Экономика

Парламентти «уурулардан жана коррупциячыл элитадан» тазалоо максатын көздөй турганын жарыялаган «Үмүт 2020» кыймылынын видеосу 22-сентябрда Интернетке жарыяланды. Анда кыймылдын негиздөөчүсү, парламенттин экс-депутаты Ширин Айтматова «парламенттеги депутаттардын элге каршы чечиминин» бир мисалы катары буудай, ун өндүрүү жаатындагы сүрөөнчүлүк (лобби) тууралуу баяндаган.

Анын жүйөсүндө, бул көрүнүш 2015-жылы 14-октябрда өкмөт сунуш кылган «Кыргызстанга ташылып келген арпа менен буудайды кошумча нарк салыгынан бошотуу жөнүндө» мыйзам долбоорунда байкалган:

«Кыргызстанга ташылып келген бардык товарлардан импортерлор кошумча нарк салыгын төлөшөт. Бирок парламенттин үч фракциясы: КСДП, «Кыргызстан» жана «Өнүгүү-Прогресс» буудайды ташып келүүдө кошумча нарк салыгынан бошотууну колдоп чыгышкан. Эмнеге алар майды же шекерди эмес, унду жана буудайды ташып келүүнү колдошкон? Жообу жөнөкөй. Ал фракциялардын лидерлеринин бизнеси ташылып келген буудай жана андан өндүрүлгөн ун менен түздөн-түз байланыштуу. КСДП фракциясынын лидери ал кезде Чыныбай Турсунбеков болчу. Ал парламентке келгенге чейин - 1997-жылдан 2010-жылга чейин «Акун» фирмасынын жана «Бишкек ун комбинатынын» жетекчиси болгон. «Кыргызстан» фракциясынын көмүскө кожоюну, көп тармактуу «Аю» холдингинин негиздөөчүсү Шаршенбек Абдыкеримов болсо Казакстандагы жарым-жартылай мамлекеттик «Самрук Казына» компаниясы менен бирге «KazGrain» ишканасына ээлик кылат. Бул ишкана Кыргызстанда «Алия» жана «Eline» деген соода маркалары аркылуу ун жана макарон азыктарын өндүрөт. Ал эми «Өнүгүү-Прогресс» фракциясынын лидери Бакыт Төрөбаев болсо парламентке келгенге чейин 2000-2007-жылдары «Мариям» ун комбинатынын директору болгон. Учурда ишканага анын жубайы ээлик кылат».

Андан соң Ширин Айтматова мындай мыйзамдын аркасы менен анын демилгечилери миллиондогон киреше тапканын, андан көп өтпөй Кыргызстанда өндүрүлгөн ун азыктары кошумча нарк салыгынан бошотулганын белгилеген. Ал ушундай өзгөртүүлөргө карабай өлкөдө нан менен ун арзандабаганына көңүл бурган.

Айтматова жарыялаган видео социалдык тармактарда талкууларга жол ачты. «Үмүт» кыймылы тараткан видеодо аты аталган депутаттар да өз жүйөлөрүн айтып, жооп кайтарышты. Маселен, Жогорку Кеңештин мурдагы төрагасы Чыныбай Турсунбеков аталган мыйзам кыска кызыкчылыкты колдогондуктан эмес, ошол кездеги кырдаалдан улам кабыл алынганын айтты:

«Мунун себеби Кыргызстандын Евразия Экономикалык Биримдигине (ЕАЭБ) кошулушу эле болгон. Ал кезде «ата мекендик өндүрүштү коргош керек, чек ара ачылган соң контрабандалык товарлар жайылып келет, ортодогу дистрибюторлор өлбөш керек» деген маселелер турган. Ошол маселелерди чечиш үчүн өкмөттүн реакциясы болот. Мен мыйзам кабыл алынып жаткан учурда эле «кийин бизге сөз тиет» деп катышпоого аракет кылгам. Тилекке каршы, болбой эле аралаштырып жатышат. Бул жерде ун аткезчилиги менен алектенгендер кыйкырып чыгышкан. Бүгүн да ал маселе бар. Убагында «миллиард сом түшпөй калды» деп жатышты эле, анын ордуна 100 миллионбу, ага жетпеген сумма экенин статистика көрсөтүп турат».

