Экономика

Бирок анын шарттары мурдагыга караганда бир топ жакшырып, төлөмдөрдүн өлчөмү көбөйгөнүн айткан Кубатбек Боронов экологиялык коопсуздук менен катар эле экономикалык маселе бар экенин белгиледи.

Ал эми парламенттин Отун-энергетикалык комплекс жана жер казынасы комитетинде суу менен мөңгүнүн ордун толтуруу жана коруктун айрым бир жеринин кен казуучу аймакка кирип кеткени боюнча маселелер көтөрүлдү.

Аткарылбаган токтомдор

Жогорку Кеңештин Отун-энергетикалык комплекс жана жер казынасы комитетинде «Кумтөр» алтын кен долбоору боюнча буга чейинки токтомдордун аткарылышы жана «Центерра» менен стратегиялык макулдашууну күчүнө киргизүү шарттары тууралуу өкмөттүн маалыматы угулду.

Комитеттин төрагасы, депутат Кожобек Рыспаев стратегиялык макулдашууда «Кумтөрдү» суу менен мөңгүнүн ордун толтурууга жана алтынды жер астынан казууга милдеттендирүү боюнча мурда коюлган талаптар аткарылбай калганын эске салды:

«2019-жылы 25-июнда биз бул маселени жабык караганда «Кумтөр» кен казуу ишинде сууну пайдаланганы үчүн акча төлөшү боюнча чечим кабыл алып бергенбиз. Сууну пайдалануу акысын эмнеге төлөтө албайбыз? «Ошону сүйлөшкүлө» деген талап болгон. Кен иштеткен жерлерде мөңгүлөр бузулду. Эмнеге анын зыянын ордуна койдуруп, төлөтө албайбыз? Кенди жер астынан каздыруу милдети мурдагы токтомдорго кирген. «Ошонун баарын кошуп туруп, анан алып келгиле» дегенбиз. Бирок алар азыр жок. Суу кодекси кабыл алынгандан кийин сууну пайдалануу акысы төлөнүшү зарыл. Азыр «Кумтөр» өтө чоң көлөмдө сууну пайдаланып келе жатат. Бирок ага төлөбөйт. Сууну пайдалануу акысын бекитип берүү зарыл. Анан алар мөңгүлөрдү ордунан жылдырып, башка жакка ташып жатышат. Биз болсо ошого ыраазы болуп жүрөбүз. Бирок мөңгүнү ордунан жылдырганы үчүн да келтирилген зыяндын ордун төлөтүп алышыбыз абзел. Бирок өкмөт азыр «ошол парламент мурда кабыл алган сегиз токтом актуалдуулугун жоготту» деген негизде «көзөмөлдөн алып койгула» дейт. Бирок биз ага каршы болдук».

Ал эми өкмөт башчынын биринчи орун басары Кубатбек Боронов 2017-жылы мурдагы премьер-министр Сапар Исаков кол койгон стратегиялык макулдашуунун мазмуну өзгөрбөгөнүн айтып, анда кошумча шарттар жана кыргыз тарап өзүнө алган кошумча милдеттенмелер жок экенин белгиледи.

Аргасыздыктын акыркы жылы

Кубатбек Боронов макулдашуудагы жакшыртылган жагдай катары 2026-жылга чейин төлөнө турган төлөмдөрдүн өлчөмү 87 млн. доллардан 150 млн. долларга көтөрүлгөнүн кошумчалады. Ал кыргыз тараптын Эл аралык арбитраждан утулуу коркунучу көп болгондуктан өкмөт ушул келишимге барууга аргасыз болгонун айтты:

«Биз Эл аралык арбитражда утулуп калгыдай коркунуч көп болгондуктан стратегиялык макулдашуу боюнча сүйлөшүүлөргө барганбыз. Эгерде биз 1992-жылы ээрге кыйшык отурбасак, мүмкүн азыркыдай маселе чыкмак эмес. Макулдашуунун шарттары боюнча 2009-жылы конституциялык корутунду менен мыйзамды бекитип албасак, анда азыркыдай маселе болбойт эле. 2009-жылы бекитилген макулдашуудан кетүүгө такыр мүмкүн эмес болгондуктан биз айла жок ошого бардык. Ал тараптын тобокелдигинен да биздин тобокелдик жогору болуп, Эл аралык арбитраждан өтпөй, андан да жеңилип, өзүбүз койгон доого өзүбүз акча төлөп калбаш үчүн, айла жок стратегиялык макулдашуу боюнча сүйлөшүүлөр жүргүзүлгөн. Экономиканы да көтөрүш керек. Аркарды эле карап отуруп ачка калсак, анда биз ошол аркарларды атып жеп алабыз».

