Кыргызстан менен Тажикстандын электр энергиясын Түштүк Азияга экспорттоо боюнча CASA-1000 программасын каржылоону Дүйнөлүк банк жакында бекитет.
Бирок бул долбоорду ишке ашырууга Өзбекстан каршы чыгып, дагы бир жолу тынчсыздануусун билдирди. Кыргызстандын энергетика министри Осмонбек Артыкбаев бул долбоордун коңшу өлкөлөргө зыяны жок экенин белгилеп, каржылоо маселеси бекисе, быйылкы жылдын экинчи жарымынан тарта курулуш башталарын билдирди.
Ташкен кайра чуу көтөрдү
Жакында Дүйнөлүк банктын жетекчилиги менен CASA-1000 программасы боюнча сүйлөшүүлөрдүн негизги бөлүгү жыйынтыкталды. Ага ылайык, Кыргызстан - Тажикстан - Ооганстан жана Пакистан багытында узундугу миң чакырымдан ашуун электр энергиясын берүү линиясынын курулушу быйылкы жылдын экинчи жарымында башталмакчы. Каржылоо милдетин Дүйнөлүк банк өзүнө алган бул долбоордун баасы 1 миллард 170 миллион АКШ долларын түзөт. Өзбекстан муну ишке ашыруу мүмкүнчүлүгү жана коопсуздук маселелери боюнча анын жүйөөсүн эске алууну талап кылууда. Кыргызстандын мурдагы энергетика министри Бакирдин Сартказиев расмий Ташкендин бул долбоорго эмнеге каршы чыгышынын себептерине токтолду:
- Бул долбоор Өзбекстандын стратегиялык пландарына анчейин жага бербейт. Анткени Кыргызстан менен Тажикстан өндүргөн электр энергиясын сатып өткөрүү рыногуна ээ болот. Бул курулуш бүтүп кетсе, электр энергиясын мындан бир кыйла эсе көп иштеп чыгууга туура келет. Ошондуктан Ташкен бизди дарыялардын башына ГЭС кура баштайт деп бушайман.
Өзбекстан CASA-1000 долбоору эл аралык укуктук ченемдерге каршы келет деген жүйөнү карманууда. “Анткени мындай көлөмдөгү электр энергиясын иштеп чыгуу жана экспорттоо үчүн тиешелүү шарттар долбоордо ачык-айкын жазылган эмес” деп көрсөтүлгөн Өзбекстандын Экономика министрлигинин расмий сайтында. Бирок Кыргызстандын энергетика министри Осмонбек Артыкбаев долбоор коңшу өлкөлөрдүн кызыкчылыгына каршы келбей турганын белгиледи:
Долбоор 15 жылда өзүн өзү актап, ишке кирген күндөн тарта Кыргызстанга ири пайда алып келе баштайт. Макулдашуу боюнча долбоор 2017-жылы ишке кирет.
Осмонбек Артыкбаев
- Бул долбоор эч кимге эч кандай тоскоолдук алып келбейт. Жакында Вашингтондо бардык өлкөлөрдүн өкүлдөрүнүн катышуусунда жыйын болуп, тиешелүү чечим кабыл алынды. Ошол жерде каржылоо маселеси талкууланып, келе жаткан 27-мартта Дүйнөлүк банк маселени директорлор кеңешинин бекитүүсүнө алып чыга турганы белгилүү болду. Учурда экспорттоло турган электр энергиясынын баасы боюнча сүйлөшүү жүрүүдө. Долбоор 15 жылда өзүн өзү актап, ишке кирген күндөн тарта Кыргызстанга ири пайда алып келе баштайт. Макулдашуу боюнча долбоор 2017-жылы ишке кирет. Курулуш иштеринин башталышы 2014-жылдын экинчи жарымына туура келет.
Долбоордун келечеги кандай?
CASA-1000 программасынын башында Кыргызстан менен Тажикстан биригип Ооганстанга жана Пакистанга 700 MВт электр энергиясын экспорттойт. Болочокто бул программага Индия жана Түштүк Азиянын башка өлкөлөрү кошулушу мүмкүн. Анда Кыргызстан менен Тажикстандын электр энергиясын экспорттоо мүмкүнчүлүгү 1500 МВтка чейин жогорулашы мүмкүн. Энергетика боюнча эксперт Бакирдин Сартказиев Түштүк Азия багытына электр энергиясын экспорттоонун келечектүүлүгүн белгиледи:
- Негизи Ооганстан, Пакистан жана Индия багыты электр энергиясын экспорттоодо Кыргызстан үчүн келечектүү. Анткени учурда бизден энергия сатып алып жаткан Казакстандын потенциалы бир топ жогорулады. Ошондуктан келечекте ал бизден электр энергиясын сатып албайт. Кытай деле бизден энергия сатып алууга анча кызыкдар эмес. Ошондуктан Кыргызстан Тажикстан менен биргеликте бул долбоорду ийгиликтүү ишке ашырууга кызыкдар болууга тийиш.