Ал эми Айтматова даярдаган тасмада аты аталган дагы бир депутат, парламенттин учурдагы вице-спикери Мирлан Бакиров болсо иликтөөнү «экономика менен чарбадан алыс, кырдаалды билбегендер даярдаган» деп мүнөздөдү:

«Ширин Айтматованын баасын экономикадан, чарбадан алыс, реалдуу кырдаалды түшүнбөгөн, конкреттүү көрсөткүчтөр боюнча маалыматы жок пикир деп эсептейм. Себеби, Кыргызстан буудайдын дээрлик 80 пайызын башка өлкөлөрдөн сатып алат. Өз өлкөбүздө эгилген буудай менен калкты толук камсыз кыла албайбыз. Экинчиден, сапаты да төмөн. Бул жерде өкмөттүн негизги максаты - ата мекендик ун өндүрүүчүлөрдү колдоо, жумушчу орундарды сактоо, бул тармактагы туруктуулукту кармоо болгон. Бирок популисттик айрым туура эмес маалыматтар айтылып жатып, бул чечим жокко чыккан. Учурда өлкөдөгү тегирмендердин 90 пайызы токтоп турат».

«Дан мыйзамынын» чоо-жайы

Негизи буудай жана ун өндүрүүгө кошумча нарк салыгынын алуу, кийин киргизүү маселеси көптөн бери көтөрүлүп келет. Ширин Айтматова белгилегендей, 2015-жылы октябрь айында буудай ташууга жана ун өндүрүүгө кошумча нарк салыгы алынып ташталган. Бирок эки жыл өтпөй «ал чечим ун жана дан азыктарын арзандатат деген үмүттү актабай, тескерисинче ун жаатында иш жүргүзгөн компанияларды гана байытты» деп парламент депутаттары кайрадан Салык кодексине өзгөртүүлөрдү сунуш кылышкан.

Бул маселе боюнча ошол кездеги президент Алмазбек Атамбаев да пикирин билдирип, депутаттар арасындагы «ун мыкчыгерлеринин» айынан мамлекеттик казына кертилип жатканын айткан жайы бар.

«Парламентте үч бай «тегирменчи» отурат. Ал «ун мыкчыгерлери» өлкө кызыкчылыгына каршы иш алып барууда. Эми алардын айынан бюджетке миллиард сомдой кошумча акча түшпөй калчудай болуп турат. Бул акча Эл аралык Валюта Фонду тарабынан грант катары келмек. Албетте, бул өкүнүчтүү окуя болуп жатпайбы».

Натыйжада 2017-жылы ноябрь айында парламент ун жана буудай өндүрүүгө кошумча нарк салыгын киргизген.

«Үмүттүн» кызыкчылыгы эмнеде?

Айтматова жарыялаган тасмада аты аталган айрым саясатчылар бул видеону «Үмүт 2020» кыймылынын парламенттик шайлоо алдындагы упай топтоо аракети менен да байланыштырышты.

«Үмүт 2020» - Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты Ширин Айтматова негиздеген кыймыл. Ал буга чейин бийликтеги, анын ичинде бажыдагы коррупция боюнча билдирүүлөрдү таратып, коомчулуктун көңүлүн ушул маселеге бурууга аракет кылып келет. Айтматова өзү бул кыймылдын парламенттик шайлоого катышуу ниети жок экенин билдирген болчу. Залкар жазуучу Чыңгыз Айтматовдун кызы Ширин Айтматова буга чейин 2010-2015-жылдары «Ата Мекен» партиясынын тизмеси аркылуу парламент депутаты болгон.

Бирок ошого карабай учурдагы бийликке элдешкис оппозиция жок деп бааланып жаткан кезде мындай демилгелүү топтун чыгышын оңунан баалагандар да арбын. Экономист, «Марал» радиосунун директору Руслан Акматбектин айтымында, «Үмүт» кыймылы видеосу аркылуу коомдо терс көрүнүштөрдү көзгө сайып көрсөтүп жатат.

«Жарандык коомдун атынан чыгып жаткан жаңы кыймылдын мындай аракеттери колдоого татыктуу, - деди ал. - Бизде учурда оппозиция жок, саясий партиялар айрым саясатчыларга гана таандык болуп калды. Парламент баштаган калган бийлик бутактары кол балага айланды. Дал ушундай саясий боштук турган учурда дал ушундай жарандык коомдон өкүлдөр чыгып, кемчиликтерди, мыйзамдардын бузулушун көзгө сайып көрсөтүп берди. Бул биз үчүн утуш. Муну бийлик же башкалары «туура эмес айтып жатасың» дебестен, булар элдин, өлкөнүн көйгөйлөрүн айтып турушу керек».

