Президенттин алдындагы адам укугу боюнча комиссиянын төрагасы Турсунбек Акун эки күндөн бери айтылып аткан сын-пикирлердин дээрлик баары туура экенин моюнга алып, жаңы бийлик азырынча күткөн үмүттү актай албай жатканын, анткен менен демократиялык өзгөрүүлөрдүн динамикасы баштагы ыраатында экенин белгиледи:
- Көп өзгөрүүлөрдү жасай албадык. Бирок ошол эле учурда азыркы биздин жетекчилер, премьер-министр болобу, президент болобу, булар убагында А. Акаев менен чогуу иштеген адамдар да. Туура түшүнүңүздөр. Революция дегенибиз менен революция болду, анан укуктук талаа дегенге келип токтоп калдык.
Жыйында чоң талаш чакырып аткан Конституциялык сотту Жогорку сотко кошуу идеясы президент К. Бакиев тарабынан колдоо таппай калгандан кийин конституциялык реформага коюлуп аткан маселелердин маани-мазмуну кыйла тарып калганын парламент депутаты К. Байболов айтты:
- Бул ишке оголе көп адистер, эл катышат, бирок да керектүү учурда өзгөчө адистер келишет да бийликке ылайыктуу долбоорду иштеп чыгышат. Менде бизди алдап, жаңылыш жолго салып койгондой таасир калып жатат, чалгынчылар муну башка жакка салып, удургутуп коюу дешет. Долбоорду карагылачы, муну түзгөндөр Конституциялык сотту жок кылуу, Жогорку сот төрагасы К. Осмоновду кызматтан кетирүү, өлүм жазасын алып салуу үчүн гана жазышкандай таасир калтырат. Эми болсо Башмыйзамдын негизги максаты абада асылып туру, Конституциялык сотту козгобой турган болушту, жалгыз өлүм жазасын алып коюу гана калды. Качантан бери Кыргызстан үчүн өлүм жазасын алып салуу ушунчалык чоң маселе болуп калган?
Конституциялык өзгөрүүлөрдүн жаңы долбоорунда Башмыйзам жаңылангандан кийин бийликтин эки бутагы ыйгарым укук мөөнөтүн сактап калары белгиленип, бирок да алдагыдай маанилүү укуктук жобо эмнеликтен сот бийлигин кыйгап өткөнүн Жогорку сот төрагасы Курманбек Осмонов мындайча чечмеледи:
- Анан жөнеле бул саясий шартка тигил же бул сот, сот жетекчиси анча жарашпай жатат. Муну алмаштырыш керек, деген шылтоолор болбош керек да.
Баш-аягы 8 айга созулуп бараткан конституциялык реформанын соңку чекитин – жаңыланган мыйзам долбоорун парламент кабыл алуусу туурабы же мурдагыдай эле референдум менен өткөрүүнүн зарылдыгы барбы суроосу чоң талашты жаратты. Президенттин Жогорку Кеңештеги өкүлү Д. Нарынбаев жаңы долбоорду парламент кароосуна коюу туура болоорун, президент К. Бакиев да мына ушул ойду жактарын билдирди:
- Долбоорду парламентке берүү менимче, маанилүү саясий мунасага келүү кызматын аткарат. Президент парламентти таркатпаш керек деп такай айтып келатат. Муну менен ал сөзүнө тура ала тургандыгын далилдемек.
Парламент спикери Өмүрбек Текебаев президенттин пикирин өзгөртүп ийүүлөрү кийинки кездери арбын болуп кеткенин айтып, эгер парламент аркылуу Конституцияга өзгөртүүлөр долбоорун кабыл алууну кааласа өзү кайтарып берген «Референдумдар тууралуу» мыйзам долбоорун чакыртып алып, кол коюшу керек деди:
- Президент көз карашын тез-тез өзгөртчү болду. Мага анын Конституциялык соттун тагдыры тууралуу көз карашын да өзгөрткөнүн айтып келишти. Бул жолу ал тынч гана өзүнүн референдум тууралуу мыйзам долбооруна каршылыгын чакыртып алып кол коюшу керек. Антпесе биз элдин эркине каршы чыгабыз, көпчүлүк парламент деле Конституцияны өзгөртө аларын ырастаган.
