Экономика

Совет мезгилиндеги аскер өнөр жай комплексине кирген Бишкек машина куруу заводу ушу тапта оор экономикалык абалга капталып, 33 миллион сомдук бюжеттик карызын төлөй албай отуру. Социалдык фонд алдындагы карызы 85 миллион сомдон ашуун.

Кыргызстандын өнөр жай өндүрүшүнүн барандуусу «Кумтөр» алтын кенинин экономикалык көрсөткүчтөрү жылдан-жылга басаңдап, эми ал жылына 15-16 тонна алтын казып алса чоң жетишкендикке жетерин белгилеп, өкмөт азга каниет кылууда. Кадамжай сурма, Айдаркен сымап комбинаттарынын абалы деле чеке жылытарлык эмес. Канттагы цемент-шифер, Токмоктогу «Интергласс» айнек заводу баш болгон ондон ашуун ири ишканалардын иши жүрүшүп кетсе экономикалык өнүгүүнүн ырааты кыйла көтөрүлөрүн белгилеп, өкмөт быйылкы жылга программа иштеп чыккан.

Иши жакшы жүрүшпөй жаткан ири өнөр жай ишканаларынын мамлекетке тиешелүү акцияларынын кыйласын баалуу кагаздар базарына чыгарып, өкмөт биртоп ишканалардын ишин жандантууну көздөөдө. Ушу тапта кадыресе иштеп жаткан «Дастан» акционердик коомунун акцияларынын 37% гана өкмөттүн колунда, калганы жеке, укуктук жактарга тиешелүү.

Ишкананын директорлор кеңешинин төрагасы Султан Табалдиевдин айтымында, өткөн жылы завод өндүрүш көлөмүн 1 миллирад 60 миллион сомго жеткирүү милдетин койгон эле.

- Биз өз проблемаларыбызды өкмөттү кийлигиштирбей эле чечүү аракетин көрүп келатабыз. Анткен менен биздин деле суранычыбыз бар. Алгач көрсөткүчтөрдү айта кетейин, «Дастан» өткөн жылды өндүрүш көлөмүн 100 миллион сомго көбөйтүү менен аяктады.

Бир жылга белгиленген көрсөткүчкө жетише албаганы менен Кыргызстан шартында дурус дегидей өсүшкө ээ болгон ишкананын үлгүсү башкаларга өрнөк болушуна өкмөт башчы Феликс Кулов кызыкдар экенин жашырбайт.

- Жакшы көрсөткүчтөргө жетишкен азаматтарды өлкө билиши керек. Мен аны билем, бирок да эл билсин үчүн болгонду болгондой айтып бергиле. Муну маалымдоо каражаттары да билишсин.

«Дастан» акционердик коомунун өткөн жылы белгиленген чекке жетпей калышына Кыргызстандын бажы кызматы тоскоол болгон. Чет өлкөдөн ташылып келчү жабдуулардан алынчу кошумча нарк салыгына завод өткөн жылы 35 миллион сом төлөп берген. Үзгүлтүксүз иштеп турган ишкана үчүн сырттан ташылып келаткан жабдууга деп бөлүнгөн 35 миллион сом эки айдан кийин ишканага кайтарылып берилген.
Каржылык мүмкүнчүлүгү чектелүү ишкана соңунда келип белгиленген өндүрүштүк чекке жете албай калды.

Учурунда орусиялыктар менен жеңил учактарды чыгаруу демилгесин көтөрүп чыккан «Дастан» акционердик коому биртоп буюмдарды чыгарат, миңден ашуун кишини иш менен камсыз кылат.

- Завод атайын максаттагы аскерий техниканы, медициналык жабдууларды, аркыл суюк системаны бөлүштүрүүчү медициналык аспап чыгарабыз. Ал ооруканаларда, илим-изилдөө мекемелеринде пайдаланылат. Биз чыгарган товарлар Казакстан, Украина, Орусияга жөнөтүлөт,- деп маалымдады заводдун маркетинг бөлүмүнүн башчысы Зинаида Саидбагина.

«Дастан» акционердик коомунун башкы инженеринин орунбасары Борис Удод Бишкекте аспаптарды чыгаруучу жападан-жалгыз эле ушул ишкана калды дейт.

- Бизге «Электротехника», «Машинарадиатoрдoн» кайрылышат. Импорттук машинелер үчүн пресс-калыпты, радиаторлорду жасап беребиз. Ташкендеги Чкалов атындагы авиазавод машина дөңгөлөктөрүнүн дискин чыгарып атат, ошого калып даярдап беребиз. Заводдун иши көбөйүп жатат.

Быйылкы жылы Аксуу жүгөрүнү кайра иштетүү – кант заводу, Кызылкыядагы цемент заводу ишке киргизилип, «Камбарата – 1», «Камбарата – 2» ГЭС курулуштары улантылышы керек. Непадам, өкмөт жыйырмага жете бербеген ири өнөр жай ишканаларынын ишин жандантууга жетишсе ички дүң продукттун өсүшү 8%, өнөр жайдын өсүшү 5,8% жетмекчи.

Казак президенти Нурсултан Назарбаевдин айтымында, Казакстан алдыдагы он жылда дүйнөнүн эң алдыңкы 50 экономикасынын катарына кошулмакчы. Ал бул тууралуу былтыркы президенттик шайлоо компаниясынын жүрүшүндө айтып жүргөн эле, ушул айда президенттигинин кезектеги жети жылдык мөөнөтүнө расмий киришүү салтанаты учурунда да кайталады:

-Менин узактан берки максатым - Казакстанда кийинки он жылдыкта дүйнөнүн атаандаштыка жарамдуу элүү өлкөсүнүн катарына алып чыгуу. Өнүгүү жалгыз эле экономика, кирешенин же улуттук дүң өндүрүштүн жан башына туура келген үлүшү менен эле аныкталбайт. Мен өлкөнүн өнүгүүсүнүн негизги төрт ченеми жөнүндө айтып жатам. Бул - саясий, экономикалык, социалдык жана маданий ченем.