Чалкеш макулдашуулар

Кубатбек Боронов Кумтөрдү иштетүүгө 26,660 гектар жер аянты 1997-жылы эле берилип, 2009-жылдагы концессиялык макулдашууда бекитилгени тууралуу жаңы маалымат менен бөлүштү. Бирок ал эмне болгон макулдашуу экенин чечмелеп берген жок. Буга чейин 1994-жылы берилген 10 070 гектар жердин мөөнөтү 2009-жылы бүтүп, аны узартуу маселеси турган.

2009-жылдагы концессиялык макулдашуунун алкагында ага кошумча 16 миң 330 гектар жер аянтын кен казууга берүү боюнча ошол кездеги премьер-министр Данияр Үсөновдун токтому чыгып, бирок ал 2012-жылы жокко чыкканы белгилүү болчу. Бул тууралуу Кумтөр маселесин иликтөө боюнча мамлекеттик комиссиянын корутундусунда да баяндалган.

Жогорку Кеңештин депутаты Абылкайыр Узакбаев кабыл алынган документтерден баш адашып калганын айтты:

«Азыр кийинки келген өкмөттөр мурдагы өкмөт кабыл алган токтомдорду кантип жокко чыгара ала турганын элге түшүндүрүп бере алабызбы? Анткени мурдагы өкмөт кеткени менен анын укуктук мураскери катары кийинки келген өкмөт анын алган чечимдерин, милдеттерин аткарышы керек эле да! Азыр эми 1997-жылы эле 26 миң 660 гектар жер берилген деп жатасыздар. Андан кийин концессиялык макулдашууда 2009-жылы берилген 26 миң гектар тууралуу бул жерде кеп болуп жатат. Анда 1997-жылдагы жана 2009-жылдагы макулдашуулардын бири-биринен айырмасы кандай? Өкмөттө бирдиктүү бир эле документ болушу керек да».

Коңулда калган коруктун жери

Ошол эле кезде Жогорку Кеңештин депутаты Бактыбек Турусбеков 2009-жылы 5-июнда ошол учурдагы премьер-министр Игор Чудиновдун колу коюлган токтом менен Кумтөрдүн жанындагы «Сары-Чат-Ээр-Таш» коругунун чек арасы өзгөрүп, 3480 гектар жер кен казууга ажыратылганын тактап берүүнү сурады:

«2009-жылы ошол кездеги премьер-министр Игорь Чудиновдун убагында 3480 гектар жер аянты берилиптир. Ошол өкмөттүн токтомун аткарууга байланыштуу Айлана-чөйрөнү коргоо боюнча агенттиктин статс-катчысынын 2009-жылдагы катында «Кумтөргө» 3480 гектар жер ажыратылып, берилгени көрсөтүлүп турат. Ошону тактап берсеңиздер. Чынында эле ошол жер аянты кен казууга берилди беле?»

Анткен менен Айлана-чөйрөнү коргоо боюнча агенттиктин жетекчисинин орун басары Элдияр Шерипов коруктун эсебинен «Кумтөргө» кен казууга жер бөлүнүн берилбегенин айтып, «2013-жылдагы өкмөттүн токтому менен тескерисинче, анын аянты кеңейген» деп маалымат берди. Бирок Элдияр Шерипов коруктун түштүк-батышынан ажыратылган ал жер аянтынын кайра корукка кайтарылганын ырастап бере алган жок:

«2009-жылы коруктун тышкы чек арасын аныктап, тактоо боюнча гана токтом чыккан. Башында деңиз деңгээлине карата бийиктиктер боюнча айырма болуп калган экен. Мында тышкы чек аралар гана такталып, ал жактан жер кеткен эмес. Ошонун бардыгын тактап, аныктап, 2013-жылы бардык картасы толугу менен чийилип, жаңы токтом чыгып жатпайбы».

