Экономика

Өзбекстанда кайрадан күйүүчү май тартыш болуп жатканын “Азаттыктын” өзбек кызматына өлкөнүн чар тарабынан кардарлар билдиришти. Бул тартыштыкка эмне себеп?

Мунай менен газга бай Өзбекстанда акыркы бир нече аптадан бери айдоочулар бензин таппай убара. Күйүүчү май куйган көпчүлүк жайлар жабык, иштеп тургандарынын алдындагы узун кезек өлкөнүн бензинге муктаждыгын бийликтер канааттандырбай калганынын көрсөткүчүнө айлангандай көрүнөт.

Самарканддык тургундардын бири май куюучу жайлардагы абалды мындайча сүрөттөдү:

- Биз бир жолу бензин алып, азыр кайра келдик. Кезекте тургандар беш чакырымга чейин жетет. Самаркандда такыр бензин жок, абалды карагыла. Мен азыр заправкага чейин видеого тартам, өзүңөр көрөсүңөр. Калк бензинсиз азап чегип жатат. Жашоо ушундай. Бул жашоо эмей эле эптеп күн кечирмей болуп калды, - деди самарканддык айдоочу.

Бирок бул киши башкаларга караганда жолдуу экен. Жумурият боюнча көптөгөн май куйуучу жайларда “бензин жок” деген жазуулар илинип турат. Айрымдар майды жеке колдордон, көмүскө базардан алышат. Ал жактагы баа кардардын канчалык бензинге муктаждыгына жараша өзгөрө берет.

Кокон шаарындагы айдоочулардын бири “Азаттыктын” өзбек редакциясына сүйлөп, бир литр бензинди 8000 сумга (3, 60 доллар) алганын айтты. Салыштыра кетсек, Бишкекте азыр бензиндин литри 1 долларга да жетпейт.

Өзбекстанда негизи күз айларындагы бензин тартыштыгы акыркы үч жылдан бери кайталанууда. Эксперттер муну жалпы өлкөнүн энергосистемасындагы системалуу кризис менен түшүндүрүшөт.

Ташкендик саясий аналитик Сергей Ежков муну өлкөдө газ менен мунайдын талап кылынгандан аз өндүрүлүп жатышы, ал жумурияттын экспорту өз калкынын муктаждыгын жаппай жатканы менен байланыштырды:

- Негизи “Узбекнефтегаз” улам эле газ жана мунай өндүрүүнүн көлөмүн кыскартып келатканы белгилүү. Бул жалпы эле “Узбекнефтегаз” компаниясы олуттуу реформага муктаж экенинин белгиси деп ойлойм.

Өзбекстанда газ менен мунайды өндүрүү кыскарганын аналитиктер Ташкендин СССР маалында курулган заводдорунун эскилиги жетип, технология жаңыртылбаганы менен байланыштырышат.

British Petroleum ишканасынын быйылкы жыл боюнча глобалдык изилдөөсүнө караганда, Өзбекстандын мунай өндүрүшү былтыр 12% кыскарган. Бул өлкөнүн ички керектөөсүн камсыз кылууга жетпейт.

Мунайдын аз өндүрүлүшүнүн кесепети өзгөчө Фергана менен Бухарадагы аны кайра иштетүүчү заводдоруна тийип жатат. UzGazOil ишканасынын “Азаттыктан” ысмын атабоону өтүнгөн өкүлү жогорудагы эки завод араң эле иштеп турганын билдирди.

Ал арада, Ферганадагы мунайды кайра иштетүүчү заводдун өкүлү бизге “бензин такыр эле чыгарылбай жатканын” тастыктады.

Эми кантип муктаждыкты жабыш керек деген суроодо эксперттер эки башка жолду айтышат: өлкө коңшулаш мамлекеттерден сатып алышы керек же энергосекторунда мамлекеттик монополияны жоюп, аны жеке менчик колдорго өткөрүүсү зарыл. Бирок бизге сүйлөгөн эксперттер азырынча өзбек өкмөтү эки жолду тең тандагысы жок дешет.

Өзбекстандын бийлиги өтө кирешелүү бул тармакты жеке колго өткөрүү бери турсун, мамлекеттин менчигинде деле президент Ислам Каримовдун гана эң жакын тобунун таасиринен чыгарууну каалабайт.

Жамал Акматова 13 жылдан бери Кытайдан бут кийим алып келип, "Дордой" базарында сатат. Анын ырасташынча акыркы күндөрү товарлар 150-200 сомго кымбаттаган.

- Кийимдердин, бут кийимдердин баасы күндөн-күнгө кымбаттап жатат. Чындыгында эл мындай бааны көтөрө албайт. Ар бир бут кийим орточо 150 сомдон 200 сомго чейин кымбаттады. Бул дүңүнөн сатылган баа. Бизден алып саткандар дагы үстүнө кошот.

