Экономика

Энергетика тармагы үчкө бөлүнгөндөн кийин бөлүштүрүү компанияларын жеке колго өткөрүү идеясы өткөн жылы парламенттен колдоо таппай, кыйлага өкмөт менен а кездеги оппозициянын ортосунда кызуу талаш жүргөн. Бийликке ичимтап депутаттардын каршылыгынан өкмөт аягында «Түндүкэлектр» компаниясын концессияга берүү демилгесин сунуштаган. Бирок ал да суу кечпей, буга кошумча мурдагы парламенттин мөөнөтү аяктап, шайлоо шарданы кирип келбедиби. Парламент шайлоонун жыйынтыгы кандай чыгып, бийлик кантип алмашылганын бул жерде кайталап отурбайлы.

Өткөн жылкы оппозициядагы депутаттардын көбү бу кезде бийликтин эки тизгин – бир чылбырына ээ. Тармактын кендирин кескен коммерциялык техникалык жоготуулардын азайгандын ордуна арбып, көбөйүп атканын көрүп, президент К. Бакиев энергетиканы концессияга берүү чечимине келгенин 15-августта акимдерди чогултуп өткөргөн жыйынында айтты:

- Мен чечим кабыл алдым, парламент аны колдойт деп ойлойм, энергетика секторун концессияга берүү керек. Аны тартип орното ала турганга беребиз.

Азырынча жаңы өкмөттүн тармакты чет элдик компаниянын колуна кандай шарт, талап менен бере турганын так аныктаган программасы жок. Парламент депутаты Дооронбек Садырбаев жаңы бийликтин башында отурган мурдагы кесиптештеринин мындай кадамын улуттук кызыкчылыкка төп келбеген иш катары баалады. Тармактын кендирин кескен маселе андагы уурулукка байланыштуу экенин белгилеп, аны токтотуу керектигин сунуш кылды.

Өткөн жылы Кыргызстан 15 миллиардга бираз жете бербеген киловат саат электр энергиясын өндүргөн. Орточо эсеп менен 1 киловат саат электрэнергиясынан 82 тыйынды кой, 50 тыйындан эле акы жыйнаганда Кыргызстандын бюджети оңор эмес акчанын төөбастысында калмак.

Энергетика коопсуздугу боюнча президенттин атайын өкүлүнүн орунбасары Батыркул Баетовдун маалымдашынча, ушу тапта бөлүштүрүү компаниялары «Улуттук электр тармагы» жана «Электр станцияларына» 5 миллиард сом карыз. Ал эми электр энергиясын пайдалануучулар болсо бөлүштүрүү компанияларына 2,5 миллиард сом карыз.

Батыркул Баетовдун ырасташынча, бөлүштүрүү компанияларын концессияга берүү тармактын толгон-токой маселелерин алеки саатта чечип ийбейт.

- Жеке инвестор келип баарын колуна алгандан кийин эле оңолуп кетет дегенге мен кошула албайм. Анткен себебим, Жамбул жаныбызда болгондон кийин биз барып көрдүк, бир нече ирет семинарларды да чогуу өткөрдүк. Башында инвесторлор тез-тез алмашылыптыр. Келип эле каймагын калпып алып качып жоголот. Бул жерде акча көп түшөт да. Андан Жамбулдуктар өттү. Бүгүнкү күндө алардан сурасак бир жагы жакшы болот экен, деп айтышат. Тартип болот экен, бир жагы эл да көнөт. Текшерүүчүлөргө уурдаганга мүмкүнчүлүк берилбейт. Концессиялык келишимде биз канча акчаны кайсы мөөнөткө чейин саларын көрсөтүү керек деп эсептейбиз. Ошону график кылып киргизип, биздин уюм ага көзөмөл кылып туруш керек. Андан тайса эле бул оюнду токтотуш керек. Жогорку Кеңештин бул курч маселеге киришип атканы жакшы. Анткени ооруну жашырса - өлүм ашкере кылат. Муну сизиң-бизиңсиз эле ачык, даана айтып чечиш керек. Өтө муктаж жерди концессияга беребизби? Берсек капиталдык салым киргизип тармакты оңдошубуз керек. Бербей койдукпу – анда эл өзү оңдойт.

Парламент депутаты Таирбек Сарпашев мыйзамды катуулатуу, административдик опуза-кысымдын аркасы тармакты кризистен чыгарыш мүмкүн эмес деп эсептейт.

- Күчөтүү жолу менен кызматтан алып көрдүк, министрди кызматтан алмаштырып көрдүк. Атайын өкүл институтун киргизип көрдүк. Коопсуздук кеңешинде канча ирет карадык. Кызматтан канчалар алынды. Анан эле тынчып калчу, эски оорусуна кирип кетишчү. Мыйзамды күчөтүү жолу менен, коркутуп-үркүтүү жолу менен энергетиканы оңдой албайбыз.