Тармактык комитет бул маалыматты эске алуу жана аны парламенттин жалпы жыйынына алып чыгуу жөнүндө чечим кабыл алды. Анын алдында депутаттар тобу Кумтөргө барып, кен казылчу жер аянттарынын абалы менен тааныша турган болду.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Фермерлер анын баасын заводдор коёрун айтышса, ишканалар наркты соода-сатыктын шарты өзү аныктай турганын билдирип жатышат. Быйыл өлкөдө пахта жыйымы 80 миң тоннадан ашат деп күтүлүүдө. Бул өткөн жылдарга караганда көбүрөөк, бирок он жылча мурдараак өндүрүш 100 миң тоннага жеткен убак да болгон.

Бычылбаган баа

Жаан-чачын учурунда аз-маз токтоп калганы болбосо ушул күндөрү Ноокендин талаалары ак этек көтөргөндөргө толду. Дыйкандар теримчилер менен кошо пахтанын биринчи түшүмүн жыйнап жатышат.

Чогулган чийки затты көбү үйлөрүнө ташып жатса, айрымдары заводдорго тапшыра баштады. Бирок алар ишканалардан акчасын азыр ала алышпайт, анткени пахтанын быйылкы баасы так бекитиле элек. Дыйкандарды мына ушул жагдай көбүрөөк ойлондурууда.

Ноокендин Сары-Сыя айылынын тургуну Адахам Расулов жагдай боюнча мындайча кеп курду:

«Азыр пахта теримдин кызуусуна кирдик. Дыйкандардын алды гектарына 10-15 центнерден жыйнап коюшту. Бизде үч терим болот. Мунун баарын кошкондо Кудай кааласа быйыл дыйкандар гектарына 30 центнерге чейин түшүм алышат. Бирок түшүм жакшы болгону менен анын баасы жакшы болбой жатат. Жылда арзан, дыйкандар гозопая (пахтанын куурайы) үчүн эле иштеп жүргөндөй болуп жатат. Былтыр эптеп чыктык эле, быйылкы баасы бизге караңгы болуп турат. Заводдорго жөн эле эсебин берип, аманатка тапшырып жатабыз. Баа каерден чечилерин ошолор билет. Алар бир бааны айтып, «ошондой чечилди» дейт, анан ошого макул болуп, акчасын алабыз. Өткөрүп бергенден кийин башка айлабыз деле жок».

Фермер белгилегендей, аталган райондогу ишканалар былтыр пахтанын килограммын 40-45 сомдон сатып алышкан. Быйыл деле өнүм болжолдуу ушунча наркта болушу мүмкүн, бирок мындан арзан да болуп калышы ыктымал. Талаачылык менен алектенгендер чыгымды акташ үчүн баа бери дегенде 50 сомдон жогору болушу зарыл экенин айтып жүрүшөт.

Заводдор болсо пахтанын баасын эл аралык соода-сатык, тагыраагы Ливерпуль пахта биржасы же Нью-Йорк пахта биржасы аныктай турганын билдирүүдө.

Ноокендеги ири ишканалардын бири «Белхлоппром» ишканасынын аткаруучу директору Сүйүнбек Токтобаев мындай жүйө келтирди:

«Бааны завод аныктабайт. Була (волокно) сата турган атайын биржаларда баа бекитилсе, анан бул жактан пахтанын баасы келип чыгат. Анткени Кыргызстанда эч ким була албайт, чет жактагылар так ошол биржанын эсеби менен бизден алып кетишет. Башкача айтканда биз дыйкандардын пахтасын сатып алып, була кылып иштеп чыгарып, кызмат көрсөткөн ортомчулук гана милдетти аткарабыз. Демек, жумуш жүрүп, сатып алуучулардын бири партиясын алып кеткенде гана наркы аныкталат».