Жамал айым баалардын өсүшүнө эмне себеп болуп жатканын деле так билбейт. Бирок ал айрым товарлары Кытайдан кеч келгендиктен сатканга үлгүрбөй калган.

"Дордой" базарынын кесиптик кошуунунун төрайымы Дамира Дөөлөталиева баалардын өсүшүнө 7-8-октябрдагы Торугартта катталган кыргыз-дунган айдоочуларынын мушташы себеп деген пикирде. Анын ырасташынча мушташка чейин 600 машине каттаса, азыр анын 150сү эле калган:

- Жүктөр дагы деле Торугартта кармалып жатат. Кытайлардын кампасы товарларга толуп бүттү, азыр кабыл албай калышты. Дунгандар коркуп жумушка чыкпай калып, азыр 150 эле кыргыз айдоочу иштеп жатат. Мурда 600 машине каттачу. Машиненин аздыгынан жүк жеткирүү акысы 2 миң доллардан 5,5 – 6 миң долларга кымбаттады.

Кесиптик кошуундун төрайымы түзүлгөн кырдаалды курч деп баалап, өкмөттүн аракетсиздигине нааразы болду. Ал маселе чукул чечилбесе 4 млрд. сом бажы төлөмү казынага түшпөй калаарын эскертип, ишкерлердин абалын мындайча сүрөттөдү:

- Базарда сезон деген түшүнүк бар. Ишкерлер бул сезондо жакшы иштей албай калышты. Алардын көбү насыя алышат, пайыздары өсүп күйүп жатышат. Декабрдын 20сынан кийин "Дордойдо" соода деле болбойт. Ошентип сезондо иштей албай ит болдук. Эми жазга чейин соода жок. Мунун айынан товарлар да кымбаттады. Бир батиңкеге миң сом кошулду. Бул карапайым эле элдин капчыгына урулган сокку.

Экономикалык маселенин саясый өңүтү да бар

Атын атагысы келбеген жүк ташуучу фирманын ээси абалдын курчушуна кызыкдар саясый топтор болушу мүмкүн деген пикирде. Анын божомолунда, айдоочулар арасындагы чатактын 7-октябрда, Караколдогу башаламандыктарга удаа чыгышы да тегин жерден эмес. Фирма башчысы баалардын өсүшүнө ташылчу жүктүн салмагы 48 тоннадан 44 тоннага кыскарышы да кошумча болгонун мындайча түшүндүрдү:

- 1-октябрга чейин жүк ташуучу унаалар 30-31 тоннадан ташыса, азыр 25-26 тоннадан эле ташып жатышат. Ошондо жүк 15-20 пайызга азаят. Мурда миң машине менен ташычу жүккө азыр дагы 150 машине талап кылынат. Анысы аз келгенсип 500 дунгандын машинеси чыкпай жатса баа көтөрүлөт да. Анан ортодон машинеси бар кыргыздар кирди. Кыныгын алгандар үчүн бул абал абдан жагымдуу. Бир эле жолу барып, 3 каттамдын акчасын алуу кимге жакпасын?

Дунган айдоочулардын артыкчылыгы эмнеде?

Жүк ташуучу фирмалардын биринин жетекчиси, дунган улутундагы Гейсер мырза эки улут ортосуна от салгандар экономикалык кызыкчылыкты көздөгөндөр.деп ойлойт. Болбосо эки улут өкүлдөрү 20 жылга жакын эриш-аркак эле иштешип келген. Ал Кытайдан жүк ташыган айдоочулардын 70 пайызга жакыны кандайча дунган улутунан болуп калганын мындайча ачыктады:

- Жүк ташыган машинелердин кожоюндары такыр башка адамдар. Баасы 60-70 миң доллар турган унааларды каалаган эле адам сатып ала албайт да. Дунгандар кытай тилин билет жана ишенимдүү келишет. Ошондуктан алар ишке көп алынат. Анан да алар ичкилик ичишпейт, жүктү тез жеткиришет. Ал эми жергиликтүү айдоочулар товар тартып келатып, аш-тойлорго кирип кетишет да, 2-3 күн кармалышат.

Бул маселе боюнча өкмөт 6-ноябрда жыйын куруп, маселени жеринен чечүү үчүн атайын жумушчу топ түздү. Жумушчу топту жетектеген вице-премьер-министр Токон Мамытов бул маселени тийиштүү жетекчилер 14-ноябрда жеринен чечээрин “Азаттыкка” кабарлады.

- Бул жерде экономикалык маселеден саясат жасагысы келгендер бар. Ошондуктан мен укук коргоо кызматтарына тапшырма бердим. Алар тийиштиги бар чагымчыл күчтөрдүн жоопкерчилигин карашат.

Дунган жана кыргыз айдоочулар арасында алгач 7-8-октябрда, кийин 21-октябрда кагылышуу болгон. Мушташта дунган айдоочулардын машинелери талкаланып, он чакты адам жабыркаган.