Ал эми коррупция маселелери боюнча адис Эркайым Мамбеталиеванын айтымында, Кыргызстанда бийлик органдарында кыска топтун кызыкчылыгын көздөгөн сүрөөнчүлүк аракети кеңири жайылган. Мындай көрүнүштөр тамырын кенен жайгандыктан көпчүлүк ага терс иш катары маани берип, элес деле албай калган.

«Албетте, парламентте лобби боюнча атайын изилдөө жүргүзгөндө жакшы болмок. Бирок изилдөө жок деле Кыргызстанда саясатчылар арасында өз кызыкчылыктарын коргоп жатканы кеңири жайылган эле көрүнүш. Биз саясий коррупция деп айтканда сүрөөнчүлүк да эриш-аркак жүрөт», - деди эксперт.

Антсе да парламенттин вице-спикери Мирлан Бакиров «конкреттүү ишкерлердин түздөн-түз кызыкчылыгын коргогон демилгелер болуп жатат деп айта албай турганын» билдирди.

Кыргызстанда бийлик жетекчилеринин бизнеси, мал-мүлкү жана кирешеси боюнча абдан көп маалыматтар айтылып, утур-утур көтөрүлүп келет. Президент Сооронбай Жээнбеков мамлекеттик кызматкерлердин киреше боюнча декларациясын ачыкка чыгарууга жана мыйзамсыз байыгындарды жоопко тартууга убадаларды берген. Өлкө башчысы өлкөдөгү жемкордукту жок кылыш үчүн жарандык коом менен журналисттерди жигердүү иштешүүгө чакырган.

Бирок айрымдар журналисттер ачыкка чыгарган бир топ окуялар боюнча иликтөөлөр аягына чыкпай, тиешелүү баасын албай жатканына нааразы.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Тулку чорсоот менен капталган ажыдаар кескелдирик

Комод кескелдиригинин түрпүлүү терисинин астында олпогу бар экенин АКШнын Техас университети менен Форт-Уэрт зоопаркынын окумуштууларынын изилдөөсү көрсөттү. Алар өлгөн кары жана жаш кескелдириктердин тарптарын компьютердик томографиянын жардамы менен кылдат изилдеп, олпок жаныбарды мурдунун учунан тартып куйругунун учуна чейин каптаганын, аны корголдой сөөктөр тиш өтпөс кыларын, бирок мындай соот кийим жаш кескелдириктердин денесинде болбосун аныкташты.

Комод кескелдириги илимий булактарда комод ажыдаары (Komodo dragon) деп да аталат.

Индонезиянын Комод аралдарын байырлаган Varanus komodoensis бүгүнкү кескелдириктердин эң чоңу, эң күчтүүсү болуп саналат. Узундугу 3 метрге, салмагы 135 килого чейин жетет. Күүлөнгөндө саатына 20 чакырым ылдамдыкта чуркайт. Алар ийинин 9 метрге чейин терең казып, жумуртка тууйт. Ал эми жумурткадан чыккан балдарынын бою жарым метрге жакын болуп, алгачкы бир нече айды дарактардын башында өткөрүшөт.

Чоңдору кичинелерин жеп тамактанышат; буктурмадан доңуз, бугу, буйвол жана башка чоң айбанаттарга кол салышат; бирок негизги тамагы - малдын тарпы.

Окумуштуулардын айтымында, комод ажыдаарына олпок өз уруулаштары кол салганда коргонуу үчүн керек.

«Комод кескелдиригинин жаштары бир кыйла убактысын дарактын башында өткөрүшөт. Алар чоңоюп, дарактан жерге түшчү мезгили жеткенде өз тукумунун өкүлдөрү менен жаңжалдаша баштайт. Ошо кезде аларга кошумча олпок жардамдашат», - дейт Техас университетинин профессору Кристофер Белл (Christopher Bell).

Илимпоздор үчүн комод кескелдиригинин ичинде сөөк өскөн терисинин - остеодерминин көп түрдүүлүгү күтүүсүз жаңылык болду. Доктор Жессика Майзанонун (Jessica Maisano) айтышынча: «Көпчүлүк кескелдирик-терде курт сыяктуу остеодермдери бар, а бул жандыкта анысы төрт түрдүү. Мунусу кескелдириктер үчүн мүнөздүү эмес».

Окумуштуулар жакында комод кескелдиригинин канынан антибиотикти алмаштырчу белокту алышкан. Бул белок бактериялуу инфекцияга каршы күрөшүүдө антибиотиктерге альтернатива болушу мүмкүн.

