Экономика

Жогорку Кеңештин төрагасы Адахан Мадумаров баштаган 20 депутат учурда Санкт-Петербургда расмий сапарда жүрөт. Төрага орун басары Чолпон Баекованын жетегинде парламент отуруму күн тартибине киргизилген он маселени карады. Алардын ичинен талаш жараткан “Пайыздар, туумдар, каржы, айып санкциялары боюнча кошуп эсептелген карыздарды реструктуризациялоо боюнча” мыйзам долбоору болду.

Энергетика ишканаларынын кайтарымсыз деп саналган 1 млрд. 400 миллион сомдон ашык карызын жоюуну караган бул мыйзам долбооруна Коммунисттер жана Социал-демократтар фракциялары каршы чыгышты. Муну фракциялар караламан элдин кызыкчылыгына төп келбейт деп негиздешти. Бирок иш сапарда жүргөн “Ак жол” фракциясынын 11 депутатынын добуштарын алардын ишеним каттарынын негизинде добуш берүүнүн тыянагына кошкон төрага орун басары Чолпон Баекова мыйзамды өттү деп жарыялады. Мындай чечимди калган эки фракция көпчүлүктү түзгөн “акжолчулар” күчтөп кабыл алды деп эсептеди:

- Эгер ишеним катты көтөрө турган болсок, анда мазмунун көрсөткүлө. Ал жерде мыйзамга ылайык келбейт, - деди Коммунисттер фракциясынын төрагасы Искак Масалиев.

Мыйзам долбоорлорун караардын алдында парламентте ар кандай маселелер боюнча пикир алышуу болду. Шайлоочуларды кыдырып кайткан депутаттар маанилүү деп саналган бир топ маселелерге көңүл бурууну өкмөткө сунуш кылышты. Маселен, депутат Роза Абдыраимова тездик менен өсүп бараткан дан азыктарына баанын артынан эми кант азыктары кымбаттап кетиш ыктымалдыгын белгиледи:

- Биздеги заводдор кызылчаны кабыл албайт. Баа саясаты туура эмес жүрүп жаткандыктан, эл да кызылчаны айдабай койду мына. Ушул маселени көңүлгө албасак эртең кант кымбаттайт.

Депутат Бейшебек Абдырасаков жаз келгени курулуш материалдары кайрадан ээ-жаа бербей көтөрүлүп, эл кымбат цементтин азабын тарта баштаганын белгиледи. Депутат Алмаз Каримовдун айтымында, Кызылкыя цемент заводунда коррупция күчөп турат:

- Шофер болуп кириш үчүн эле 20 миң сом төлөш керек экен.

Ал эми депутат Жангороз Каниметов Ысыккөлдүн экономикалык, экологиялык абалы опурталдуу жагдайда турат деп эскертти:

- Көлдүн жээгинде участкалар калган эмес. Бардыгын мамлекеттик кызматкерлер бөлүп-бөлүп алышкан. Бүгүн кертип сатып отурушат.

Депутат Дербишева Баетов айылындагы жатак мектептеги балдардын жашоо тирдигинин абалын мисалга тартты:

- Нандын баасы он сом болуп турганда булардын бир күндүк тамагы сегиз сом. Мен билбейм, булар кантип жашашат?

Бир топ депутаттар Токтогул ГЭСиндеги акыбалга күндүн башкы маселеси катары карашууда. Маселен, Осмонбек Артыкбаевдин айтымында:

- Азыр ушуну талкуулабасак, кеч болуп калат. Кышында Тажикстандагы акыбалга кабылып калышыбыз толук мүмкүн.

Энергетика маселесине өкмөт башкача өнүттө маани берүүдө. Башкача айтканда, өкмөт энергетика тармагын менчиктештирүүгө байланышкан маселелерди чечүүнү тездетүүгө көбүрөөк ынтызар. Ошондуктан, премьер-министрдин парламенттеги өкүлү Мырза Капаров парламенттин апрелдеги күн тартибине сунуш берди:

- Басымдуу айтып коеюн дегеним - төрт мыйзам бар. Алар “Кыргыз республикасынын стратегиялык обьектилери жөнүдө”, “Электр энергетика жөнүндө мыйзамга өзгөртүү киргизүү жөнүндө”, деген анан Энергетиканы менчиктештирүү боюнча төрт мыйзам бар. Төрага сегиз комитетке жазып жөнөткөн. Чоң өтүнүч: ошол апрель айында караш үчүн ушул жумада, аркы жумада керектүү комитеттер мыйзам долбоорлорун карап берсеңер – министрлер, эксперттер качан десеңер даяр.

