Экономика

Эларалык валюта кору менен Дүйнөлүк банктын 12-13-апрелде Вашингтондо өткөн ортолук жыйында азык-түлүк баасы дагыле көтөрүлө бере тургандыгы, бул жагдай эмдиги жылы да сакталары белгиленди. Тамак-аштын кымбаттыгынан миллиондогон адамдар ачарчылыкка кабылары, оор абал жаңыдан өнүгүп келаткан өлкөлөрдү да кысталыш жагдайга кабылтары Вашингтондогу жыйында байма-бай айтылды.

Оокат-аштын баасы Кыргызстанда өткөн жылдын жайынан тарта кескин көтөрүлүп, анын айынан инфляция деңгээли 20% ашып кеткен. Өкмөт өсүмдүк майы менен будайды коңшу өлкөлөрдөн кошумча сатып алууга мажбур болгон. Азыноолок экономикалык өсүштүн көңүл жылытар көрсөткүчүн инфляция басып кеткенине ичи чыкпаган аткаруу бийлиги ошондон азык-түлүк коопсуздугун камсыз кылуу, нан проблемасын биротоло чечүү амал-айласын ойлонууга өткөн.

Кыргызстандын экономикалык өнүгүү жана соода министри Акылбек Жапаровдун ырасташынча, “Кумтөр” алтын кени боюнча түзүлгөн келишимдер парламент тарабынан жактырылып калса Кыргызстан бюджетине түшчү акчаларды нанга жумшоого болор эле. Ошону менен өлкөнүн негизги оокат-аш маселеси биротоло чечилмек.

- Канча сугат жерибиз бар, канча фермерлерибиз бар. Ошолорго колдоо көрсөтүп жакшы деталдаштырылган программаны иштеп чыга турган болсок, аларга каржылык көмөк берип, трактор жагынан жардам берсек, айыл чарбасын кайра иштетүүнү жакшы деңгээлге коет элек. 3 жылдын ичинде бөлөк өлкөлөргө көз карандысыз, өзүбүз эле буудайды өстүрүүгө мүмкүнчүлүгүбүз бар. Биздин эсебибиз менен ушундай атайын улуттук программа иштеп чыгалы деп жатабыз.


Бирок да “Кумтөр” алтын кени боюнча өкмөт менен канадалык ишкерлер ортосундагы келишимдердин жаңы парламенттеги жактырылышы кечиктирилип, ошондон жаңы программалардын ишке ашырлышы арабөк калууда. Анткен менен быйылкы жылы Кыргызстанда дан эгиндеринин түшүмү 800 миң тоннага жетерин Айыл, суу чарба, кайра иштетүү министрлигинен кабарлашты.

- Эмне үчүн 800 миң тонна? Себеп дегенде быйыл буудай 400 миң гектир жерге себилди. Аны гектиринен 20 центнерге көбөйтсөк, 800 миң тоннаны алабыз. Күздүк эгиндер болсо 225 миң гектир жерге айдалган. Жаздык эгин 175 миң гектир жерге айдалды. Жыйынтыгы 800 миң гектир. Буудай аянты 40 миң гектирге көбөйдү,- деп кабарлады министрликтин маалымат катчысы Жылдыз Мамытова.

Анткен менен өткөн аптадагы үшүк этият болжолдордун баки-жогуна чекит коюп койду окшойт. Өкмөт болжолдонуп жаткан 800 миң тонна кызыл дан бул жылы алынбай каларынан шек санабай деле калды. Ошол себептүү быйыл деле өкмөт 200 – 300 миң тонна буудайды коңшулардан сатып алышка мажбур. Антейин десе Казакстан быйыл сентябрь айына дейре сыртка буудай сатпоо тууралуу чечимин чыгарып, чек коюп салган.

Экономика илим кандидаты Жумабек Жайылов Кыргызстан өңгөдөн кемчил болсо да азык-түлүк жагынан башкалардын көзүн карабашы керек эле деген пикирде.

- Чет мамлекеттерде бир фермер жүзгө жакын кишини багат. Бизде болсо иштей тургандардын 60% жакыны айыл чарбасында иштейт. Бир дыйкан ашып кетсе төрт кишини багып жатат. Ошон үчүн бизде резервдер көп. Азыркы шартта азык-түлүк кризисинин болушуна объективдүү, анан да субъективдүү себептер да болуп жатат. Субъективдүү себеп, 17 жылдан берки агрардык реформанын кемчиликтеринен биз ушу кризиске келип жатабыз. Ири чарбаларды талкалап, анын ордуна 3 миңден ашуун майда дыйкан чарбаларын түзүп койгонбуз. Алар өзү менен өзү болуп, чыгарган продукциясын көбүрөөк өздөрү пайдаланып, товардык продукцияны аз чыгарып жатышат.

Ж.Жайыловдун айтуусунда, майда дыйкан чарбаларынын шартында айыл чарбасындагы кризис тереңдегенден тереңдеп кете бермекчи. Андан чыгуунун бир жолу ири чарбалар, кооперативдер түзүлүшү керек.