Конституциялык реформанын күткөн натыйжаны бербегенин көрүп, биртоп саясий партиялар өздөрүнүн жаңы долбоорун сунуш кылышты. Непадам ал парламент тарабынан колдоо таап калса, аткаруу менен мыйзам чыгаруу бийлигинин ортосундагы апачык саясий тиреш дагы тереңдеши ыктымал.
- Көп өзгөрүүлөрдү жасай албадык. Бирок ошол эле учурда азыркы биздин жетекчилер, премьер-министр болобу, президент болобу, булар убагында А. Акаев менен чогуу иштеген адамдар да. Туура түшүнүңүздөр. Революция дегенибиз менен революция болду, анан укуктук талаа дегенге келип токтоп калдык.
Жыйында чоң талаш чакырып аткан Конституциялык сотту Жогорку сотко кошуу идеясы президент К. Бакиев тарабынан колдоо таппай калгандан кийин конституциялык реформага коюлуп аткан маселелердин маани-мазмуну кыйла тарып калганын парламент депутаты К. Байболов айтты:
- Бул ишке оголе көп адистер, эл катышат, бирок да керектүү учурда өзгөчө адистер келишет да бийликке ылайыктуу долбоорду иштеп чыгышат. Менде бизди алдап, жаңылыш жолго салып койгондой таасир калып жатат, чалгынчылар муну башка жакка салып, удургутуп коюу дешет. Долбоорду карагылачы, муну түзгөндөр Конституциялык сотту жок кылуу, Жогорку сот төрагасы К. Осмоновду кызматтан кетирүү, өлүм жазасын алып салуу үчүн гана жазышкандай таасир калтырат. Эми болсо Башмыйзамдын негизги максаты абада асылып туру, Конституциялык сотту козгобой турган болушту, жалгыз өлүм жазасын алып коюу гана калды. Качантан бери Кыргызстан үчүн өлүм жазасын алып салуу ушунчалык чоң маселе болуп калган?
Конституциялык өзгөрүүлөрдүн жаңы долбоорунда Башмыйзам жаңылангандан кийин бийликтин эки бутагы ыйгарым укук мөөнөтүн сактап калары белгиленип, бирок да алдагыдай маанилүү укуктук жобо эмнеликтен сот бийлигин кыйгап өткөнүн Жогорку сот төрагасы Курманбек Осмонов мындайча чечмеледи:
- Анан жөнеле бул саясий шартка тигил же бул сот, сот жетекчиси анча жарашпай жатат. Муну алмаштырыш керек, деген шылтоолор болбош керек да.
Баш-аягы 8 айга созулуп бараткан конституциялык реформанын соңку чекитин – жаңыланган мыйзам долбоорун парламент кабыл алуусу туурабы же мурдагыдай эле референдум менен өткөрүүнүн зарылдыгы барбы суроосу чоң талашты жаратты. Президенттин Жогорку Кеңештеги өкүлү Д. Нарынбаев жаңы долбоорду парламент кароосуна коюу туура болоорун, президент К. Бакиев да мына ушул ойду жактарын билдирди:
- Долбоорду парламентке берүү менимче, маанилүү саясий мунасага келүү кызматын аткарат. Президент парламентти таркатпаш керек деп такай айтып келатат. Муну менен ал сөзүнө тура ала тургандыгын далилдемек.
Парламент спикери Өмүрбек Текебаев президенттин пикирин өзгөртүп ийүүлөрү кийинки кездери арбын болуп кеткенин айтып, эгер парламент аркылуу Конституцияга өзгөртүүлөр долбоорун кабыл алууну кааласа өзү кайтарып берген «Референдумдар тууралуу» мыйзам долбоорун чакыртып алып, кол коюшу керек деди:
- Президент көз карашын тез-тез өзгөртчү болду. Мага анын Конституциялык соттун тагдыры тууралуу көз карашын да өзгөрткөнүн айтып келишти. Бул жолу ал тынч гана өзүнүн референдум тууралуу мыйзам долбооруна каршылыгын чакыртып алып кол коюшу керек. Антпесе биз элдин эркине каршы чыгабыз, көпчүлүк парламент деле Конституцияны өзгөртө аларын ырастаган.
Конституциялык реформанын күткөн натыйжаны бербегенин көрүп, биртоп саясий партиялар өздөрүнүн жаңы долбоорун сунуш кылышты. Непадам ал парламент тарабынан колдоо таап калса, аткаруу менен мыйзам чыгаруу бийлигинин ортосундагы апачык саясий тиреш дагы тереңдеши ыктымал.