Мырза Капаровдун сунушунун негизинде парламент аталган төрт мыйзам долбоорун күн тартибине киргизди.

-Кошмо Штаттардагы азыркы финансылык кризис Экинчи дүйнөлүк согуштан кийинки эң оор кризис катары бааланып, глобалдык эркин базар капитализми жөнүндөгү кыялдардын кыйрашы тууралуу айтылган учурлар да болду. Биз капитализмдин англо-саксон моделиндеги кризисти көрүп жатабызбы?

-Ооба, менимче, иш жүзүндө биз муну өтө маанилүү чөйрөлөрдөн көрүүдөбүз. Бирок менимче бүткүл дүйнөнүн улам либералдуу экономиканы көздөй жылуусу толугу менен эле ката болгон эмес. Кошмо Штаттар кандайдыр бир деңгээлде мунун модели эле. Ал моделди көздөй баары абдан ийкем, абдан динамикалуу жана кыйла эле жөнгө салынбаган финансылык система менен жыла берди. Ошондо, менимче, бул жүрүш токтоп калды.

-Анда эмне үчүн дүйнөдөгү көпчүлүк АКШнын моделин туурады?


-Бул модел абдан ишенимдүү болгонун жүйөөсү Кошмо Штаттар дүйнөнүн эң бай өлкөсү эле экендигине эмес. Акыр аягында капиталисттик экономиканын өзөгү болгон АКШнын каржылык системасынын өнүгүүсү ийкемдүүлүк менен ишенимдин туюндусун бергенинде эле. Биз муну дүйнөнүн башка жеринен көргөн эмеспиз.

Бул системанын үстөмдүк кылган артыкчылыгы каржылык системанын кредит берүүнү даярдоо, карыз алуучулар үчүн капиталды камдоо, ал капиталды баалуу кагазга айлантып, үчүнчү тараптарга, аны узак убакытка кармагандарга: инвестициялык, пенсиялык фонддорго, камсыздандыруу компанияларына, ушул сындуу институттарга сатуу менен өзү алектенгенинде болчу.

Аталган модел азыр бузулууда жана улам бирин камтыган жолой менен бузулуп жатат. Себеби ал модел таянган рыноктордун көбү алты-жети айдан бери кыймылдабай турат. Алар жөн гана жоголоп кетти. Адамдар бул чөйрөлөрдө иш жүргүзө албай калды.

-Эми бул кризистин дүйнөгө тийүүчү кесепеттерине келсек. Европадагы жана дүйнөнүн башка аймактарындагы банкттарга анын капшабы канчалык катуу тиет. Биздин радионун берүүлөр тараган аймакта көп банкттар Батыш банктары тарабынан сатылып алынган. Алар да жабыр тартышы мүмкүнбү?

-Менимче өзгөчө өнүккөн дүйнөдөн накталай капиталдын агымына көз каранды өнүгүп келе жаткан өлкөлөр үчүн реалдуу коркунуч бар. Бул өлкөлөр ири өлчөмдөгү капиталдын келип туруусуна экономикасынын туруктуулугу үчүн көз каранды. Алардын күндөлүк банк эсептериндеги тартыштыгы чет элдик тикелей инвестициянын ордуна карызга алынган каражаттын эсебинен жабылат.

Албетте, белгилеп коюшубуз керек, эгер Кошмо Штаттарда олуттуу төмөндөө орун алса, Европанын экономикасына, Азиянын экономикасына таасири тиейт. Ошондой эле дүйнөлүк соодага таянган ачык жана чакан өлкөлөрдү да кыйгабай койбойт. Мунун түздөн –түз таасири экспортко, туризмге жана ушул сындуу нерселерге суроо –талаптын деңгээли аркылуу болот.

