Экономика

2006-жылдан тарта Кыргызстан “Миң жылдыктын чакырыктары” аттуу АКШнын жакыр мамлекеттерди колдоо үчүн уюштурулган программасына кирүүгө аракет кылып келет. Ал үчүн “Миң жылдыктын чакырыктары” программасы койгон талаптарды, алардын эң негизгиси болгон коррупцияны азайтуу, башкаруу системасын калыс уюштуруу зарыл.

Жакын арада бул программанын алкагында Кыргызстанга 17 миллион доллардын тегерегинде каражат келерин болжошкон бир катар укук коргоочулар, АКШнын бийликтерине, президент Курманбек Бакиевге кайрылуу жолдошуп, программага азырынча кирбей туруу керектигин айтышууда. Анткени талаптар аткарылбай, коррупция жогору бойдон калып жаткандыктан келген акча “сол чөнтөктөргө” кетип калышы ыктымал. “Демократия жана атуулдук коом үчүн” коалициясынын жетекчиси Динара Ошурахунова мындай дейт:

- АКШнын конгрессине, президентине, мамлекеттик департаментине, биздин бийликке кайрылып атабыз. Кайрылуубузда биз реформа болушу керектигин айтып атабыз. Бирок мына биз карап атабыз, Кыргызстанда канча реформа жасалса дагы анын бир дагы жыйынтыгын, натыйжасын көргөн жокпуз.

Жарандык коомчулуктун атынан бул программаны даярдоочу жумушчу топтун ичинде иштеп келатышкан укук коргоочулар, жумушчу топтон чыгышканын жарыялашты. Алардын айтымында, авторитардык бийлик күчөп, демократиядан четтөө болуп жаткан маалда, демократияга карай багыт алган өлкөлөргө берилчү каражаттын келиши туура эмес. Укук коргоочу Дмитрий Кабактын айтымында, Кыргызстанда акыркы айларда эле адам укуктары одоно бузулду:

- Программа кол коюулардын алдында турат. Биз болсо Кыргызстан анда көрсөтүлгөн талаптарды аткарбаганын айтып атабыз. Программанын алкагында келген каражат авторитардык режимди күчтөө үчүн колдонулат го деп чочуп турабыз.

“Кылым шамы” укук коргоо борборунун жетекчиси Азиза Абдрасулованын пикиринде, өлкөдө бийлик органдары жабык иштеп, элге каражаттардын кайда короп атканы айтылып турбагандан кийин анын пайдасы болору күмөн:

- Кыргызстанда жакырчылык күч алды деп айтып келатабыз. Бирок ошол эле жакырчылыкты жоюу үчүн түзүлгөн фонд бүгүнкү күндө жашыруун болуп атат, эч кимге ал фонд боюнча маалымат берилбей атат. Канча акча бар ал фонддо, каякка жумшалып атат? Эч ким билбейт. Ошондуктан бүгүнкүдөй абалда бул программага киргендин пайдасы болбой калат да. Биздин оюбузча бийликтегилер жанагы талаптарды аткаруу жаатында өзүнүн аракетин, каалоосун көрсөтсүн. Андан кийин гана бул каражат келсе мамлекетке, элге пайда болот эле.

Бийлик өкүлдөрү болсо каражат максатсыз кетет деп чочулоого негиз жоктугун айтышууда. Акыйкатчы Турсунбек Акундун айтымында, азырынча көзгө көрүнбөгөнү менен акыркы кездерде бийлик реформаларды жасоого багыт алды:

- Абал акыркы кездерге чейин начар бойдон калып келген. Бирок президент сот системасын реформалоо боюнча жакында демилге көтөрүп, Жогорку Соттун төрагасы кетип, ушул жаатта жылыштар бар. Президент дегеле реформа кылуу боюнча көп айтып атат. Башка мамлекеттик жетекчилер да аракет кылып атышат. Жылыштар бар, бирок азырынча алар көзгө көрүнө элек.

-Карыпбек мырза, президент Бакиев өткөндөгү бир жыйынында сүйлөгөн сөзүндө “мамлекет электр жоготууларын көзөмөлдөй албай калды. Ошондуктан айрым электр кубатын бөлүштүрүүчү ишканаларды менчиктештирүү зарыл” деген сунушун айтты эле. Сиздин оюңузча менчиктештирүүдө мамлекет утабы, же уттурабы?