Дыйкандар бул заводдон сырткары «Багыш пахта», «Кыргыз пахта», «Таштак», «Достук РК» , «Эмгек берекеси», «Жакып-Ата Текс» аттуу фирмаларга да түшүмдөрүн тапшырышат. Аларда деле азырынча пахтанын наркы чечиле элек.

Жергиликтүү бийлик өкүлдөрү болсо базар шартында баа дыйкан менен сатып алуучулардын ортосунда гана чечилерин, ага кийлигише албай турганын билдирүүдө. Ноокен районунун акими Эркинбек Маматаев:

«Аба ырайына байланыштуу бир аз кармалып турабыз, бирок саналуу аптанын ичинде ишкерлер менен завод иштеткендерди бир чогултуп кеңешебиз. Анда пахта жыйноону, теримди жана башка маселелерди жөнгө салып берели деп турабыз. Бирок ачыгын айтып коюш керек, биз пахтанын баасына кийлигише албайбыз. Ал эл аралык баага карап чыгат», - деди.

Жалал-Абад облусунун пахта эгилген башка райондору Базар-Коргондо жана Сузакта, Ош облусунун Кара-Суу жана Араван райондорунда да пахтанын наркы бычыла элек. Араван районундагы «Ак-Ниет» заводунун директору Тойчубек Жусупов да жогорудагы кызматташынын сөзүн бышыктады:

«Биз деле Ливерпуль биржасынын баасын күтүп олтурабыз. Бааны болжол менен да айта албайбыз. Ал эми дыйкандар бизге алып келишкен менен азырынча соодалашкан жокпуз. Эл бизге жөн гана аманат катары алып келип жатат. Алар үйлөрүндө сактаса деле болот, болгону пахта оңой күйүүчү зат болгондуктан атайын сактоочу жай катары бизге эртерээк алып келип турушат. Килограммдарын билип, кагаздарын алып кетишет».

Быйылкы пахта жыйноо сезонунун ачылышына катышып, өзү да пахта терген өкмөттүн Ош облусундагы өкүлү Узарбек Жылкыбаев да журналисттер менен болгон маегинде буларга токтолду:

«Мен чынын айтсам пахтаны буга чейин жакшы билчү эмес элем да, биякка келип баарын көрүп атам. Адистерден сурап атам, «түшүмдүүлүгү жылдагыдан быйыл көбүрөөк болот» деп жатышат. Биз да ошого үмүт кылабыз. Ал эми баасы азырынча аныктала элек экен. Былтыркыдан кем болбойт го деп жатабыз, жок дегенде бир-эки сом жогору болсо да дыйкандардын жаздан бери кылган мээнети акталып калат эле».

Айыл чарба, тамак-аш өнөр жай жана мелиорация министрлиги да пахтанын нарк эл аралык базарга карап коюларын, ага мамлекет аралаша албай турганын билдирди. Мекеме билдиргендей, пахта кабыл алуучу компаниялар өздөрү чечет. Дыйкандар да каалаган баасына сатканга акысы жок.

Натыйжада быйылкы баа сентябрдын аягына жуук же октябрдын башында аныкталышы мүмкүн.

Өйдө-төмөн секирген өндүрүш

Албетте, дыйкандарда быйыл баадан да башка кыйынчылыктар көп болду. Жылда пахтага курт түшүп кетсе, быйыл шире басып, түшүмдү азайтты. Кара-Суу районунун Мөнөк айылынын тургуну Адахан Рахманов мындай дейт:

«Менде 15 гектардай пахта бар. Алдын тере баштадык. Албетте, актайт. Актабай калса экпей коёт элек да. Бирок быйыл чыгаша көп болду. Себеби шире, шор аябай көп түштү. Пахта, дарбыз, коон - баарын шире алды. Пахтанын жалбырактарын майланыштырып, түшүмдү азайткансып калды. Калганын эми жыйын-терим бүткөндө толук билебиз».

Бирок ага карабай быйыл Кыргызстанда жалпысынан 81,3 миң тонна пахта өндүрүлөт деген божомол бар. Бул былтыркыдан 10 миң тоннага көптүк кылат.

