Экономика

Энергетика жана өнөр жай министрлигинин статс-катчысы Батыркул Баетовдун билдирүүсүнө караганда, министрлик тариф саясатынын үстүнөн тынымсыз иштеп жатат. Бирок баалар бул жылытуу сезонунда көтөрүлбөйт. Келерки жылы апрель айында күн тартибине коюлат. Анткени энергетика тармагы өтө оор абалда калууда деген Баетов Бишкек жылуулук борборун мисал келтирди:

- Бишкек жылуулук борборунун жабдууларынын 84% жешилген деп адистер тарабынан документтерде бааланды. Бул деген 16% гана тирүү жери бар, калган 84% өз мөөнөтүн иштеп бүткөн жабдуулар иштеп жатат дегенди билдирет. Ошондон бир жакшылык күтүүгө болобу?

Белгилүү болгондой, Бишкек жылуулук борборун модернизациялоо боюнча Кытай өкмөтү менен 386 млн. долларлык келишим түзүлгөн. Бирок ал келишим качан ишке кирери азырынча белгисиз.

Энергетика тармагындагы пайдалана турган резерв катары жоготууларды, коррупцияны кыскартуу зарылдыгы айтылып келет. Жоготуулар кайсы бир деңгээлде төмөндөөдө. Маселен, өткөн жылы ал 21 пайыздан ашуун болсо, быйылкы жылдын он айында 16.5% болду. Бирок кыш мезгилинде ал көбөйүшү мүмкүн.

Батыркуловдун айтымында, жоготуулар кыскарып баратканы менен тармактын финансылык абалы өтө оор бойдон калууда. Маселен, Бишкек жылуулук борбору үчүн жылына 70 млн. долларга жакын суммага көмүр, газ, кара май сатылып алынат. Ага каражат адатта электр энергиясын экспорттоодон түшөт. Быйылкы жылы электр энергиясын экспорттоодон болгону 15 млн. долларга жакын акча түшкөн. Калган 50 млн. долларды сырттан насыя катары алыш керек же өкмөт бюджеттен ссуда бөлүүгө тийиш.

Кыргызстандын энергетика тармагын көп мезгил бою жетектеп келген адис Бакирдин Сартказиев энергетика тармагына каражат жетишпей жатканы факт дейт. Аны өкмөт тарифтерди көтөрүү же каражат бөлүү менен чечүүгө тийиш деген адис буларга токтолду:

- Тарифти аныктап жатканда көп маселелер чыгат. Энергетика тармагынын баасы канча, кайсы баадан тартып амортизациялык эсептер чыгарылат деген сыяктуу көп суроолор пайда болот. Бул маселенин үстүнөн иштеген адистер бир бүтүмгө келип, өкмөттүн саясаты иштелип чыгууга тийиш. Ансыз аз, көп деп так айтыш кыйын. Эми 2010-жылы премьер-министр Үсөновдун бир токтому менен төңкөрүш болду. Мен эми дагы бир төңкөрүш болушун каалабайт элем.

Бакирдин Сартказиев энергетика тармагын реформалоо маселесине токтолуп, биринчи кезекте өкмөт энергетика тармагын андан ары менчиктештирүүгө барабы, барбайбы ошону аныктап алып, ошого жараша чечим кабыл алыш керек дейт. Маселен, бөлүштүргүч компаниялар андан ары менчиктештирилбей турган болсо, анда аларды бир компанияга бириктирүү максатка ылайыктуу болот. Анткени бөлүштүргүч компаниялардын бөлүнүп чыгышы менен кызматкерлердин саны 4 миңге жакынга көбөйдү. Демек чыгаша ошого тете өстү.

Энергетика министрлигинин адистери тармакта абал ушул бойдон кала берсе Кыргызстан бир күн Казакстандагыдай жалпы өчүүгө, Грузия жана Армениядагыдай мебелдерин жаккан күнгө туш келиши мүмкүн. Мына ошондо Кыргызстан жарандары баалар көтөрүлсө да, электр энергиясы болсо экен дегенге аргасыз болот деген пикирде турат.

Мурда күнү кечинде Татарстанда Боинг-737 учагынын кыйроосунан элүү кишинин өмүрү кыйылган. Бул окуя Орусиянын аймактык авиакомпаниялары коопсуздукка канчалык маани берет деген суроону күн тартибине чыгарды.

