырткары экономикалык, илимий-техникалык жана маданий-гуманитардык кызматташтыкты бекемдөөгө, өнүктүрүүгө, кеңейтүүгө жана шайкеш келтирүүгө багытталган 14 документке кол коюлганы айтылган.

Ошондон бери кыргыз-түркмөн фонду эмгиче түзүлө элек. Ушул жылдын апрель айында Садыр Жапаров Түркмөнстандын мурдагы президенти, Халк Маслахатынын төрагасы Гурбангулы Бердымухамедов менен телефондон сүйлөшүп, бул фондду түзүүгө байланыштуу иштерди жандантууну сунуштаганы айтылган. Бул фонд тууралуу расмий Ашхабаддын позициясы кандай экени белгисиз.

Экономист Искендер Шаршеевдин пикиринде, Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушу менен экономикалык алака-катышты жандантуу мүмкүнчүлүгү бар:

"Бул жолдун негизинде Түркмөнстанга дагы темир жол кире баштайт. CASA-1000 долбоорунун негизинде Кыргызстан аркылуу газ түтүктөрү да өтмөк. Түркмөнстан, Өзбекстан, Тажикстан, Кыргызстан аркылуу Кытайга газ түтүктөрү өтмөк. Ошондуктан ушул сыяктуу долбоорлор кайра каралышы ыктымал. Бул демилгелер 2000-жылдардан бери эле көтөрүлүп келген. Мындай долбоорлордун келечеги бар. Мисалы, Түркмөнстанда фармация өнүккөн, бир кезде бизге түркмөн дары-дармектери көп алынып келген. Кайра иштетилген азык-түлүк боюнча товар алмашса болот. Кызматташуунун потенциалы бар".

Дагы караңыз

"Кыздар аралашкан дипломатия". Түркмөнбашыны жандаган Огулжахан

Түркмөнстандагы форумду утурлай "Азыркы коомдогу аялдардын ролу" деп аталган өзүнчө эл аралык жыйын өттү. Аны азыркы түркмөн президентинин эжеси, мурдагы президенттин кызы Огулжахан Атабаева өткөргөнү белгилүү болду.

Атабаева атасы Гурбангулы Бердымухамедовдун ысымын алып жүргөн кайрымдуулук фондунун вице-президенти. Бул иш-чарага өзбек президенти Шавкат Мирзиёевдин кызы, анын администрациясынын башчысы Саида Мирзиёева, азери президентинин тун кызы Лейла Алиева дагы катышты. Кыргызстандан агартуу министри Догдургүл Кендирбаева барды.

Дүйнөдөгү эң жабык мамлекеттердин бири деп саналган Түркмөнстанды 2006-жылдын аягынан бери башкарып келген Гурбангулы Бердымухамедов 2022-жылы бийликти уулу Сердарга өткөрүп берген. Кийин ал Халк Маслахатынын төрагалыгына дайындалып, улут лидери макамын алган.

"Статистика маанилүү эмес"

Өзбекстандын Жогорку Сотунун басма сөз кызматы быйылкы жылдын биринчи жарымында Административдик кодекстин "сексуалдык ыдык көрсөтүү" беренеси боюнча 986 адам жазаланганын билдирген. Алардын 358ине айыппул салынып, 628и административдик камакка алынган.

Жылдын экинчи жарымында да кыз-келиндерге тийишүү окуялар азайган жок. Бир жылдык расмий статистика жарыялана элек болсо да тиешелүү органдар ыдык көрсөтүү боюнча айыпталган же соттолгон эркектер жөнүндө такай маалымат берип келатат. Мындан тышкары, "жоругума өкүнөм" деп бушайман болгон эркектер борбордук телеканалдарда коомчулукка көрсөтүлүүдө.

Мисалы, сентябрь айында борбор калаа Ташкентте автобуста бейтааныш аялды кармалаганы үчүн 50 жаштагы эркек беш күнгө камакка алынган.

Ага чейин Маргиланда 17 жаштагы кызга ыдык көрсөткөн айыл башыга ушундай жаза колдонулган.

