Экономика

Дүйнөлүк форум Кыргызстанды экономикасы эң начар, КМШдагы эң арткы өлкө катары белгиледи. Учурда Кыргызстан граждандык согушту баштан кечирген Тажикстандан да артта калыптыр. Элдир-селдир экономиканы 24-марттагы бийлик алмашуудан кийинки оор кырдаал, башаламандык, стабилдүүлүктүн жоктугу ого бетер туңгуюкка кептегендей түрү бар.

Көпчүлүк байкоочулар ыңкылаптан кийинки алты ай Кыргызстанды ого бетер тукулжуратып койгонун айтышууда. Марттагы революциядан кийин президенттик шайлоону, ант берүү аземин баштан кечирген Кыргызстанда дале өкмөт курамы толук белгилүү боло элек. Мурдагы вице-премьер-министр Базарбай Мамбетов жалаң саясий иш-чаралар менен алектенген революциядан кийинки бийликтин экономикага колу жетпей жатат дейт:

- Шайлоо жеп жүрдүк, анан инаугурация дедик. Эми болсо парламентти таратабыз деп чуркап жүрүшөт. Эл болсо терең үмүт менен Бакиев менен Куловдон көзү өтүп, карап турат. Азыр тез арада өкмөт токтоосуз экономиканы колго алышы керек. Антпесе ансыз да буга чейинки 15 жылды жоготуп алдык, дагы 15 жылды бекерге кетирүүгө акыбыз жок.

Кыргызстанда бул соңку алты айда экономикалык өнүгүү бир пайызга да жеткен жок. Ал эми Аскар Акаевдин тушунда статистикалык маалыматтар экономикалык өнүгүү 6-7 пайыз болгонун көрсөтүп турушчу. Байкоочулар бул абдан жаман көрсөткүч деп жатышат. Жогорку Кеңештин депутаты Кубатбек Байболов өлкөдө стабилдүүлүктүн жоктугу жана менчикти криминалдык жол менен тартып алуу өңдүү жагдайлардан улам инвесторлор чочуп атканын белгиледи:

- Экономикалык өнүгүү 2-3 пайыз болгондо да артка чегинүү болот. Ал эми 1 пайыз кырдаал өтө жаман экенинин белгиси. Азыр өлкөдө стабилдүүлүк жок. Анын үстүнө менчик бөлүштүрүүнүн криминалдык деңгээлге чыгышы инвесторлорду чочутуп жатат.

Учурда ишкерлер бийликтен эң ириде өлкөдө стабилдүүлүк орнотууну суранып жатышат. Ишкерлердин айтымында, коомдо тынччылык жана стабилдүүлүк болмоюн чакан жана орто бизнес жасаганга мүмкүн эмес. ЕврАзЭс ишкерлер кеңешинин төрагасы Токтосун Мадияровдун пикиринде, бүгүн ишкерлерди башка түйшүктөр да басууда:

- Күйүүчү, майлоочу майлардын кымбатташы экономикага терс таасирлерин тийгизээри бышык. Анын үстүнө Кыргызстандын коңшу Өзбекстан менен мамилеснинин начарлашы да тескери жыйынтыгын көрсөтөт. Быйыл, мисалы, газ берээр-бербеси белгисиз. Бул жагдайлар ишкерлик үчүн кыйынчылыктарды алып келет.

Бирок айрым талдоочулар бул көрүнүш мыйзам ченемдүү деген да байкоолорун ортого салышууда. Мурдагы вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев революцияны баштан кечирген өлкөлөрдө экономикалык мындай артка чегинүү болот дейт. Бирок бүгүн чукул чараларды көрбөсө, 1-2 жылдан кийин өтө оор күндөр келээрин эскертет. Европа өнүктүрүү жана реконструкциялоо банкынын эксперттери кыргыз экономикасы быйыл эки эсе начарлайт деген божомолун жарыялашкан.

Эксперттердин айтымында, быйлыкы төрт айда ички дүң продукция 1 пайыз гана болуп отурат. Ал эми былтыркы дал ушул төрт айда бул көрсөткүч 7 пайыз болчу. Европа банкынын эксперттери мындай начарлоого март ыңкылабынын түздөн түз таасири бар экенин белгилешкен.

Талдоочулар азыркы бийлик бүгүндөн тарта экономикага шымалана киришсе экен, деген пикирлерин айтып жатышат. Премьер-министр Феликс Кулов болсо Орусияга болгон сапары учурунда журналисттерге «экономикалык керемет бир заматта болуп кетпейт», - деди.

