Экономика

Москвада өткөн финансы министрлеринин жыйынында терроризмди каржылоого жана арам акчаны адалдоого каршы күрөш маселеси да козголду. Бирок башкы кеп энергетикалык коопсуздук жөнүндө болду. Орус министри Алексей Кудриндин байкоосунда, жыйында бу маселеге байланыштуу тийиштүү чечим даярдап, аны кабыл алуу үчүн туура багыт аныкталды.

Жыйында орус газын Европага куур аркылуу гана эмес, суюлтулган түрүндө да экспортко чыгаруу мүмкүнчүлүктөрү тууралуу сөз болду. Кудрин бул жерде биргелешкен аракет зарылдыгын, болгондо да аны конкреттүү аракеттердин планы катары жүзөгө ашыруу керектигин эске салды. Ушу жагынан алганда газ рыногун кыйла кеңейтүү жана аны глобалдык мүнөзгө айлантуу мүмкүндүгү бар экенин белгиледи.

Энергия экспорту өткөн жылы Россиянын экономикасын 6 проценттен ашуун өстүргөнгө мүмкүндүк түздү. Көпчүлүк байкоочулар Россиянын бул чөйрөдөгү үстөмдүгүн президент Владимир Путин өлкөнү башкарууда жана саясат чөйрөсүндө кеңири пайдалана баштады деп эсептешет. Кремль өлкөдөгү коммерциясыз уюмдарга кыр көрсөткөн мамилеге өттү, Украина жана Грузия өңдүү Батышка ыктаган өлкөлөргө байланыштуу катаң саясат жүргүзө баштады.

Бир баррель мунайдын наркы 60 долларга чыгып турган шартта президент Путин мындан он жыл мурдагы лидерлерге караганда Россиянын орду тууралуу алда канча ишенимдүү сүйлөгөнгө да жүйөө алгандай болду. Ал, мисалы, Россиянын максатын дүйнөлүк рыноктогу стабилдүүлүктү камсыз кылууда турганын айтып, Москва Париж клубу алдындагы 12 миллиард доллар өлчөмүндөгү карызынан мөөнөтүнөн мурда кутулганга даяр экенин ырастады.

Россиянын энергетика тармагындагы үстөм позициясы аны эл аралык иштерде да ишенимдүү көрсөтө баштады. Москва Ирандын атомдук программасы боюнча талаштарга ортомчулук кылып,Жакынкы Чыгыштагы жаңжалда орточул позициясын көрсөткөнгө умтулууда. Жакында Путин “Хамастын” лидерлерин Москвага сүйлөшүүлөргө чакырып, Батыш жамаатын бир топ таң калтырды.

Орус финансы министри Кудрин энергетика булагы жана таасирдүү өлкө катары Россиянын ролу жакын аралыкта күчүнөн жанбайт,анткени дүйнөдө бери эле дегенде алдыдагы отуз-элүү жыл ичинде газ кендерине муктаждык сакталып калат деп ишенет.

Быйылкы жыл бюджетинин чыгаша бөлүгү 20 миллиардка бир аз жете бербеген сомду түзөт. Анын 11% жакын акчасы мамлекеттик кызмат көрсөтүүгө жумшалмакчы. 2005-жылы мамлекетти башкаруу аппаратын кармоого 147 миллион сом сарпталса, быйылкы жылга 212 миллион сом каралган. Бирок да бул сан кыйла эле азайтылып калганын белгилеп, парламент 2006-жылдын бюджетин экинчи окууда талкуулоо учурунда 811 миллион кошумча акча таап, аны бир топ кызматтарга үлөштүрүп, Жогорку Кеңеште иштегендердин айлык маянасын көтөрүүгө 40 миллион сом кошулганы көпчүлүккө маалым.

Парламент башында сураган 311 миллион сом 145 миллионго түшүрүлүп, бирок да аягында ал дагы 40 миллионго көбөйтүлгөн. Бул ирет бюджеттин чыгаша бөлүгү парламенттин кылдат талкуусунан өттү.

Ушу тапта Жогорку Кеңештин тиешелүү комитети менен экономика жана каржы министрлиги биргелешип бюджетти дагы бир тактап, сандарды эсептеп чыгуунун үстүндө. Ошол себептүү башкаруу аппаратына канча акча бөлүнгөнү азырынча тактала элек. Экономика жана каржы министрлигинин маалымат кызматы бюджеттин чыгаша бөлүгүнүн көрсөткүчтөрү кийинки жумада такталып жарыя кылынарын билдирди. Учурунда улуттук банк төрагасы, андан соң каржы министри болуп иштеген парламент депутаты Марат Султанов Жогорку Кеңешке салыштырмалуу өкмөт менен президенттик администрацияны кармоого бюджеттен көп акча бөлүнөт деп билдирди. Анын ырасташынча, айрым министрликтерге салыштырмалуу Жогорку Кеңеш, өкмөт, президент апппаратын кармоого көбүрөөк акча сарпталат.