Өткөн жылы Кыргызстан айыл чарбасындагы өсүш 1,4% араң чыгып, өкмөт болжогон 4% жете албай калган. Быйыл деле айыл чарбасында ошол эле деңгээлдеги өнүгүш ырааты болушу болжолдонууда. Бирок анын аткарылышына ишенген адам аз.

Кыштын жылдагыдан катаал болгонунан улам электрге болгон муктаждык чоң болуп, Токтогул суу сактагычындагы суунун деңгээли азайып кеткенин айтышкан бийлик өкүлдөрү, кышка чейин электрди өлкө боюнча маал-маалы менен өчүрүү жолу менен суу сактагычты толтуруу чарасын көрө баштады. Бир катар жарандык коомдун өкүлдөрү менен саясатчылар мындай жагдай электр тармагын башкарган чиновниктердин жөндөмсүздүгүнөн улам болгонун айтышып, суу сактагычтагы суунун азайышына жол берген чиновниктер жазаланышы керектигин талап кылышууда.

Бишкек шаарынын тургуну Манас Эшенкуловдун пикиринде, Борбор Азия чөлкөмүндөгү сууга, электр энергиясына бай Кыргызстанда өкмөттүн бул тармакты алгылыктуу башкара албай жатканынан улам борбор калаада дагы электр жарыгы өчө баштады:

- Региондордо гана эмес биздин борбор шаарыбызда да электр жарыгынын өчүп атканы бир чети күлкү келерлик болсо, бир жагынан абдан кейиштүү маселе. Негизи Кыргызстан Борбор Азияда жайгашкан мамлекеттердин арасынан сууга эң байы, энергетикалык мүмкүнчүлүгү абдан жогору. Бул тармакты жакшы башкарышса, Кыргызстан бизди эле эмес бүтүндөй Борбор Азияны 100 пайыз электр менен камсыз кыла алмак.

Өнөр жай, энергетика жана отун ресурстары министринин орун басары Акылбек Түмөнбаевдин айтымында, бүгүнкү күнү элди электрди үнөмдөгөндү үйрөтүүгө да да мезгил келип жетти. Түзүлгөн абалдан электр жарыгын маал-маалы менен өчүрүү жолу менен гана чыгууга болорун айткан министрдин орун басары, “көп жерлерде түн ичинде деле электр жарыгын тамызып коюп коромжу кылышууда”,- дейт:

- Азыр айылдарга барсаңар күндүзү деле свет күйүп турат. Эч ким өчүрбөйт, үнөмдөгөндү билишпейт. Азыр график боюнча энерго компаниялар айылдарды, райондорду кезек менен өчүрүп атышат. Кала берсе түнкү он бирден кийин электр жарыгы кереги жок болсо деле өчүрбөй, күйгүзүп коюшат. Биздин психологиябыз көнүп калган. Ошондуктан азыр түн ичинде светти өчүрүп атканыбыз дагы электрди үнөмдөп атат.

Оппозициядагы саясатчылар мындай көрүнүштү бийликтин алсыздыгы, башкарууга жөндөмсүздүгү менен байланыштырышып, “өлкөнүн гүлдөп өсүшүн камсыздай турган тармакты чиновниктер талап-тоноп бүткөндөн кийин сатууга кам урушту”, - дешет.

“Ата мекен” партиясынын төрагасы Өмүрбек Текебаев, бүгүнкү бийлик эч ким менен эсептешпей туруп бардыгын сатып жиберүүгө камынып калды деген ойдо:

- Мына Токтогул каскадындагы ГЭСтер менен улуттук электр тармагынын өзгөчө статусу жөнүндөгү мыйзам жокко чыгарылып атат. Бул деген алар толук түрдө сатылып кетиши мүмкүн дегенди билдирет. Менчиктештирүү жөнүндөгү мыйзамга кээ бир объектилер Жогорку Кеңештин макулдугусуз эле өкмөт тарабынан сатылып кетиши мүмкүн деген жобо киргизилип атат. Бул өкмөттүн ниети түз эместигин көрсөтүп турат.

Кыргыз өкмөтү Борбор Азия чөлкөмүндө суу ресурстарын биргеликте колдонууда айрым бир маселелер бар экендигин айтышып, аны чукул арада чечпесе региондо экологиялык кырсык болуп кетиши мүмкүн дешет. Мисалы, быйыл Токтогул суу сактагычына кышка чейин суу толтуруп алуу үчүн андан чыккан сууну жабууга туура келет. Бул өз кезегинде Казакстан, Өзбекстандагы бир топ айдоо жерлер суусуз калат дегенди билдирет. “Ошол себептүү Кыргызстанда дагы бир канча чоң ГЭСтердин курулганы Кыргызстан үчүн эле эмес, коңшу өлкөлөр үчүн да абдан маанилүү”, - дейт премьер-министр Игорь Чудинов.