Президенттик админстрациянын экономикалык саясат бөлүмүнүн башчысы Кубат Каниметовдун айтымында, Кыргызстандын 2010-жылга чейинки экономикалык, социалдык өнүгүү программасынын башкы максаттары төмөнкүлөр болмокчу:

- Программанын максаттары – кедейчиликти кыскартуу, коррупцияга каршы күрөшүү, жумушсуздукту кыскартуу. Эң башкы артыкчылык багыттар ушулар болот. Бул программа өзүнө ошондой эле экономиканы, мисалга алсак, салык системасын, бюджетти реформалоону, социалдык тармакты, билим берүү, саламаттык сактоо, экологиялык жана башка тармактарды камтыйт. Менимче, бул стратегия өлкөнү алдыга жылдырууда чоң секирик болушу керек. Ал аркылуу мамлекет жаңы сапаттык деңгээлге көтөрүлүүгө тийиш. Ар бир адам Кыргызстанда жашагандыгына сыймыктанышы керек

Айрым экономисттер белгилешкендей, эми 2010-жылга чейин стратегиялык программаны иштеп чыгууда мурдагы программаларды, мисалга алсак, 2010-жылга чейин комплекстүү өнүгүү программасын иштеп чыгуудагы, аны ишке ашыруудагы кемчиликтерди жана ийгиликтерди эске алуу зарыл.

Ал эми бир катар окумуштуулар болсо, Кыргызстанды өнүктүрүү үчүн тыш жактан акча каражатын, жарадамдарды издебей, ички ресурстарды пайдалаануу зарыл деген пикирлерин айтышууда. Бул жөнүндө академик Дүйшөн Маматканов мындай дейт:

- КОРдун иштегенине 5 жыл болду. Ким мүчүн? Донорлор үчүнбү? Эмне үчүн биз өзубүздүн табигый ресурстарды пайдаланууга киришпей атабыз. Эгерде биз сууну товар катары сатсак, миллиндогон акча каражаты түшүп турат эле. Анан туруп алып, ар кандай программаларды түзүшөт, мындай программанын элге пайдасы жок , -

Ал эми экономика илимдеринин доктору Айылчы Сарыбаев болсо, ар бир өкмөттүн экономикалык программасы болушу керек деген пикирин айтты:

- Ар бир өкмөт элге өзүнүн программасын жарыялашы керек. Азыр бизде эң башкы артыкчылык бериле турган багыттардын бири - айыл чарба тармагындагы кайра иштетүүчү өнөр жайды өнүктүрүү керек. Башкача айтканда, айыл жериндеги жумушсуздук маселени чечүү. Эгерде айыл чарба тармагындагы абалды оңдосок, ички миграция да токтойт. Миңдеген атуулдарыбыз, кыз-келиндерибиз Орусияга, Казакстанга жумуш издеп кетпейт.

Айрым эксперттердин пикиринде, Кыргызстандын комплекстүү өнүгүү программасы да белгилүү деңгээлде оң жыйынтыктарды алып келди. Анткени, өлкөдөгү экономикалык өнүгүүнүн негизинде белгилүү деңгээлде кедейчиликти кыскартуу орун алды. Мамлекеттик ресурстардын баары ушул максатка багытталды. Бирок «Central Asia Ltd» ишканасынын жетекчи орун басары Канат Тилекеев белгилегендей, КОР программасынын ишке ашырылышы үзгүлтүккө учурашынын себеби административдик ресурс ишке киргизилбей койгондугунда болду:

- Программа албетте керек. Бирок кеп ага кандай мамиле жасаганда болот. Эгерде ага эскиче мамиле жасасак анда, эч кандай натыйжа болбойт. Эмне үчүн КОР программасы ишке ашырылбай калды? Анткени, орто звенодогу, жергиликтүү чиновниктер аны ишке ашырууга кызыкдар болушкан жок. Аларга эч ким программаны ишке ашыруу үчүн акча төлөбөйт. Ал эми максат кайрадан эле –донорлордон акча алып, сарптоо болсо – натыйжа болбойт

Кыргызстандын 2010-жылга чейин өнүгүүсүнүн стратегиясын иштеп чыгууга катышып жаткан окумуштуу, эксперттердин пикиринде, мындай программаны ишке ашыруу бейөкмөт уюмдар тарабынан катуу көзөмөлгө алынууга тийиш.

Программа кийинки жылдын апрель айында жарыяланат.