Жогорку Соттун басма сөз кызматынын Telegram каналындагы маалыматка ылайык, жоопкерчиликке тартылгандардын арасында музейдин кароолчусу, метро жүргүнчүсү, учакта аялга кол салган аксакал жана башкалар бар.

Экономист жана активист Барногүл Санакулова "Азаттыктын" өзбек кызматынын кабарчысы менен сүйлөшкөндө алты айдын ичинде миңге жакын адамдын жазаланганы мактанарлык көрсөткүч эмес экенин белгиледи:

"Бул сан статистикалык жактан да маанилүү эмес. Бул жөн гана деңизден бир тамчы. 2023-жылдан бери активисттер ушул маселени көп талкуулап, ыдыкты токтотууга чакырып келатканын айтып коюу керек. Мындай кырдаалга кабылганда башкаларга маалымат берүү уят эмес экенин түшүнүү зарыл. Бизде, эмнегедир, ыдык маселесине келгенде жабырлануучуну талкуулоо биринчи орунга чыгып кетет. “Ачык-чачык кийинип алган болсо керек” дешип, ыдыкка кабылган кызды күнөөлөшөт. Зомбулук көрсөткөн адамды эмес, жабырлануучуну талкуулоо адатынан арыла албай жатканыбыздан бул көйгөйдү чечүү көп убакытты талап кылууда".

2019-жылы Өзбекстанда "Аялдарды зордук-зомбулуктан коргоо жөнүндө" мыйзам кабыл алынган. 2023-жылы Административдик укук бузуулар жөнүндөгү кодекске "ыдык көрсөтүү” түшүнүгү киргизилип, маселе укуктук жөнгө салынган.

Укук коргоочу Гүлназ Мамарасулова ошондон бери ыдык көрсөтүүгө каршы даттануулар жана расмий билдирүүлөр бир топ көбөйгөнүн айтат:

"Менин оюмча, бул жерде коомчулуктун ролу абдан маанилүү болду. Активисттер социалдык медиада маалымдуулукту кескин жогорулатышты. Буга чейин коомчулук арасында ыдык көрсөтүү эмне экени, аны юридикалык жактан кантип чечмелесе болору жөнүндө суроолор бар эле. Аялдардын укугун коргоп чыккан активисттердин аракети менен бул түшүнүк тийиштүү документтерде укуктук категория катары жазылды".

"Коом алсыздарды коргобойт"

Талдоочулардын айтымында, коомдун көпчүлүк бөлүгү дагы эле ыдык көрсөтүү кылмыш экенин толук түшүнбөйт жана мындай жүрүм-турумду "кадыресе көрүнүш" катары кабыл алышат.

Зордук-зомбулук маселелерин чагылдырган өзбекстандык журналист айымдар жана активисттер социалдык тармактарда көп кемсинтүүгө дуушар болушарын айтышат.

"Мыйзамдагы өзгөртүү иш жүзүндө дароо натыйжа бербейт. Менимче, коомдогу эң оор маселе - ыдык көрсөтүүнү айыптагандарга карата сын-пикирлердин көптүгү. Аялууларды коргогондорду айыптоо ал тургай маданият катары калыптанып жатат. Демек, бул коомдо алсыздарды эмес, күчтүүлөрдү коргогон социалдык чөйрө сакталып калганын билдирет", - деди Мамарасулова.

Адамга сексуалдык максатта тийишүү жана сүйлөө - ыдык көрсөтүү болуп саналат. Эл аралык терминде аны харассмент дешет.

Өзбекстандын мыйзамдарына ылайык, тийишүү үчүн 660 000 сумдан 1,65 миллион сумга чейин (55 доллардан 140 доллардын тегерегинде) айыппул же 5 күнгө чейин эркинен ажыратуу жазасы колдонулат. Эгер дагы кайталаса, айыппул 2,31 миллион сумга (200 долларга жакын) чейин болот же 15 күнгө чейин эркинен ажыратылат.