Айыл чарба, тамак-аш өнөр жайы жана мелиорация министрлигинин дыйканчылык, үрөнчүлүк жана органикалык айыл-чарба өндүрүшү бөлүмүнүн башкы адиси Адилет Нарынбеков пахта өндүрүү жылдан жылга арбып жатканын билдирди:

«Пахта экспортко гана багытталган өсүмдүк болгондуктан анын сатылышы баасына таасир этип калып жатат. Ошондуктан аны жыл сайын өндүрүүдө ар кандай өйдө-төмөн көрсөткүч байкалып калып жатат. Бир жылдары көбүрөөк болот, кээ бир жылдары аябай эле азайып кетип жатты. Бирок акыркы жылдары дүйнөлүк биржада баа көтөрүлгөнүнө байланыштуу айдоо аянттары көбөйүп жатат. Мисалы, быйыл эле 24,4 миң гектар аянтка пахта себилди. Ал эми былтыр 23 миң болчу, демек 1,4 миң гектарга быйыл көбөйдү. Былтыркы жылдын түшүмдүүлүгү бир гектарына орточо 32,4 центнерден болуп, жалпысынан 74,7 миң тонна жыйналган. Быйыл болжолдуу эсепте түшүмдүүлүк гектарына орточо 33,4, ошондо 81,3 миң тонна пахта жыйнайбыз деп үмүт кылып жатабыз».

Ооба, акыркы үч-төрт жылды салыштырганда Кыргызстанда пахта өндүрүү көбөйгөнү байкалат. Анткени 2015-жылы 44 миң тонна гана өнүм болсо, былтыр жана быйыл бул көрсөткүч эки эсе өскөнүн байкап жатабыз.

Бирок кезинде, тагыраагы 2004-2005-жылдары жана 2011-2012-жылдары өлкөдө 100-120 миң тоннага чейин пахта өндүрүлүп келген эле. Башкача айтканда ошол көрсөткүчкө Кыргызстан дагы эле жете элек экендиги көрүнүп турат.

Өндүрүштүн азайып кеткенине эмне себеп? Адистер муну кайра эле пахтанын рентабелдүүлүгү же жөнөкөй тил менен айтканда өзүн-өзү актоосу начар болуп жатканы менен түшүндүрүшүүдө.

«Белхлоппром» ишканасынын аткаруучу директору, аталган тармактагы адис Сүйүнбек Токтобаев статистикалык маалыматтарга да ишенбей турганын жашырган жок:

«Бул статистикалык маалыматтар асмандан алынып жаткан эле сандар. Аны жазып коё беришет. Менимче жылына Кыргызстанда 40-44 миң тоннанын тегерегинде эле өндүрүлүп жатса керек. Анткени биз бул жакта аралашып, көрүп жатабыз. Кыргызстан боюнча алганда эң көп пахта өндүргөн Ноокен району, жадагалса бизде анча көп эмес. Анын ичинде биздин заводго алып келип жаткан пахтанын көлөмүндө акыркы төрт-беш жылда эч өзгөрүү болгон жок. Көбөйбөй жатканы - дыйкандардын мээнетин актабай жатса көбөйбөйт да. Экинчиден эл жалкоо болуп калды. Оңоюраак беде эгип коюп, сугарып эле, анан бир таңгакты 100 сомдон сатып коюп жатканы оңой болуп жатпайбы. Мындан сырткары Кыргызстанда жумушчу күчү азайып кетти. Тере турган киши жок же пахта терген техникасы жок. Ошол себептүү дыйкандар башка эгинге өтүп кетип жатышат».

Кайра иштетүүнүн тагдыры

Кыргызстанда пахта өндүрүшү ирдене албай жатканына дагы башка себеп бар. Өлкөдө 30дай пахта заводу болгону менен алардын баары чийки затты була кылып иштетүүгө гана алы жетет. Тагыраагы пахтанын чигити менен буласын гана бөлө алат. Ошол жарым-жартылай даярдалган товар түрүндө алар пахтанын дээрлик баарын чет жакка экспорттошот.