-Мунай, газ экспорттогон Орусия, Азербайжан, Түркмөнстан, Казакстан же дан өндүргөн Украина сыяктуу өлкөлөр үчүн баалардын асмандашы абдан пайдалуубу, же биз жакында дагы бир "көбүктүн" жарылуусун көрөбүзбү?

-Бул абдан, абдан чоң суроо. Мен бул жерде, өзгөчө соңку айларда эл керектөөчү товарлардын кымбаттоосунда көбүктүн элементтери болушу толук мүмкүн деген көз караштарды карап көрдүм. Бирок мунун бир бөлүгү, албетте, доллардын нарксызданышынын гана көрүнүшү. Мисалы, евро менен алганда доллардагыдай болгон жок. Бул - валютанын гана таасири. Ошондой эле баанын өсүшүндө бир жагынан Кытай сындуу кубаты артып келе жаткан өлкөлөрдөн суроо- талаптын күчөшүнүн да таасири бар.

Узак мөөнөттөн алганда камсыздоо, балким көбөйүп, суроо-талап орундалып, баалар түшөт. Мен буга таң калбайм. Бирок бул ортодон узак мөөнөткө чейинки аралыкта. Көбүк факторунун чектелүү экендигинин себеби, менимче, эгер мунун баары чайкоочулук гана болсо биз баалар тең салмактуулуктан жогору болмоктугун, бул товарлардын корунун көбөйүшүн күтпөкпүз. Демек, мындан улам мен бул көбүк эмес жана товарлардын баасы салыштырмалуу жогорку, бери дегенде 1990-жылдардагы деңгээлден жогору бойдон каларына жетиштүү негиздер бар деп божомолдой алам. Бирок бул алар сөзсүз соңку убактардагы деңгээлинде кармалат дегенди туюндурбайт.

-Биз бул кризистен чыккандан кийин глобалдык масштабда финансылык жөнгө салуунун жаңы дооруна киребиз деп ойлойсузбу?

-Менимче мунун баарынан кийин биз башка дүйнөдө жашоого камынабыз. Мен мурдараак айткандай бул канчалык олуттуу болорун биз билбейбиз. Мүмкүнчүлүктөр болсо кеңири. Финасылык чөйрөгө байланыштуу эки өзгөчө нерсе бар. Эң башкысы өтө оор сабак алынып жатканы айныксыз. Финасылык сектор абдан кыйын учурдан өтүүдө жана бул келечекте узак убакытка уланат деген шегим бар. Ага катар ал жүрүм – турумун өзгөртөт. Эгер финасылык сектордун жоготуулары чоң болсо, аны куткаруу көп иштерди талап кылса мен муну туура деп эсептейм. Биз муну алдыдагы бир нече айда көрөбүз.

Бирок кээ бир адистер жоготуулар али көп болот деп ойлошууда. Анда мен каржылык жөнгө салуулар түрдө багытта чыгат деп күтөм. Ушундан улам жакындагы макаламда азыр бурулуш учур экенин жаздым. Буга чейин алдыга жылуунун эң туура ыкмасы - финасылык рынокторду мамлекеттик көзөмөлдөөнү алып салууну барган сайын кеңейтүү деген түшүнүк болсо ал бул кризистен кийин, эң бери дегенде кийинки муун үчүн жарабай калды. Биз катаал жөнгө салууга келебиз. 1930-жылдардан, Улуу депрессиядан кийинкидей катаал эмес болсо да , бирок кысым болот. Себеби баш аламандык баарын абдан коркутту.

-Маегиңизге ырахмат.

Айткандай эле ушул апта башында АКШ өкмөтү финансы базарын көзөмөлдөө боюнча 1930- жылдардагы Улуу депрессия мезгилинен бери болуп көрбөгөндөй ири реформанын планын сунуш кылды. Финансы министри Генри Полсондун 31-марттагы жарыясына караганда, өлкөнүн финансы базарынын туруктуулугун бекемдөө үчүн биринчи кезекте АКШнын Борбордук банкынын ыйгарым укуктары дагы кеңейтилет. Ошондой эле ипотека жана кредит базарындагы көзөмөл да күчөтүлөт.

Сүрөт cer.org.uk интернет баракчасынан алынды.