Премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиев Кыргызстандын "Кумтөрдөгү" үлүшүн көбөйтүү боюнча Жогорку Кеңештин токтомун саясий популизм деп атады. Анын айтымында, өкмөт алдына депутаттар дээрлик аткарылбай турган милдет коюшту.
Жогорку Кеңеш Кумтөр тууралуу токтом кабыл алган соң алгач ирет журналисттерге сүйлөп жатып, өкмөт башчы Жантөрө Сатыбалдиев бул келишимди аткаруу дээрлик мүмкүн эмес деп атады. Анын айтымында, депутаттар саясий максаттан улам бул маселе боюнча популисттик чечим кабыл алып коюшту:
- Жогорку Кеңеш популисттик чечим кабыл алып койду. Эч кандай санга негизделген эмес. Эмне үчүн 70-80% эмес, 67 пайызга жеткирүү керек деген суроого эки жума өтсө да жооп таба албай турам. Мен депутаттарга бул токтомду аткаруу реалдуу эмес деп айттым. Бирок 2015-жылдагы шайлоо жакындап калганбы билбейм, депутаттар популисттик чечим кабыл алып коюшту.
Ошентсе да Сатыбалдиевдин жаңы сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүгө даярдык көрүлүп жатканын кошумчалады. Анда кыргыз тарап “Центерра Голддун” алдына үч вариантты сунуштамакчы:
- Биринчиси - биз мурдатан эле айтып жаткан 50/50 үлүштөгү биргелешкен ишкана түзүү, экинчиси - депутаттар бизге таңуулаган 67% пайыздык үлүш боюнча. Ал эми үчүнчү вариант - улутташтыруу. Биз учурунда мына ушул үч варианттын үстүнөн иштеп жатабыз.
Ошентип Жантөрө Сатыбалдиев Жогорку Кеңешке декабрда мурда кабыл алынган меморандумду алып келүү мүмкүн экенин четке каккан жок. Бир гана Кыргызстан буга чейин 100 миллион долларга сатып алуусу каралган 4 пайыздык акцияны бекер бериши мүмкүн. Бул боюнча сүйлөшүүлөр жакындан тарта башталганы жатат.
Анткен менен Жогорку Кеңеш депутаттары Кумтөрдөгү Кыргызстандын үлүшүн 67 пайызга жеткирсе болооруна ишенишет. “Ата Мекен” фракциясынын төрагасы Өмүрбек Текебаев буга чейин “Азаттыкка” курган маегинде өкмөт мындай тапшырманы аткара албаса, анда отставкага кетирүү маселеси көтөрүлөөрүн билдирген:
- Өкмөт башчысы Жантөрө Сатыбалдиев “муну аткаруу мүмкүн эмес, бул аткарылбайт” деп коркутуп жатат. Токтомго кол коюлуп, күчүнө кирген соң азыркы өкмөт аны аткарат. Аткара албаса, анда “муну жасай алам” деген азаматты таап, өкмөттүн башына отургузуу керек.
Бирок Сатыбалдиев Кумтөр маселеси учурдагы өкмөттү таратууга негиз боло албайт деген ишенимде.
Эксперттер маселенин ушул өңүттө өнүгүшү Жогорку Кеңеш менен өкмөттүн ортосунда тирешти жаратышы мүмкүн экенин билдиришүүдө. Анын жыйынтыгында же өкмөт отставкага кетип же Жогорку Кеңеш таратылышы мүмкүн. Саясат таануучу Эмил Жураевдин баамында, парламент токтомунун аткарылбашы өкмөттү отставкага кетирүү менен аякташы ыктымал:
- Бул токтом аткарылбай калышынан улам парламент тарап кетет дегендерге мен ишенбейм. Кумтөрдүн айынан кетсе өкмөт кетет. Себеби аны кетирүү үчүн көпчүлүк коалицияны бузуу эле жетиштүү.
Ал ортодо башкы прокурор Аида Салянова коррупциялык жол менен кабыл алынган делген 2003-жылдагы келишимге кол койгон министрлердин атын атады. Анын айтымында, бул экс-министрлер жакынкы аралыкта суракка чакырылышы мүмкүн:
- Кумтөр келишимине 2003-жылы өкмөттүн 12 мүчөсү кол коюп, макулдугун берген. Алар: ошол кездеги биринчи вице-премьер-министр, юстиция министри Курманбек Осмонов, мурдагы каржы министри Болот Абилдаев, тышкы иштер министринин мурдагы орун басары Талант Кушчубеков, мурдагы айыл чарба жана суу чарба министри Александр Костюк, мурдагы социалдык коргоо министри Роза Акназарова, мурдагы саламаттыкты сактоо министри Миталип Мамытов, мурдагы транспорт жана байланыш министри Кубанычбек Жумалиев, мурдагы ички иштер министри Бакирдин Субанбеков, мурдагы экология жана өзгөчө кырдаалдар министри Темирбек Акматалиев, мурдагы өнөр жай жана тышкы соода министри Садриддин Жиенбеков, Мамлекеттик мүлк жана инвестиция тартуу боюнча комитеттин мурдагы жетекчисинин орун басары Анатолий Макаров, “Кыргызалтын” ишканасынын экс-президенти Камчыбек Кудайбергенов. Булардын ичинен Кудайбергенов менен Макаров каза болгон.