Өзбекстан долбоорго каршы экенин айтып, ага чоң дарыялардын төмөн жагында жайгашкан Түркмөнстан менен Казакстан да тилектеш экенин билдирген. Анткени бул мамлекеттердин жетекчилери Сыр жана Аму дарыяларында кошумча ГЭСтер курулса, ылдыйкы зонада келечекте суунун тартыштыгы болот деп кооптонууда.
Кыргызстанда акыркы күндөрү ун, шекер, май, күрүч сыяктуу керектүү азык-түлүктөрдүн баасы 3 пайыздан 10 пайызга чейин жогорулаган.
Жамила айым борбордогу Ош базарында азык-түлүк сатат. Анын айтымында, акыркы аптада күнүмдүккө керектелчү азык-түлүктүн баасынын кескин өскөнү байкалды:
- Шекер мурда 45 сом болсо, азыр 55 сомго көтөрүлдү. Күрүчтү 54 сомдон алып, 60 сомдон сатып жатабыз. Мындан башка ундун, макарондун баасы да көтөрүлдү. Булардын кымбатташынын себебин сурасак, доллардын курсу өстү деп айтып жатышат. Негизи жазында баа 1-2 сомго көтөрүлчү. Бирок дароо эле 10 сомго чыгып кеткен эмес.
Базарда биринчи сорттогу 1 кап ундун баасы 100 сомго чейин, уй этинин килограммы 10-15 сомго чейин көтөрүлгөн. Ун саткан Жыргал Усупбаева ортомчулар, алып-сатарлар да баанын өсүшүнө таасир этип жатканын белгиледи:
- Ундун баасы бир күндө эле 50-60 сомго көтөрүлдү. Бул жерде ортомчулар да өзүнүн баасын кошуп жатат. Акыркы күндөрү тамак-аш 100 сомго кымбаттады.
Карапайым элдин көбү баанын көтөрүлүшүнө нааразы болууда. Бүгүн базарга азык-түлүк алганы келген Бишкектин тургуну Уулкан баанын кескин өскөнүнө таң калганын айтты:
- Баарын эле долларга шылтап кымбаттатып жатышат, билбейм эми кайда барат? Элге эле кыйын болду да. Керек болгондон кийин канча кымбаттатса да алууга туура келет экен. Ыйлап-сыктап эле алып жатабыз.
Расмий бийликтер да доллардын курсунун көтөрүлүшү азык-түлүккө баанын кескин өсүшүн шарттаганын билдирүүдө. Экономика министрлиги 27-февралдан тарта базарлардагы бааларга мониторинг жүргүзүүдө. Аталган мониторингдин жыйынтыгы тууралуу министрликтин Түндүк аймак аралык башкармалыгынын жетекчиси Зайнидин Жумалиев төмөнкүчө айтып берди:
- Негизинен кумшекердин баасы кескин көтөрүлүп, акыркы апта ичинде 9 пайызга жетти. Ал эми калган товарлардын баасы 1-3 пайызга чейин көтөрүлдү деп айтсак болот. Учурда өкмөт бул боюнча тиешелүү чараларды көрүп жатат.
Жумалиев кошумчалагандай, 3-марттан тарта өкмөттө алгачкы керектелчү азык-түлүктөрдүн баасынын кескин көтөрүлүшүнө жол бербөө үчүн атайын мекемелер аралык комиссия түзүлгөн. Ал комиссия учурдагы абалды жөнгө салуу боюнча атайын план иштеп чыгып, жакынкы аралыкта өкмөткө сунуштоосу керек.
Антсе дагы азык-түлүккө бааны жөнгө салуу боюнча өкмөттүн аракети жетишсиз болгонун сындагандар четтен табылат. Мурдагы финансы министри Акылбек Жапаров мындай кырдаалда өкмөт Улуттук банк менен эртелеп аракет көрүшү керек болчу деген пикирде:
- Негизи эле өкмөт менен Улуттук банктын сомдун курсунун түшүшү боюнча билдирүүсү кечеңдеп калды. Бул билдирүүдө валюталык - каржылык кризистин Кыргызстанга кесепетин жоюу боюнча механизмдер жок экен. Кыргызстанда улуттук валюта канчалык девальвация болсо, азык-түлүккө баа андан эки эсе көтөрүлөт. Муну баары эле билишет. Сомдун курсу түшүп жатканда өкмөт Улуттук банк менен бирге дароо чечкиндүү чараларды көрүүсү керек. Жалаң валюта менен эле интервенция кылган болбойт. Бизде азык-түлүк коопсуздугун сактоо үчүн 9 түрдүү азык каралган. Мына ушуларды да аялуу катмарга таратып, интервенция кылыш керек болчу.
Кыргызстанда өткөн аптада доллардын курсу кескин кымбаттап, 1 доллар 58-60 сомго чейин көтөрүлгөн. Улуттук банк мындай кырдаалда жыл башынан бери 90 миллион долларга чейин интервенция жасап, кармаларын билдирген. Өкмөт менен Улуттук банк сомдун курсун туруктуу кармап, азык-түлүк коопсуздугун сактоо үчүн бирдиктүү аракет көрөөрүн убада кылып келет.
