Баш мыйзам алгач 1993-жылы 5-майда андагы легендарлуу парламент тарабынан кабыл алынып, президент кол койгон соң күчүнө кирген. Ошондон тарта 5-май календарда кызыл күн катары белгиленип, майрам катары саналат. Бирок, айрым адамдар баш мыйзамдын айланасындагы токтобогон талаш-тартыштар, анын бат-баттан өзгөрүүгө учурап жатышы бул күндүн маани-маңызын төмөн түшүрүп жиберди дешет. Экс-президент Аскар Акаевдин тушунда баш мыйзам бир канча жолу референдум аркылуу оңдолуп, адистер баалагандай авторитардык система күч ала берген. Ошонун айынан 2005-жылы авторитардык бийлик кулаганына карабай, эки жыл аралыгында баш мыйзам эки жолу оңдолду. Саясий пикир келишпестиктер курчуй баштаганы президент оппозициядагы Алмаз Атамбаевди өкмөт башчылыкка алып келип, анын жетекчилигинде жазылган баш мыйзамдын долбооруна кол койду да Жогорку Кеңешке жолдоду. Парламент өз кезегинде Конституциялык соттун кортундусун сураса, анысы президент менен парламенттен өкүлдөр дайындалышын күтүп турат. Муну айрым саясатчылар чайкоочулук катары баалап, кайсы бир күчтөр жаңы долбоордун кабыл алынышына тоскоол болуп жатканын айтышат. Жаштар арасында да баш мыйзамды кайсы бир топтор өз кызыкчылыктары үчүн гана оңдоп жатышканын айтышат. Жаш ишкер Керим Өмүркожоевдин оюу да буга үндөш:
- Эгерде ар ким өзүнүн көз карашы боюнча эле карап алып конституцияны кабыл ала берсе, анда элдин конституциясын ким кабыл алат деген суроо туулат. Бул конституцияны кабыл алганда Бакиевге, жанындагы жан жөкөрлөрүнө же депутаттарга тууралап эмес, чыныгы элдик баш мыйзамды кабыл алуу керек эмеспи.
“Жебе” жаштар кыймылынын мүчөсү Элегия Мусаеванын ырасташынча, баш мыйзамдын оңдолуп жатканына өкүнгөн туура эмес. Ушинтип жаңылып-мүдүрүлүп отуруп жаркын келечекке жетебиз дейт жаш саясатчы:
- Биздики эле элдердикине окшобойт деп ойлогон болбойт. Эгерде канча жолу алмаштырылыш керек болсо, ошончо алмаштырылыш керек. Бир катар өлкөлөрдө баш мыйзамы өзүнүн жакшы калыбына келгенге чейин көп жолу алмаштырылган.
Президенттин алдындагы адам укуктары боюнча мамлекеттик комиссиясынын төрагасы Турсунбек Акун, акыркы каралып жаткан баш мыйзамдын авторлорунун бири. Анын айтымында бул долбоордун кабыл алынышына кайсы бир күчтөр тоскоолдук кылып жатышат:
- Атамбаев башында турган топ иштеп чыккан долбоор аябай жакшы долбоор. Ошол долбоор кабыл алынса президенттин ыйгарым укуктарынын бардыгы парламент менен өкмөткө өтөт. Эми ошону бекитпей атпайбы. Азыр кайра чоюп атышат. Жогорку Кеңештин өкүлү Конституциялык сотто жок экен дешет. Акүйдө отурган кээ барөөлөр да оюн чыгарып атат. Азыр ноябрдагы конституцияны кайра алып келгенбиз. Ошону кабыл алыш керек да. Буга эми кайсы бир күчтөр тоскоол болуп атат.
Саясат айдыңында өлкөнүн башкаруу системасы кандай болушу керектиги тууралуу талаш-тартыштарда ар кандай ойлор айтылып келет. Президенттик, парламенттик же болбосо кошмо башкаруу системаларынын өз жактоочулары бар. Ал эми А.Атамбаев баш болгон топтун долбоору кабыл алынса башкаруу системасы кошмо болмокчу. Бул тууралуу ал топтун мүчөсү Р.Отунбаева билдирип, бирок президенттик-парламенттик болобу же парламенттик-президенттик система орнойбу айткан жок.
Оппозицияда жүргөн саясатчылар да бул топтун долбоорунда кыйла жылыштар бар экендигин моюнга алышканы менен толугу менен кошулбай келишет. Ал арада кайра-кайра оңдоолорго туш болуп жаткан баш мыйзам күнү да кирип келди.
- Эгерде ар ким өзүнүн көз карашы боюнча эле карап алып конституцияны кабыл ала берсе, анда элдин конституциясын ким кабыл алат деген суроо туулат. Бул конституцияны кабыл алганда Бакиевге, жанындагы жан жөкөрлөрүнө же депутаттарга тууралап эмес, чыныгы элдик баш мыйзамды кабыл алуу керек эмеспи.
“Жебе” жаштар кыймылынын мүчөсү Элегия Мусаеванын ырасташынча, баш мыйзамдын оңдолуп жатканына өкүнгөн туура эмес. Ушинтип жаңылып-мүдүрүлүп отуруп жаркын келечекке жетебиз дейт жаш саясатчы:
- Биздики эле элдердикине окшобойт деп ойлогон болбойт. Эгерде канча жолу алмаштырылыш керек болсо, ошончо алмаштырылыш керек. Бир катар өлкөлөрдө баш мыйзамы өзүнүн жакшы калыбына келгенге чейин көп жолу алмаштырылган.
Президенттин алдындагы адам укуктары боюнча мамлекеттик комиссиясынын төрагасы Турсунбек Акун, акыркы каралып жаткан баш мыйзамдын авторлорунун бири. Анын айтымында бул долбоордун кабыл алынышына кайсы бир күчтөр тоскоолдук кылып жатышат:
- Атамбаев башында турган топ иштеп чыккан долбоор аябай жакшы долбоор. Ошол долбоор кабыл алынса президенттин ыйгарым укуктарынын бардыгы парламент менен өкмөткө өтөт. Эми ошону бекитпей атпайбы. Азыр кайра чоюп атышат. Жогорку Кеңештин өкүлү Конституциялык сотто жок экен дешет. Акүйдө отурган кээ барөөлөр да оюн чыгарып атат. Азыр ноябрдагы конституцияны кайра алып келгенбиз. Ошону кабыл алыш керек да. Буга эми кайсы бир күчтөр тоскоол болуп атат.
Саясат айдыңында өлкөнүн башкаруу системасы кандай болушу керектиги тууралуу талаш-тартыштарда ар кандай ойлор айтылып келет. Президенттик, парламенттик же болбосо кошмо башкаруу системаларынын өз жактоочулары бар. Ал эми А.Атамбаев баш болгон топтун долбоору кабыл алынса башкаруу системасы кошмо болмокчу. Бул тууралуу ал топтун мүчөсү Р.Отунбаева билдирип, бирок президенттик-парламенттик болобу же парламенттик-президенттик система орнойбу айткан жок.
Оппозицияда жүргөн саясатчылар да бул топтун долбоорунда кыйла жылыштар бар экендигин моюнга алышканы менен толугу менен кошулбай келишет. Ал арада кайра-кайра оңдоолорго туш болуп жаткан баш мыйзам күнү да кирип келди.