- Эми каржы министрликтен башка катарлаш министрликтерге салыштырмалуу Жогорку Kеңешти, өкмөттү, президенттик администрацияны каржылоо алда канча жакшы. Муну эми ачык эле айтыш керек. Министрликтер каржылоонун башка булагын таап алышкан. Министрликтердин алдында көп учурларда ишканалар бар. Аларга транспорт, келим-кетим чыгымын жана башкаларды жүктөп коюшкан. Ошондуктан алардын бюджеттеги чыгымы аз көрүнгөн менен иш жүзүндөгү чыгымы көп болуп жатат. Президенттики 35 миллион болгон экен ал 32 миллион сомго кыскартып жатат.

Кесиптешинин пикирин депутат Авасбек Момункулов да колдойт. Анын айтуусунда, бюджеттин кыйла акчасы аткаруу бийлигине жумшалат.

- Мен бир нерсени эле айтайын. Жанагы депутаттар айтып аткан өкмөт менен президентке бөлүнгөн бюджет Жогорку Кеңештикине караганда көп дегендин чындыгы бар. Аны бюджетти карaсаңар деле турат. Парламент бюджетине 300 миллион сураптыр деп атышпайбы. Беш жылда бир эле жолу ушундай бюджет болот. Себеби мурунку депутаттардан калган машинелер эскирди да. Ошондон көп акча чыгып атпайбы. Машинеге делген акчанын суммасы алынса эмдиги жылкы парламент бюджети башкача болот. Азаят. Бирок ошого карабай бая күнкү талкуудан кийин Жогорку Кеңештин бюджети 185 миллионго кыскарды. Бул жерде негиз бар. Тигилердики көп, биздики аз деп айтканга. Ал эми жанагы айлыкты депутаттар үчүн көбөйткөн жокпуз.

Чоң талаш-тартыш, кызуу талкуу менен бекитилген мыйзамдын аткарылышы кандай? Бюджеттик акчалардын кыйласы уурдалып, айрым мансаптуулардын чөнтөгүнө түшүп кеткени деле жашыруун эмес. Марат Султанов акчанын аз гана бөлүгү түздөн-түз уурдалат, калганы негизинен өз ара эсептешүү, мамлекеттик сатып алуу учурунда сол чөнтөккө түшүп кетет дейт.

- Уурдоонун эң негизги механизми бул биринчиден, өз ара эсептешүүлөр. Акча ордуна товар бергенде анын баасын көтөрүп, макулдашып акча табышат. Мен, мисалы каржы министрлигине келгенде товар менен өз ара эсептешүүнү токтотком. Жарым жыл андай болгон эмес. Ошондо салыкчылар да, бажычылар да планды аткара албай жаман кыйналышкан.

Дагы көйгөй маселе, бюджеттик акчанын кыйласынын башкаруу аппаратын кармоого жумшалышы. Аткаминерлердин саны азайгандын ордуна жыл сайын аз-аздан көбөйүп баратат. Бул көрүнүш мурдагы-азыркы бийлик тушунда көнүмүшкө айланууда. Экономика жана каржы министри Акылбек Жапаров башкаруу аппаратын кыскартуу ириде артыкбаш тизимдерди жок кылуудан башталышы керек деп эсептейт.

- Биздики төрт баскычтагы башкаруу – республика, облус, район, айыл өкмөтү болуп өтө чоң болуп кетти. Элди кыйнап атканы – биздин башкаруу принциптерибиздин илгерки Советтер Союзундагыдан бери өзгөрбөй калгандыгы. Ошондуктан биз эки баскыч, алгач үч баскычтагы башкарууга өтөбүз деп турабыз. 23 миңге жакын чиновниктерибиз бар. Ошолорду биринчи жылы бир 5 миңге кыскартсакпы деген оюбуз бар. Мен ойлоп атам, Кыргызстанга 10 миңдин тегерегиндеги эле чиновник жетишет.

Кийинки кездери экономикалык маселелерди арай көз чарай талкуулаганга караганда саясий талаш-тартыштардын күнү тууп, аткаруу менен мыйзам чыгаруу бийлигинин сердымагы күчөп баратат. Экономикага көңүл буруу маселеси андайда баам сыртында калары турулуу иш го.