-Менчиктештирүүдө бир жактуу утуш менен карабаш керек. Биринчиден, эл утабы? Экинчиден, менчиктештиреп алган адам дагы утабы? Себеби ал жөн эле менчиктештирип албайт, пайда алыш үчүн сатып алат. Анан экөө тең утса, өлкө утабы, утпайбы, мына ушул көз караш менен келиш керек.

Ал эми азыр башкаруу жаман болуп жатат, жеке менчикке алгандар жакшы болуп кетет деген сөз дагы кичине туура эмес болуп жатат. Себеби ушуну өкмөт, бийлик мойнуна алып, жакшы нерсе кылып жатат. Ошол эле бөлүштүрүүчү тармакты башкарган кишилер кийин электр станцияларын башкарды, андан кийин министрликти башкарып жатышат. Эгерде бирөө колуна алып калчу болсо, ал киши деле баары бир бирөөнү жалдап алат. Ушул эле энергетиктердин ичинен жалдап алат. Андан кийин кандай өзгөрүп кетет, маселе мына ушунда. Муну жакшылап карап көрүш керек.

-Карыпбек мырза, коомчулукта айтылып жатат, электр кубаттуулугунан түшкөн каражаттын 50 пайызы мамлекеттик казынага, калганы чиновниктердин чөнтөгүнө түшөт деген айың-кептин канчалык чындыгы бар?

-Чиновниктердин чөнтөгүнө түшөөрү-түшпөсү белгисиз. Бирок чыгарылган электр энергиянын 50 пайызы жок болуп жатканы бул чындык. Техникалык, коммерциялык жоготуу деп айтып жатышпайбы. Бул элдер төлөбөй койгон акча. Эл төлөбөгөн жерге текшерүүчүлөр барып, керектөөчүлөр менен сүйлөшүп туруп, бөлүшүп алат, ал текшерүүчү өзүнүн жетекчисине берет. Ал болсо чиновник деп аталат. Ошон үчүн ошол 50 пайызы жоголуп жатканы бул чындык.

-Кечээ күнү электр тармагын менчиктештирүү боюнча тегерек үстөл жыйынын өткөрдүңүздөр. Мына ошондо негизгинен кандай маселелер козголду?

-Негизинен бөлүштүрүүчү энергетика тармагын приватташтыруу керекпи же жокпу деген маселеге токтолдук. Бул жерден жөн эле менчиктештирүү керекпи же керек эмеспи деп, бир беткей жооп алышка мүмкүн эмес. Себеби өлкөнүн энергетика стратегиясын ушул убакытка чейин эл билбейт. Улуттук программаны иштеп чыктык деп койду, бирок ал улуттук программа гезиттерге, журналдарга чыгып, радиолордон берилип тааныштырылган жок. Эл түшүнүп туруп, ошол ишке барыш керек да. Анан жөн эле программа бар деп койду, ошол программа боюнча энергетикалык коопсуздук болобу же болбойбу белгисиз. Себеби энергетикалык кооптоонуга жакындап келе жатабыз. Мындан ары кандай кылып энергетиканы алып кетиш керек, ошол программаны эл билбей жатат. Эгерде эле билсе, бүгүнкүдөй каршылык көрсөтпөйт эле. Себеби Акаев учурунда эле башталган да, бул бөлүштүрүүчү тармакты дароо эле менчиктештирип жиберебиз деген. Бирок эл каршылык кылып, парламент каршылык кылып, ушул убакытка чейин бербей келген.

-Карыпбек мырза, мына учурда адистер Токтогул ГЭСинде суунун көлөмү кескин азайып кетти. Бул ГЭСтин техникалык жабдыктардын бузулушуна алып келет деген тынчсыздануусун билдирүүдө. Буга сиздин пикириңиз кандай?

-Муну туура айтып жатышат. Себеби 7 миллиард куб суу калды деп азыр эми так ченеген киши жок. Бирок деңгээли менен ченеп келгенде ошол 7 миллиард куб суу калды деген туура эле кеп. Эгерде 6 миллиардка төмөндөй турган болсо, чыны менен суунун басымы азайып, трубина калтырай баштайт. Ал калтырай баштаганда сынып, ыргып кетиши мүмкүн. Ошон үчүн Токтогул ГЭСи чыны менен абдан коркунучтуу абалга жетип калды.

-Маегиңизге ырахмат.