Акыркы беш жылдан бери Казакстанда улуттук дүң өндүрүш жылына 9-10%га жогорулоодо. Өлкөнүн улуттук статистикалык комитетинин башчысы Кали Абдиевдин айтымында, быйылкы өсүш 9,2%ды түзөөрү күтүлүүдө. Ал белгилегендей, маселен 2008-жылга карата улуттук дүң өндүрүштүн көлөмү 2000-жылга салыштырганда эки эсеге көбөйөт. Бул - КМШ өлкөлөрү ичиндеги эң жогорку көрсөткүч.

Былтыр жыл соңундагы президенттик шайлоо кампаниясынын жүрүшүндө Нурсултан Назарбаев сап кармаган негизги нерселер- экономикалык жетишкендик менен саясий стабилдүүлүк маселеси болду. Анткен менен айрым көз карандысыз эксперттер Казактандын ылдам өнүгүүсү азыркы бийликтин реформачыл саясатынын гана натыйжасы эмес экенин белгилешет.

Дефни Тер – Сакариян - Лондондо жайгашкан, "Economist Intelligence Unit" уюмунун аналитиги:

- Казакстандагы экономикалык өсүштүн артында турган эң башкы фактор- тышкы чөйрөдөгү жагымдуу жагдай. Мунай баасынын кымбаттыгы аны өндүрүүгө гана шыкак бербестен, бул тармакка инвестициянын келишин шарттодо. Жок дегенде дагы орто мөөнөттүн аралыгында баанын арзандабашы күтүлгөндүктөн, ал бул чөйрөдөгү долбоорлорго кызыгууну жаратып жатат.

Табихый байлыктарга гана көз карандылык улуттук экономиканын туруктуулугун кепилдебейт. Муну казак бийликтери деле түшүнөт. Андыктан алар экономиканын мунайдан башка, атап айтканда машина куруу, металлургия, текстиль, телекоммуникация тармактарын да өнүктүрүү зарылдыгын билдиришкен. Бирок аналитик Тер -Сакарияндын пикиринде, казак бийлиги азырынча аталган тармактагы реформаларды ишке ашыруу боюнча саясий эркин көргөзө элек:

-Казакстандагы проблема – ишке ашыруу. Өкмөт биз ушул тармактардын өнүгүшүн көздөйбүз деп айта алат. Бирок инвестициялык климат жакшы эмес. Коррупция кеңири тараган. Бул инвестиция салуу ишин татаалдаштырууда. Ага катар Назарбаевдин үй –бүлөсүнүн тамыры терең жайылган. Казакстанга инвестиция салыш үчүн туура байланышың болуш керек. Сиз ошондой эле эгер бизнесиңиз жакшы кете баштаса, Назарбаедин үй- бүлө мүчөлөрүнүн бирине тарттырып жибербешиңизге кепилдик жок.

Айткандай эле Казакстанда экономиканын манилүү тармактарын президент Назарбаeвдин үй-бүлө мүчөлөрү же тааныштары көзөмөлдөйт. Мурда улуттук банктын төргасы, каржы министринин кызматтарында иштеген , азыр "Нагыз Ак жол" деп аталган оппозициячыл партиянын теңтөрагаларынын бири Ораз Жандосов да коррупцияны, тууганчылыкты, жеке секторго мамлекеттин кийлигишүүсүн келечектеги өнүгүүнүн тоскоолдуктары катары эсептейт:

-Азыркы бийликтин катачылыктарынын бири - өзү тикелей бир нерсе өндүрүүнү көздөгөндүгү же кайсыл бир аймактар, тармактар үчүн салык жана башка жагынан жагымдуу шарт түзүп жаткандыгы. Бул - чыныгы прогрессти токтоткон жаман адаттардан. Жеке сектордун өнүктүргөндүн ордуна мамлекеттин тигил же бул тармакка кийлигишүүгө аракеттенген учурлары бар.

Ораз Жандосовдун пикиринде, Казакстанда азырынча соттор да аткаруу бийлигинен көз карандылыкка жетише элек. Билим берүү системасы кесиптик чеберчилиги мыкты адистерди чыгаргыдай деңгээлге көтөрүлдү деп айтуу кыйын. Ушул факторлордун баарын бириктиргенде, президент Нурсултан Назарбаевдин он жылда Казакстанда алдыңкы 50 өлкөнүн катарына кошуу жөнүндөгү убадасы реалдуу эмес.

Лондондогу "Economist Intelligence Unit" уюмунун эксперттери Нурсултан Назарбаевдин соңку президенттик шайлоодогу жеңишинин масштабы анын үй-бүлө мүчөлөрү жана туугандары экономикадагы көзөмөлүн дагы күчөтүп, атүгүл кээ бир өнөктөштөрүн четтетээрин да ишаара кылганын боолголошот. Ушул нерсе жакынкы келечекте өлкөнүн коопсуздугуна коркунуч туудурчудай. Аталган уюмдун эксперттери ошондой эле Казакстан алдыдагы жылдары улуттук дүң өндүрүштүн 8%дан ашуун өсүүсүн камсыз кыларын, бирок быйыл жана келерки экономикалык өнүгүүнүн ыргагы басаңдарын болжолдойт.