Кыргыз өкмөтү быйылкы жылдын бюджетине өзгөртүү киргизүүнү чечти. Буга салыктардын пландагыдан аз жыйналышы себеп болгон.
Быйылкы жылдын он айынын жыйынтыгы боюнча, экономика 110 пайыздан ашуун өсүп жатканына карабай, салыктардын аз жыйналышынын себеби эмнеде?
Салыктан салым жакшы эмес
Салык кызматынын башчысы Исхак Масалиев салыктардын аз жыйналышына биринчи кезекте алтындын баасы арзандашы себеп болгонун айтып, бирок башка объективдүү жагдайлар да таасир эткенине токтолду:
- Биринчиден, абдан чоң план коюлган. Өткөн жылы пландаштырылган нерселер ишке ашпай калды. Бир топ каражаттар түшпөй калды. Мисалы, тамеки чыгарган РЕЕМТСМА фабрикасы жылдан-жылга төмөндөп баратат. Быйылкы жылы бул компаниядан 80 млн. сомго жакын түшпөй калат. Уюлдук компаниялар өткөн жылдын аягында жеңилдиктерден бошотулуп, бюджетке кошумча 250 млн. түшөт деген элек, кийин карасак эл аралык келишимдердин негизинде аларга жеңилдиктер берилет экен. Ошонун негизинде 250 млн. сом жетпей калат. Өткөн жылы Электр станциялар ишканасы киреше менен чыгып, 200 млн. сом салык төлөсө, быйыл ал жок.
Масалиевдин айтымында, быйылкы жылдын планы боюнча Салык кызматы 40 млрд. 400 млн. сом жыйнаш керек болсо, анын ичинен 3 млрд. сомдой жыйналбай калары күтүлүүдө.
“Экономикада өсүштү негизинен Кумтөр жана айыл чарбасы камсыздоодо. Бирок Кумтөрдөн салык азайды. Анткени алар былтыр алдын-ала 30 млн. доллар төлөп да коюшкан. Ал эми айыл чарбасында өсүш болду, бирок алар салык жыйымына көп таасир бербейт”, - деп кошумчалады Масалиев.
Өкмөт башчы Жантөрө Сатыбалдиев салыктардын аз жыйналышына карабай өкмөт мойнуна алган бардык финансылык милдеттерди аткараарын билдирүүдө. Бул деген айлык акы жана пенсияларды, карыздарды төлөөдө маселе чыкпайт дегенди билдирет.
Жантөрө Сатыбалдиев тогуз айдын жыйынтыгы боюнча экономика жакшы көрсөткүчтөргө жетишкенин билдирип келатканы маалым. Бирок андай көрсөткүчтөргө Кумтөрдүн салымы олуттуу экени белгилүү.
Экономика министрлигинин макроэкономикалык башкармалыгынын башчысы Насирдин Шамшиев буларды айтат:
- Негизинен бул Кумтөрдүн жакшы иштеши менен камсыз болду. Ал эми Кумтөрдү эсепке албаганда мурунку айга караганда өсүү басаңдап кетти. Себеби мурун 6.1% болсо, азыр 5.7% болуп калды.
Тескери сальдо ашып кетти
Улуттук статистикалык комитеттин маалыматы боюнча, быйылкы жылдын он айында Кыргызстандын экономикасы 110.2% өсүш берди. Кумтөрдү кошпогондо 105.9% өскөн. Тогуз айдын жыйынтыгы боюнча болсо 6.1% өскөн эле.
Кумтөрдөн сырткары курулуш, айыл чарбасы, тейлөө тармактары өсүш берген. Ал эми тоо-кен, энергетика жана текстиль, тигүү тармактары төмөндөөдө. Маселен, Кумтөрдү кошпогондо тоо-кен тармагы дээрлик 7% төмөндөп кеткен. Ал эми энергетика тармагы быйылкы жылы суунун аздыгына байланыштуу дээрлик 3% төмөндөгөн.
Тигүү жана текстиль тармагындагы төмөндөөлөрдүн себебин Экономика министрлиги Орусия жана Казакстанда кыргыз тигүүчүлөрүнүн товарларына талаптын азайышы менен байланыштырат.
Кыргызстан экономикасындагы терс жагдайлардын бири - тышкы соодадагы тескери сальдо. Тогуз айдын ичинде Кыргызстан 1 млрд 60 млн. долларга жакын экспорт жасаса, импорту 4 млрд. 300 млн. долларга жетип барган. Натыйжада тескери сальдо төрт эседен ашып кеткен.
Канадалык Stans Energy Korp компаниясы кыргыз өкмөтүн эл аралык арбитражга берди. Ага Куттуу-Сайдагы сейрек кездешүүчү металлдар кени боюнча берилген лицензияны жокко чыгаруу себеп болгон.