Эркектер айтса, алардын сөзү өтүмдүүрөөк

Расмий маалыматтар көрсөткөндөй, Өзбекстандагы кыз-келиндерге көбүнчө коомдук транспортто тийишишет. Айрымдар бул жагдайды автобустардагы тыгынга байлап, “адамдын көптүгүнө байланыштуу эркек кокусунан тийип кетиши да мүмкүн” деген пикирди да айтышат.

"Ыдык көрсөтүү - бул зомбулуктун башталышы. Зордук-зомбулуктун бул түрү кедей же өтө бай коомдордо көп кездешет. Биз кедейлешип бараткан коом болгондуктан коркунуч көбөйө берет. Ошондуктан мындай көйгөй тууралуу эркектердин сүйлөп чыгышы да маанилүү. Анткени эркектин сөзү эркектерге таасирлүү болот. Ыдык көрсөткөндөрдү 5 же 10 күндүк камак жазалоо да жардам бербеши мүмкүн. Анткени бул мээнин оорусу. Эң чоң жаза – коомчулуктун басымы", - дейт окумуштуу Барногүл Санакулова.

Өзбекстанда аялдарга карата зомбулук жана ыдык көрсөтүү учурлары акыркы жылдары Nemolchi.uz жана ар кандай подкаст долбоорлору аркылуу кеңири чагылдырыла баштаган.

Жергиликтүү басылмалар жана телеканалдарда кыз-келиндердин коопсуздугу маселесин көтөргөн аткаминерлердин арасынан Президенттик администрациянын башчысы Саида Мирзиёеваны аялдардын укугун коргоочу саясатчы катары көрсөтүшөт.

Бирок Барногүл Санакулова бул маселени чечүү үчүн жасалып жаткан иштер максаттуу аудиторияга багытталган эместигин айтууда:

"Бул көйгөй көйгөйдүн өзүнө эч кандай тиешеси жок адамдар арасында талкууланып жатат. Талкууларга катышкан кишилердин көчөдө же башка жерде ыдыкка кабылышы күмөн, анткени алар укугун билет. Башкача айтканда, бул жерде максаттуу аудитория туура эмес тандалып алынган. Максаттуу аудитория ким? Алар - бала бакчалар, мектептер, университеттер".

Ар бир үчүнчү аял кабылган көйгөй

Акыркы он жылдыкта дүйнө жүзүндөгү өлкөлөрдө ыдык көрсөтүүгө каршы өнөктүктөр күчөдү, ал эми бир катар өлкөлөрдө тийишүүгө мыйзам негизинде тыюу салынган.

Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун баяндамасына ылайык, дүйнөдөгү ар бир үчүнчү аял өмүрүндө сексуалдык зомбулукка же ыдыкка дуушар болот. Иштегендердин арасында сексуалдык ыдык статистикасы 6–8% тегерегинде деп айтылат, адистер жабырлануучулардын көбү расмий түрдө арызданбагандыктан так масштабды аныктоо кыйын экенин белгилешет.

Кыргызстанда да ыдык көрсөтүүгө каршы өнөктүктөр такай өткөрүлүп келет. Жабырлануучу кыздардын окуялары камтылган китеп басылып чыккан. Казакстанда да активисттер дайыма бул көйгөйдү көтөрүп, иш-чараларды уюштуруп келишет.

Ошол эле учурда жигиттер да кыздардан ыдык көрөт. Мисалы, быйыл октябрда казак блогери Аружан Айбекова Ташкент метросунда жаш жигиттерди кармалап, пранк кылганы үчүн сынга алынып, кийинчерээк Алматы полициясы аны профилактикалык маектешүүгө чакырган.

Жыл сайын күздүн аягы жана кыштын башында гендердик зомбулукка каршы 16 күндүк глобалдык өнөктүк өткөрүлөт. Бул демилге 25-ноябрь - Аялдарга карата зомбулукту токтотуунун эл аралык күнүнөн 10-декабрь - Адам укуктары күнүнө чейин созулат. 1991-жылы активисттер баштаган өнөктүктү азыр БУУ жана башка уюмдар колдошот.