Өкмөт бөлүштүрүү компанияларын жеке колго береби же курулушунун 30 пайызы бүтүп калган «Камбарата – 2» ГЭСин чет элдиктерге кармата береби – азырынча белгисиз. Демилге парламенттен колдоо тапкандан кийин гана чынга чыкмакчы. Жаңы өкмөттүн өтүнүч-сунуштарынын бир да бирөөн четке кага элек парламент концессия тууралуу мыйзамды деле колдоп бериши толук ыктымал.

Кыргызстандын алгачкы алган насыялары 1990-жылдардын башына туура келет жана аларды алуунун шарты оор, пайдаланылышы күмөндүү болуп, ушул кезге чейин чатагы басылбай келатат. Маселен, 1992-жылы 10-июлда Европа Комиссиясынан 40 миллион доллар насыя медицина жабдыгын, балдар азыгын сатып алууга алынган. Аны чатагы өткөн жылы кайра козголуп, жабылган кылмыш ишин ачууга аракет жасалган. Андан кийин 1993-жылы Түркиядан 75 миллион доллар насыя алынган. Азыркы кезде 180 миллион доллардан ашкан Орусиянын насыясы да 1992-жылы пайда болгон. Алгач анын суммасы 134 миллион доллар болгон жана техникалык кредит деп аталган. Бул мезгилде Кыргызстан Өзбекстан, Түркмөнстан, Пакистан жана Кытайдан насыя алууга жетишкен. Бирок алардын суммасы анчалык көп эмес.

1993-жылы Кыргызстан эл аралык каржылык уюмдар менен байланышууга жетишип, Эл аралык өнүктүрүү ассоциациясы, Эл аралык валюта кору, Азия өнүктүрүү банкынан, андан бир жылдан кийин Ислам өнүктүрүү банкы, Европа өнүктүрүү жана реконструкциялоо банкынан насыяларды ала баштаган. Мамлекет мына ошентип тышкы карызды топтой берген. Бул мезгилде ички карыздын көлөмү да өскөн. Натыйжада жалпысынан мамлекеттин карызы 2 миллиард 40 миллион 791 миң долларга жеткен. Анын ичинен тышкы карыз 1 миллиард 864 миллион, ал эми ички карыз 176 миллион доллардан ашып кеткен. Бул каржы министрлигинин маалыматы.

Тышкы карыздын 60 пайызы, же 1 миллиард 120 миллион доллардан ашууну эл аралык каржы уюмдарынан, 29 пайызы, же 560 миллион доллардын тегерегиндегиси эки тараптуу келишимдер аркылуу алган насыялар. Мындан сырткары менчик тараптар алган насыя 8 пайыз, же 160 миллион доллардын тегерегиндеги сумманы түзөт.

Кыргыз өкмөтү учурда Париж клубунун алкагында мамлекеттик карыздын оорчулугун жеңилдетүү максатында сүйлөшүүлөр жүргүзүүдө. Айрым маалыматарга караганда, бул жерде Түркия менен келишимге жетишүү кыйынчылыкка туш болууда. Муну каржы министринин милдетин аткаруучу Акылбек Жапаров мындайча белгиледи:

- Түркия менен өзүнчө сүйлөшүү жүргүзүп жатабыз. Алар аны «Ак кеме» мейманканасы менен байланыштырып жатышат. Бирок биз, кыргыз өкмөтү бул чарбалык талаш, ал соттук негизде чечилиш керек деген позицияда туруп жатабыз.

Орусиянын күмөндүү насыясы да өлкөнүн чекесине чыккан чыйкан болуп келатканы белгилүү. Күмөндүү делгени, ушундай эле карызын Украина Кыргызстанга да, Орусияга да мойнуна албай койгон. Балтика жээгиндеги бир катар мамлекеттер да Кыргызстанга ошол кезде пайда болгон карызын мойнуна албай келатат. Бирок Кыргызстан 134 миллион долларлык техникалык насыяны мойнуна алып, анын үстөгү өсүп, учурда 184 миллион доллардан ашып баратат. Акылбек Жапаровдун айтымында, бул орус насыясын реструктризациялоо боюнча аракеттер жасалууда:

- Биз 184 миллион доллар карызды реструктризациялоого жетишип жатабыз. Анын шарты Лондон эмес, Эвиамдык деп аталган шарт. Ага ылайык карыздын 49 пайызын кечүүгө болот. Калган бөлүгүн төлөө 33 жылга чейин жүргүзүлөт.

Ал эми жалпы Париж клубунун алкагында жетишиле турган келишим тууралуу Жапаров буларды белгиледи:

- Париж клубунун алкагында азыр эки тараптуу сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатабыз. Буйурса 600 миллион доллардын 300 миллион доллары кечилет. 300 миллиону дагы 40 жылга реструктризацияланат, эгерде биз 30-сентябрга чейин ар бир өлкөлөр менен бардык программа, протоколодорду бүтүрүп алсак. Андан сырткары көп тараптуу донорлор деп аталган Азия банкы, Дүйнөлүк банк, Эл аралык валюта кору менен менен карыздарды реструкризациялоого, кечүүгө жакшы шарт алып жатабыз.

Акылбек Жапаровдун айтымында, Кыргызстандын тышкы карызы негизинен 1997-98-жылдарга чейин топтолгон.