Бийлик өкүлдөрү өлкөнүн ичинде текстил чыгаруучу заводдор курулса талап болорун, натыйжада пахта да бир наркта, кымбатыраак сатыларын белгилешет. Ошто курулуп жаткан ири завод мына ушундай үмүттөрдү жаратууда.

«Пахта өндүрүшүнүн көбөйүшүн рынок аныктайт экен. Талап күчөй баштады, демек көлөмү да өсө баштады. Баасы да жогорулай баштады. Анан билесиздер, «Кыргыз Текстил ЛТД» компаниясы ишке киргени турат. Эгер ал толук цикл менен ишке кирип кетсе, ал өзү дыйкандардын көбүрөөк пахта эгишине кызыкчылыгы болот. Ал «керек болсо үрөндү өзүбүз алып келип беребиз, жаңы технологияларды да алып келебиз» деп жатат. Ишкана пахтадан өзү жип ийрип, анан «кездеме токуп, аны кийим кылып тигебиз» деп турушат. Анын өзүндө эле жети миң киши иштейт, ал эми дыйкандарды кошкондо көп адам жумуш менен камсыз болот. Башкача айтканда бул ишкана союз убагындагы айтылуу "ХБК" заводунун ордун толуктаганы турат. Мына ушундай заводдорубуз иштей баштаса, менимче өндүрүштүн күчөшүнө соода-сатык да шарт түзөт», - деди өкмөттүн Ош облусундагы өкүлү Узарбек Жылкыбаев.

Ош шаарынын жакасындагы Кең-Сай конушунда аялдардын жана эркектердин кийими тигиле турган фабрикада пахта тазалоо, жип жана кездеме өндүрүү, тигүү цехтери болот. Жети цех иштей турган фабриканын курулушу үчүн 25 гектар жер бөлүнгөн.

«Кыргыз Текстил ЛТД» ишканасы менен байланышып, кенен маектеше алган жокпуз. Бирок анын директору Тариэл Эркинбаев буга чейин телеканалдарга берген маегинде мындай деген:

«Бул долбоор Кыргызстандагы эң масштабдуу долбоор болот десем жаңылышпайм. Мындай ишканалар Өзбекстанда, Казакстанда бар. Биз кийим тиге турган жабдууларды Жапониядан алып келебиз, жип токуучу жабдууларды болсо Германиядан алып келебиз».

Бирок бул ишкана пахта өндүрүүнү көбөйтөрүнө ишенбегендер да жетиштүү. Анткени Кыргызстанда, Чүй облусунда 2017-жылы ачылган була иштетүүчү, жиптен кездеме токуучу «Текстил Транс» ишканасы да өлкөдөгү пахтаны иштете алган жок. Ал Кытайдан, Өзбекстандан жана Тажикстандан алынып келген чийки заттарды пайдаланып келет.

«Текстил Транс» ишканасы тууралуу «Азаттыктын» сюжети.

«Эми Оштогу текстил заводун иштетип көрүшсүнчү, бирок менимче ал келечеги жок долбоор. Анткени бизде чийки зат өндүрүү жагы азайды, бар нерсени талкаладык. Ооба, илгери Оштогу атактуу ХБК (хлопчатобумажный комбинат) заводу иштеген кезде суткасына 12 миң адам иштечү. Бирок ал убакта Кыргызстан жылына 210 миң тонна була өндүрчү. Демек чийки зат ошондон эки-үч эсе көп болчу дегенди түшүндүрөт. Ал эми азыр ошондой чийки зат барбы? Жок. Анан тиги заводдо эмнени иштетет? Билбейм эми, кургандан кийин бир баада кармап беребиз деп, дыйкандарды үгүттөп эле пахта эктирбесе, кыйын. Ага мамлекеттин колдоосу керек болот. Ансыз дыйканды кыйнап эктириш кыйын, баары менчик, билгенин кылат», - деди эксперт Сүйүнбек Токтобаев.

Өлкөдө жыйналган пахта жергиликтүү жана чет элдик компаниялар аркылуу негизинен Түркияга, Кытайга, Орусияга сатылат.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.