Кыргызстанга коюлган доонун өлчөмү 120 млн. долларга жакын. Кыргызстанды казакстандык VISOR компаниясы да эл аралык сотко берген.
Геология жана минералдык ресурстар боюнча мамлекеттик агенттиктин башчысы Дүйшөнбек Зилалиев Куттуу-Сай боюнча доо арыз келгенин тастыктап, азыркы кезде алар түшкөн документтерди иликтеп жатканын билдирди:
- Кагаздар кечээ күнү эле түштү. Азыркы кезде аны менен таанышуу иштерин жүргүзүп жатабыз.
Зилалиевдин айтымында, Куттуу-Сай жана Кале-Сай кендери эч кимге бериле элек. Ошол бойдон турат.
Кемин районундагы Ак-Түз айылында жайгашкан ичинде күмүш, висмут, молибден, коргошун, бериллий сыяктуу металлдары бар кендерди иштетүүгө лицензия канадалык Stans Energy Korp'тун “Кутессай майнинг” компаниясына 2009-жылы берилген. 2012-жылы ал лицензиянын мөөнөтү узартылган. Бирок компания лицензиялык макулдашууларды аткарбай жатканы боюнча кыргыз парламентинде маселе көтөрүлүп, лицензияны жокко чыгаруу Башкы прокуратурага тапшырылган.
Башкы прокуратуранын арызын Бишкектеги райондор аралык соту быйыл июнь айында карап, компаниянын лицензиясын жокко чыгарган. Кыргызстандын мындай чечимин Stans Energy Korp компаниясы эл аралык арбитражга берип, 120 млн. долларга жакын доо койгону маалым болду.
Геология жана минералдык ресурстар боюнча мамлекеттик агенттиктин мурдагы башчысы Ишимбай Чунуевдин маалыматы боюнча, Куттуу-Сай жана Кале-Сайда сейрек кездешүүчү металлдардын кени бар. Алардын өлчөмү 50 миң тоннадан көбүрөөк экени аныкталган.
Ал эми Кыргызстан тоо-кенчилер бирикмесинин башчысы Орозбек Дүйшеевдин айтымында, бул эки кендеги байлыктардын баасы 2 млрд. доллардын тегерегинде. Кендин иштебей калышынын себеби парламенттеги интригалар деген Дүйшеев анын айынан жумушсуздар көбөйгөнүн айтат:
- Кийинки иштетип жаткандар бир-эки жылда чакан ишкананы ишке киргизели деп жатышкан. Заводдорду оңдошкон. Анан Жогорку Кеңештин чыры менен эки жылдан бери токтоп турат. Ошол жерде 140 киши иштеп жатты эле, азыр баары жумушсуз калды.
Дүйшеевдин пикиринде, эл аралык сотто Кыргызстанды оор кармаш күтүп турат. Анткени доо арыз бергендер байлар. Соттор да менчик компаниялардын кызыкчылыгын коргоого ыктап турат.
Кыргызстанды казакстандык "Визор" аттуу компания да эл аралык сотко берип, 400 млн. доллар доо койгон. Маалыматтарга караганда, бул иш боюнча судьялар тандалып алынды. Алар АКШдан Жон Р. Крук, Франциядан Филипп Санде жана Белгиядан Бернар Анатьо.
Кыргызстан тоо-кенчилер бирикмесинин башчысы Орозбек Дүйшеевдин пикиринде, Жерүйгө байланыштуу соттук жараяндар бир жарым жылга чейин созулушу мүмкүн. Анткени дайындалган соттор иш менен таанышып, андан кийин териштирүүнү башташат.
Кыргызстандын юстиция министри Алмамбет Шыкмаматов "Визор" менен соттошуу үчүн юридикалык компания тандалып алынганын билдирди:
- Эми юридикалык компания тандалып алынган. Бирок ал компания менен келишим түзө элекпиз. Эми маселе эл аралык арбитражда карала турган болгондуктан, биз конкурсту жеңип чыккан компания менен келишим түзүп, жөнөтүшүбүз керек.
Жерүйдө 100 тоннага жакын алтын жана он тоннадан ашуун күмүш бар экени маалым. Кыргыз өкмөтү бул кенди быйыл ачык конкурста 400 млн. долларга сатууга аракет жасады. Бирок инвестор дурус келбегенге байланыштуу конкурс болбой калды деп табылган. Өкмөт Жерүйдүн баасын арзандатып, жаңыдан конкурс жарыялоону чечкен. Бирок Кумтөр жаңжалы жана сотко жолдонгон доо арыздар аны токтотуп турат.
