- Конституциялык кеңешме тарабынан макулдашылган вариантты эксперттик топ кайрадан иштеп чыккандан кийинки талаш-тартыш дагыле улантылууда. Оппозициянын 3 талабы Башмыйзамдын жаңы редакциясына кошумча өзгөртүү катары киргизилди. Бул оппозициянын жүйөөсүн азайтып салбайбы?
- Оппозициянын пикири эске алынды, Башмыйзамдын жаңы редакциясына үч чоң өзгөртүү киргизилди, десек аныбыз чындыкка кичине коошпой калат. Туура, бирин-экин майда өзгөртүүлөр киргизилди, бирок негизги маселе баштагыдай эле калды. Жаңы редакцияга Конституциялык кеңешмеде иштелип чыккан өзгөрүүлөр кирбей, парламенттин укугу чектелип, президенттин бийлиги кыйла кеңейди.
Конституциянын 47 беренесине өзгөртүү киргизилип жатат. Эгер ошол 47 өзгөрүүнүн 17сине макул, калганына каршы болсо шайлоочу кантип добуш берет? Бул үчүн референдум жөнүндө конституциялык мыйзамды кабыл алуу керек болчу. Конституциянын 1-беренесинин 5-пунктунда референдумду өткөрүүнүн тартиби конституциялык мыйзамдын негизинде аныкталары жазылган. 47 беренеге кантип бир добуш берүүгө болот? Ошентип, референдум конституциялык мыйзамы жок өтүүдө, чоң катанын бири ушул.
Конституцияга президенттин жоопкерчилигин жазып коюуну сунуш кылганбыз. Азыркы Конституцияда президенттин жоопкерчилиги тууралуу бир да сөз жок. Бирок биздин сунуш колдоо таппады. Жаңы редакцияда партиялык тизме боюнча шайлоо алынып салынды. Мунун натыйжасы трайбализмге, жек-жааттыкка, уруучулуктун күчөшүнө алып келет, мындан ары майда улут өкүлдөрүнүн парламентке шайланышы кыйынга айланат.
Мурунку референдумда президент, анын үй-бүлөсү мамлекеттин эсебинен жашаары 49-берененин 2-пунктунда жазылып калган. Эми буга экс-президент менен үй-бүлөсү кошулду. Конституциялык кеңешмеде бул маселени эч ким көтөргөн эмес. Жаңы редакцияда президент кызматтан кеткенде анын үйү, машинасы, байланыш каражаттары, архиви өзүндө калары, мунун баары мыйзам тарабынан корголору жазылган. Андай болгондо 12-15 жыл ичинде президент кол койгон документтер, указдар, токтомдор, чечимдер, иш кагаздары президенттин менчиги болуп калат, аларды башка бирөөлөр окуй албайт. Президент архивге ээ болгондо ал бийликте турган жылдар - Кыргызстандын тарыхынын бир мерчеми актай калат. Эмне үчүн кол тийбестик жалгыз эле президентке эмес, анын үй-бүлө мүчөлөрүнө таралышы керек? Биз: «макул, президент кызматтан кеткенден кийин ага жакшы мамлекеттик пенсия бөлүп берели, жакшы жашасын, бирок муну өзүнчө мыйзамда жазалы» дегенбиз. Бирок, президент буга макул болбой, түздөн-түз Конституцияга киргизип койду.
Парламент бүжөт, каржы маселерине байланышкан мыйзамды кабыл аларда өкмөт менен акылдашып, анын макулдугун алат. Бул туура маселе. Жаңы редакция боюнча, парламент бардык мыйзамдарды өкмөттүн макулдугу боюнча гана алууга укуктуу. Өкмөт макул болбосо, ал бир да мыйзам кабылдай албайт. «Чөнтөк» парламент ушинтип жаралат. Муну биз туура эмес деп эсептейбиз. Өкмөт парламенттин айрым ыйгарым укуктарын пайдаланары жөнүндөгү жаңы редакциянын жобосу да туура эмес. Парламент өкмөткө ишеним көрсөтпөй койо алат, аны президент колдобой деле коюшу мүмкүн. Президент парламентти таркатып ийүүгө да акылуу. Бирок ошол эле кезде президентке импичмент жарыялоо механизми өтөле татаал. Президенттин жанына жакын бара албайсың. Бул президенттин жоопкерчилигин жоготот. Мына, мисалы, Конституцияны бузуп Кытайга жерди берип жиберишти. Бирок, президентке импичмент жарыялоо мүмкүн эмес. Жаңы редакция боюнча өкмөткө салыктардын өлчөмүн чечүү укугу берилүүдө.