(Булагы: https://www.britannica.com, https://www.sciencemag.org, https://news.utexas.edu/)

Көмүр кычкыл газы бетонго зарыл минералга айлантылды

Курулуш өнөр жайында бетон жасоодо эң көп керектелген заттардын бири - көмүртек. Бетондун курамына суу, кум, шагыл, цемент кирет. 1 тонна цемент өндүрүлгөндө атмосферага 1 тонна көмүртектин кош кычкылы - СО2 бөлүнөт. Бул дүйнөлүк өндүрүш атмосферага бөлгөн көмүртектин кош кычкылынын 5% түзөт.

Бетон өндүрүү процесси абага эң көп көмүртек бөлгөн беш өндүрүштү бири деп саналат.

Бетон жана цемент боюнча глобалдык ассоциациянын (Global Concrete & Cement Association) маалыматына ылайык, цемент - дүйнөдөгү суудан кийин эле көп керектелген материал.

АКШнын Гавайи штатында көмүртекти бөлбөй, тескерисинче, өзүнө соруп алчу инновациялык материал сынактан өтүүдө. Андай бетонду өндүрүү процесси көмүр кычкыл газын өндүрүштүк булагынан жутуп, бетон аралашмага бүрккөндө химиялык реакция жүрөт. Реакциянын натыйжасында көмүр кычкыл газы кальцийдин катуу карбонатына айланат. Мындай жол менен алынган бетон аралашма башка ингредиенттер менен кошулуп, көмүр кычкылтегине карк бетон даяр болот.

Жаңы бетондун сапатын жол курулушунда текшерип көрүш үчүн Гавайи штатынын Транспорт министрлиги эксперименталдык программа баштады. Инновациялык бетонду даярдоо технологиясын атактуу «CarbonCure» компаниясынын адистери иштеп чыгышкан.

Компания ырастагандай, береги технологиянын негизинде жасалган бетон абага зыяндуу заттарды, анын ичинде көмүр кычкыл газын аз бөлөт, кадимки бетонго салыштырганда алда канча бышык да, кирешелүү да.

«Өнөр жай ишканалары, анын ичинде күнөсканалар бөлгөн газды бетонго такай кошулчу минералга айлантып, абаны булгачу таштандыларды биротоло жок кылабыз, - дейт «CarbonCure» компаниясынын улук директору Кристи Гэмбл (Christie Gamble). - Андан да маанилүүсү - минералдаштыруу процесси бетонду ого бетер бышык кылат. Бул бетон өндүрүүчүлөрдүн цементти аз пайдаланышына мүмкүндүк берет».

Быйыл апрелде Гонолулу шаардык кеңеши калаадагы бардык жаңы долбоорлордо көмүр кычкыл газы менен байытылган бетонду пайдалануу жөнүндө чечим кабыл алган. Анын артынан эле Техастын Остин шаардык экологиялык комиссиясы да жаңы бетонду колдонуу мүмкүнчүлүгүн изилдеп чыгууну бир добуштан колдогон.

Энергетика боюнча эл аралык агенттик билдиргендей, көмүр кычкыл газын абага учурбай кармоо глобалдык температуранын орточо өсүшүн 2060-жылга карай индустриалдык доорго чейинки деңгээлден 2º C төмөнкү чекке түшүрүш үчүн маанилүү.

(Булагы: https://www.zmescience.com, https://www.businesslive.co.za)

Түнкү асмандан электр кубатын өндүрчү күн панели

Түнкү жарыкты жаратчу шаймандын негизги элементи - термоэлектрогенератор. Термоэлектрогенератордун бир бети экинчи бетинен суугураак болгон кезде электр кубатын өндүрөт. Анын асманды караган бети тунук капкактуу алюминь пластинага жабыштырылган. Ал жылуулуктан коргоочу изолюция менен курчалган. Айланасындагы аба пластинаны дамамат ысытып турат. Түнкүсүн Күн өйдөңкү пластинаны кактап ысытпай турганда, ал генератордун астынан эки градустай муздак болуп, өзүндөгү жылуулукту терморадиация катары атмосферага берет.

Бул феномен аяздуу түндө эмне үчүн чөпкө кыроо түшкөнүн түшүндүрөт. Ушул эле принципти жана пластинанын эки бетиндеги температуранын ажырымын түнкүсүн - жарыкка талап өскөн кезде, орду толукталып турчу энергия өндүрүүгө колдонулган.

Калифорния университетинин доценти Асват Раман (Aaswath Raman UCLA), Стэнфорд университетинин инженерлери Вэй Ли менен Фан Шанхуэй (Wei Li & Shanhui Fan Stanford University) жана анын шериктери жаңы шаймандын 20 см прототибин былтыр декабрда Калифорнияда сынап көрүшкөн.