Аты аталгандардын арасынан буга чейин Башкы прокуратура Курманбек Осмонов, Болот Абилдаев жана Темирбек Акматалиевге кылмыш ишин козгогон. Абилдаев менен Акматалиев 25-октябрда кармалып, ушул эле күнү атайын тил каттын негизинде үй камагына чыгарылган.
Бишкектеги айрым тойканалар аш-тойлорду карызга өткөрүүгө даяр.
Күркүрөгөн күз келип, кыргызстандыктардын көбү той-аш менен алек. Баары эле колундагы чакыруу баракчасын көрсөтүп, “баланчанын тою түкүнчө ресторанда өтөт экен” деп чамынган кишилер....
Кыргызстанда буга чейин той-аш өткөрүү үчүн банктан насыя алып келишкен болсо, эми айрым кафе-ресторандар карызга өткөрө баштады. Маселен, тойканалардын "атасы" аталган “Дасмия” былтыртан бери кардарлар үчүн карызга той өткөрүү мүмкүнчүлүгүн сунуштап келет.
"Той бергендин эмнеси жаман?" деген "Дасмиянын" кожоюну Турусбек Мамашов үзүкчүлүк болгон жаз айларында той-аштар карызга өтөрүн мындайча ачыктады:
- Бизге ар кандай адамдар келет. Айрымдар азыр акчам жок, бирок "душман көзүнө" шашылыш той же аш өткөрүш керек дешет. Биз алардын шартын карап, келишим түзөбүз. Эми бул бизге да, аларга да ыңгайлуу. Анткени биз да бекер отурбашыбыз керек. “Мертвый сезондо” киши келбей калат. Азыр тойдун маалы болуп, баары эле акчасына өткөрүп жатышат. Ал эми карызга өткөргөндө келишимге жараша эки ай болобу, же жарым жыл болобу бөлүп-бөлүп отуруп кутулушат. Ишкердик деген кардардын талабына ыңгайлашуусу керек. Карызга той өткөргөндөргө үстөк пайыз кошулбайт.
"Дасмияда" былтыр май айында 4-5 той карызга өткөн. Мамашовдун айтымында, маркумдарга куран окутуу, жылдык өткөрүү сыяктуу диний жөрөлгөлөр да карызга өткөрүлгөн учурлар болот. Карызга той өткөргөн адамдарды кепке тартуу аракетибизден майнап чыккан жок.
Турусбек Мамашов өкмөттүн ысырапкордукту азайтуу аракетинен майнап чыкпайт деген пикирде. Анын ишениминде, тойду колунда бар адам гана өткөрөт:
- Той өткөрүү ар бир адамдын өз эрки. Колунда бар үчүн өткөрүп жатышат да. Ар ким өз акчасын кайда короторун өзү билет. Бирөөнүн акчасына кийлигишпөө керек. Той бул элдин жашоосунун көрсөткүчү. Көп өтүп жатса, демек элдин турмушу оңолду. Бирок өлүм-житимдердеги чыгымдарды азайтса болот.
Деген менен аш-тойлорду насыяга өткөргөндөрдү сындагандар коомчулукта басымдуу. Алардын бири, экономика маселелери боюнча эксперт Искендер Шаршеев той-аштардагы чыгымдарды мындайча тизмектеди:
- Бир үй-бүлө жыл сайын 200-300 долларды аш-тойлорго кошумча катары берет. Бизде негизи жамандык-жакшылык болуп отуруп, 12-13 аш-той бар экен. Керек болсо айылдарда насыя алып, аш-той өткөрүп жатышат. Тойдун акчасын келгендер жабат деп коюшат. Бирок коноктор тойго кеткен чыгымдардын 40 пайызын гана толтурат. Калган 60 пайыз акча той ээсинин жанынан чыгат. Биздикилер 5 жыл тытынып иштеп, бир той өткөрүшөт.
Үнөмдүү үлпөт
Арабызда той-аштарды өткөрүүнүн үнөмдүү жолдорун сунуштагандар да жок эмес. Алардын бири - Бишкек тургуну Нуршат. Ал үйлөнүү үлпөтүн 20 адамдын гана кучагында өткөрүп, болгону миң долларга жакын акча сарптаган. Той кымбат баалуу ресторанда эмес, табият койнунда эле өткөн. Нуршат үнөмдүү үлпөт өткөрүү жол-жобосун мындайча түшүндүрдү.
- Мен 2 жыл мурда үйлөнгөм. Үйлөнүү үлпөтүнө ГАЗ 53 үлгүсүндөгү жүк ташуучу унаа менен чыктык. Кыздар-балдардын баары тартынбай эле отурушту. Алыс барбай Чоң Кеминге барып, шашлык бышырып жедик, ойноп-күлдүк. Болгону бир козу союлду. Менин тоюма бардык чыгымдарды кошкондо миң доллардай акча кетти. Жакындарыбызга бутубузга туруп алгандан кийин чакырабыз деп түшүндүрдүк. Тойду сөзсүз эле ресторанда өткөрүш керек дегенге кошулбайм.
Расмий маалыматтарга таянсак, кыргызстандыктар той-аш өткөрүү үчүн жыл сайын 2 млрд. доллардан ашык акча жумшайт.