- Диктаторлук режимдер бийликти көбүнчө референдумдардын жардамы менен орнотуп алышат, Кыргызстандагы конституциялык реформанын натыйжасында парламентке, өкмөткө кыйла укук, мүмкүнчүлүк берилгени менен президенттин чексиз бийлиги сакталып калууда, деген пикирлер айтылып жүрөт. Бул боюнча сиздин оюңуз кандай?
- Парламент өкмөткө ишеним көрсөтө алат, аны президент кабыл алышы мүмкүн же четке кагып коюшу ыктымал. Президент өкмөткө шылтап парламентти таркатып ийе алат. Мурунку Конституцияда президентке чексиз бийлик берилген эле, эми дагы ошондой эле бийликти өзүнө алууда. Бул коомдогу карама-каршылыкты күчөткөндөн башкага жарабайт. Мына ушуларды эске алып, биз референдум мөөнөтүн жок дегенде май айына чейин жылдыруу сунушун айтып атабыз. Ага чейин референдум тууралуу конституциялык мыйзамды кабылдап, жаңы редакциянын өзгөртүүлөрүн кенен талкуулап, анан элге алып чыгалы деп жатабыз. Биз референдумга каршы эмеспиз, өткөрөлү. Референдум конституциялык мыйзамдын негизинде өтсүн деп атабыз. Президент 12 жылдан бери эле «ушул Конституцияга добуш берсеңер жыргал болот, турмушуңар оңолот» деп келатат. Өздөрү эле байып атышат, оңолгондор деле өздөрү.
- Оппозициянын пикири эске алынды, Башмыйзамдын жаңы редакциясына үч чоң өзгөртүү киргизилди, десек аныбыз чындыкка кичине коошпой калат. Туура, бирин-экин майда өзгөртүүлөр киргизилди, бирок негизги маселе баштагыдай эле калды. Жаңы редакцияга Конституциялык кеңешмеде иштелип чыккан өзгөрүүлөр кирбей, парламенттин укугу чектелип, президенттин бийлиги кыйла кеңейди.
Конституциянын 47 беренесине өзгөртүү киргизилип жатат. Эгер ошол 47 өзгөрүүнүн 17сине макул, калганына каршы болсо шайлоочу кантип добуш берет? Бул үчүн референдум жөнүндө конституциялык мыйзамды кабыл алуу керек болчу. Конституциянын 1-беренесинин 5-пунктунда референдумду өткөрүүнүн тартиби конституциялык мыйзамдын негизинде аныкталары жазылган. 47 беренеге кантип бир добуш берүүгө болот? Ошентип, референдум конституциялык мыйзамы жок өтүүдө, чоң катанын бири ушул.
Конституцияга президенттин жоопкерчилигин жазып коюуну сунуш кылганбыз. Азыркы Конституцияда президенттин жоопкерчилиги тууралуу бир да сөз жок. Бирок биздин сунуш колдоо таппады. Жаңы редакцияда партиялык тизме боюнча шайлоо алынып салынды. Мунун натыйжасы трайбализмге, жек-жааттыкка, уруучулуктун күчөшүнө алып келет, мындан ары майда улут өкүлдөрүнүн парламентке шайланышы кыйынга айланат.