Тергөөчүлөр кечээ кыйраган учактын “кара кутучаларын” табышты. Расмий өкүлдөрдүн билдирүүсүнө караганда, кырсыктын бир нече, анын ичинде учактын техникалык жактан бузуктугу, учкучтардын жана жердеги кызматтардын катачылыгы, аба ырайынын конууга ылайыксыз шарты, күйүүчү майдын сапатсыздыгы өңдүү себептер каралууда.

Ал эми теракт деген версияны кырсыктын ыктымал себеби катары расмий өкүлдөр аташкан жок. Орусиянын транспорт министри Максим Соколов кечээ учак кандайча кыйраганы тууралуу:

- Бизде бар маалыматтардан, анын ичинде видеотасмадан учак кулагында канаты жерге тийгенин көрбөдүк. Учак жөн гана кулап түшкөн.

Дүйнөлүк авиацияда коопсуздук жагы оңолуп бара жаткан шартта, аба транспорту боюнча эл аралык ассоциациянын былтыркы тыянагына караганда, кырсыктардын саны Орусияда гана көбөйгөн.

IATA'нын 2011-жылдагы баяндамасында көргөзүлгөн маалыматтарга караганда, эски совет республикаларында авиациядагы кырсыктын көрсөткүчү дүйнөнүн башка мамлекеттерине караганда үч эсе көптүк кылат.

СССР учурунда “Аэрофлот” компаниясы гана үстөмдүк кылган Орусиянын аймактарында кийин пайда болгон майда компаниялар эксперттердин пикиринде, ириде кирешенин артынан сая түшүп алышкандыктан, коопсуздук жагын көз жаздымда калтырып жатышат.

Москвада чыгуучу “Взлет” авиациялык журналынын баш редактору Андрей Фомин мындай ырастоолорго кошулбайт:

- Ишке жарамдуулук деңгээлин текшерүүгө жана бардык зарыл процедураларды камсыздоого авиациялык бийликтер олуттуу эле мамиле жасайт. “Татарстан” авиакомпаниясы да "Росавиациянын" борбордук жана жергиликтүү органдары тарабынан тыкыр текшерилип келген. Ар бир учкучтун же ар бир техниктин ар бир кадамына көзөмөл салуу мүмкүн эмес. Катачылык кетпейт деген кепилдик эч кимде жок.

Бирок Казанда “Татарстан” авиакомпаниясын айрымдар начар башкарылган, карызга баткан жана эски учактарды пайдаланган компания катары баалашууда.
Кезинде мурдагы президент Минтемир Шаймиевдин басма сөз катчысы болгон көз карандысыз журналист Ирек Муртазиндин айтымында, мындай авиакомпаниянын иштөөсүнө уруксат берилбеши керек болчу:

- Компанияда акыркы беш жылда ар башка беш директор болду. Авиакомпаниянын иши жөн эле катастрофалык абалда. Өзү мындай авиакомпаниялар иштебөөсү керек эле. Бул Татарстан жетекчилигинин кол астындагы авикомпания болчу.

Учурда эски Боинг-737 учактарын жаңы үлгүдөгү Аэробус-319 менен алмаштыра баштаган “Татарстан” авиакомпаниясынынын жетекчилиги кыйраган учак жакшы абалда болгонун, каттамдар аралыгында техникалык тейлөөдөн такай өтүп турганын билдирүүдө. Бирок ошол кыйраган учак менен Казандан жекшембиде Москвага учуп келген эки жүргүнчү орус маалымат каражаттарына учак Орусия борборуна конуп жатканда эле ыңгайсыздыкты сезишкенин айтышкан.

Учак өзү заводдон 23 жыл мурда эле чыккан экен жана 2008-жылы Татарстанга келгенге дейре жети кожоюнду алмаштырыптыр. Анын ичинде учакты Африканын Уганда өлкөсүнүн да авиакомпаниясы пайдаланган. Маалыматтарга караганда, ал учак 2001-жылы Бразилияда конуп жатканда кырсыктап, бирок анда эч ким жабыр тарткан эмес. Былтыр Москвага баратып басым төмөндөгөндүктөн жарым жолдон кайра Казанга кайткан. Айтор жекшембидеги авиакырсыкты эки жыл мурда Татарстанда дарыяда болгон кырсык менен да салыштырып жатышат. Анда “Болгария” деп аталган туристтик кеме Волга дарыясында кыйрап, 122 киши чөгүп кеткен.

Көз карандысыз журналист Ирек Муртазин буга байланыштуу мындай деген ойдо:

- "Болгария" кемесиндеги трагедия чалдыбары чыккандар менен сүзбөө жана учпоо керектигин каңкуулаган. Бирок ал коңгуроону эч ким уккан эмес. Натыйжада республика аза күтүп жатат.