Түнкү асмандан энергия алчу генератор шаймандын 1 чарчы метр аянтына 25 милливаттка жуук электр кубатын өндүргөн. Бул энергия диоддук лампаны күйгүзгөнгө жарайт. Ал эми бир нече чарчы метр түнкү панел өндүргөн энергия бир чакан бөлмөнү жарык кыла алат.

Инженерлер боолгологондой, шаймандын конструкциясы жакшыртылса, солярдык панелдин 1 чарчы метр бети кеминде 0,5 Вт ток өндүрөт.

«Абдан акылдуу идея. Түнкү генератор күн панелине салыштырганда электр кубатын аз өндүрөт, бирок аны авария учурунда же электр түйүнүнө туташтырылбаган жайларда кошумча энергия булагы катары пайдаланса болот», - дейт ачылыш жөнүндө доцент Юан Ян (Yuan Yang, UCLA).

Доцент Асват Рамандын айтымында, жаңы генератордун чоңойтулган версиясын алыскы метеорологиялык станциядарда, үч айга жакын күн тийбеген Түндүк жана Түштүк уюлда, телефондорду дүрмөттөш үчүн, ошондой эле электр кубаты жетишсиз жерлерде колдонсо болот. Ал жерлерде түнкүсүн күн панелдери иштебегендиктен, түндө электр кубаты кыйла тартыш болот.

(Булагы: https://www.zmescience.com, https://www.sciencedaily.com)

Чай мээнин саламаттыгын жакшыртат

Такай чай ичкен адамдардын мээ тарамдары чай ичпегендердин мээ клеткаларына салыштырганда жакшы байланышат. Мындай илимий ачылыш улуу курактагы 36 кишинин нейровизуалдык маалыматтарын изилдөөнүн негизинде жасалды.

«Биздин изилдөөнүн жыйынтыгы - чай ичүү мээнин түзүлүшүнө оң таасир эткенинин биринчи далили жана ал дамамат чай ичкен мээни карылыкка байланыштуу уюмдашуунун төмөндөшүнөн коргойт деп жоромолдоого негиз берет»,- деди илимий топтун жетекчиси, Cингапур улуттук университетинин доценти Фэн Лэй (Feng Lei, NUS Yong Loo Lin School of Medicine).

Бул изилдөөнү Эссекс жана Кембриж университети (University of Essex & University of Cambridge) чогуу жүргүзгөн.

Доцент Фэн 2017-жылы жарыялаган изилдөөгө ылайык, күн сайын чай ичүү улгайган кишилердин когнитивдик функциясынын төмөндөө коркунучун 50% азайтат. Ошондой эле ысык чай глаукомасы (көздүн ичиндеги бийик басым) бар адамдар үчүн пайдалуу.

Ушул илимий ачылыштан соң доц. Фэндин командасы чайдын мээнин тарамдарына түз таасирин изилдөөнү уланткан. Ал үчүн 60 жаштагы жана андан улуу курактагы 36 кишини бөлүп алып, алардын ден соолугу, жашоо жолою, психологиялык сак-саламаттыгы тууралуу маалыматтар жыйналган. Андан тышкары береги кишилер нейропсихологиялык тесттен жана магниттик-резонанстык томографиядан (МРТ) өткөрүлгөн. Бул изилдөө 2015-2018-жылдары жүргүзүлгөн.

Окумуштуулар бул кишилердин аңдап билүү жөндөмүн жана визуализациясынын жыйынтыгын талдап, 25 жылдай жумасына төрт күндөн кем эмес көк чай, улун чай же памил (кара) чай ичкендердин мээ тарамдарынын карым-катнашы чай ичпегендердин мээ облустарына салыштырмалуу алда канча натыйжалуу экенин көрүшкөн.

«Мисал катары жол кыймылын алгыла: мээнин тарамын - автоунаа барчу жай, ал эми мээ тарамдарынын ортосундагы катнашты - жол деп түшүнгүлө. Жол системасы жакшы уюштурулса, транспорт каражаттары менен жүргүнчүлөрдүн каттамы натыйжалуу болуп, ресурс аз сарпталат..., мээ маалыматты алда канча жакшы талдайт», - деди доцент Фэн Лэй. Ал такай чай ичүү мээнин тарамдарынын (бөлүктөрү) арасындагы байланыштын начарлоосунун алдын алып, жакшы уюмдаштырганын белгиледи.

(Булагы: https://www.aging-us.com, https://www.sciencedaily.com)

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.