Мурунку референдумда президент, анын үй-бүлөсү мамлекеттин эсебинен жашаары 49-берененин 2-пунктунда жазылып калган. Эми буга экс-президент менен үй-бүлөсү кошулду. Конституциялык кеңешмеде бул маселени эч ким көтөргөн эмес. Жаңы редакцияда президент кызматтан кеткенде анын үйү, машинасы, байланыш каражаттары, архиви өзүндө калары, мунун баары мыйзам тарабынан корголору жазылган. Андай болгондо 12-15 жыл ичинде президент кол койгон документтер, указдар, токтомдор, чечимдер, иш кагаздары президенттин менчиги болуп калат, аларды башка бирөөлөр окуй албайт. Президент архивге ээ болгондо ал бийликте турган жылдар - Кыргызстандын тарыхынын бир мерчеми актай калат. Эмне үчүн кол тийбестик жалгыз эле президентке эмес, анын үй-бүлө мүчөлөрүнө таралышы керек? Биз: «макул, президент кызматтан кеткенден кийин ага жакшы мамлекеттик пенсия бөлүп берели, жакшы жашасын, бирок муну өзүнчө мыйзамда жазалы» дегенбиз. Бирок, президент буга макул болбой, түздөн-түз Конституцияга киргизип койду.
Парламент бүжөт, каржы маселерине байланышкан мыйзамды кабыл аларда өкмөт менен акылдашып, анын макулдугун алат. Бул туура маселе. Жаңы редакция боюнча, парламент бардык мыйзамдарды өкмөттүн макулдугу боюнча гана алууга укуктуу. Өкмөт макул болбосо, ал бир да мыйзам кабылдай албайт. «Чөнтөк» парламент ушинтип жаралат. Муну биз туура эмес деп эсептейбиз. Өкмөт парламенттин айрым ыйгарым укуктарын пайдаланары жөнүндөгү жаңы редакциянын жобосу да туура эмес. Парламент өкмөткө ишеним көрсөтпөй койо алат, аны президент колдобой деле коюшу мүмкүн. Президент парламентти таркатып ийүүгө да акылуу. Бирок ошол эле кезде президентке импичмент жарыялоо механизми өтөле татаал. Президенттин жанына жакын бара албайсың. Бул президенттин жоопкерчилигин жоготот. Мына, мисалы, Конституцияны бузуп Кытайга жерди берип жиберишти. Бирок, президентке импичмент жарыялоо мүмкүн эмес. Жаңы редакция боюнча өкмөткө салыктардын өлчөмүн чечүү укугу берилүүдө.
- Диктаторлук режимдер бийликти көбүнчө референдумдардын жардамы менен орнотуп алышат, Кыргызстандагы конституциялык реформанын натыйжасында парламентке, өкмөткө кыйла укук, мүмкүнчүлүк берилгени менен президенттин чексиз бийлиги сакталып калууда, деген пикирлер айтылып жүрөт. Бул боюнча сиздин оюңуз кандай?
- Парламент өкмөткө ишеним көрсөтө алат, аны президент кабыл алышы мүмкүн же четке кагып коюшу ыктымал. Президент өкмөткө шылтап парламентти таркатып ийе алат. Мурунку Конституцияда президентке чексиз бийлик берилген эле, эми дагы ошондой эле бийликти өзүнө алууда. Бул коомдогу карама-каршылыкты күчөткөндөн башкага жарабайт. Мына ушуларды эске алып, биз референдум мөөнөтүн жок дегенде май айына чейин жылдыруу сунушун айтып атабыз. Ага чейин референдум тууралуу конституциялык мыйзамды кабылдап, жаңы редакциянын өзгөртүүлөрүн кенен талкуулап, анан элге алып чыгалы деп жатабыз. Биз референдумга каршы эмеспиз, өткөрөлү. Референдум конституциялык мыйзамдын негизинде өтсүн деп атабыз. Президент 12 жылдан бери эле «ушул Конституцияга добуш берсеңер жыргал болот, турмушуңар оңолот» деп келатат. Өздөрү эле байып атышат, оңолгондор деле өздөрү.
