Борбор Азия

Социалдык тармактарга көптөн бери эч нерсе жазбай калган Айсултан Назарбаев «Facebook» баракчасына 22-январда катары менен бир нече пост жарыялады. Анда экс-президенттин небереси кыйладан бери түрмөдө отурганын, туугандары менен тил табыша албай, эми аны өз жакындары өлтүрүп коюшу мүмкүн экенин жазган.

Айсултан апасы, казак парламентинин төрайымы Дарига Назарбаева тууралуу да элдин эсин оодарган билдирүү жарыялады:

«Апам таятамды мен анын уулу болгонум үчүн кайырмакка илип турган» («​Моя мать держала деда на крюке из-за того, что я его сын»), деп жазды ал.

Дагы бир постунда анын жакындары көзүн тазалап кетиши мүмкүн экенин билдирип, ошондуктан Улуу Британиянын канышасынан Нурсултан Назарбаевге телефон чалуусун суранган.

Айрым окурмандар Айсултандын «Facebook» аккаунтунан башка бирөөлөр жазып жатышы мүмкүн деп боолголоп жатышат.

Ал арада Айсултан журналисттердин суроолоруна жооп берүүгө убада кылып, телефон номурун да жазып койгон. Айрым журналисттер ал номурга чалып, видео маек уюштурушкан. Айсултан «Facebook» баракчасына баарын өзү жазганын журналисттерге ырастаган. Видеодогу кадрга караганда ал ооруканада жатканы байкалат.

Ал арада Айсултан дүйнөнү каптаган магия тууралуу тууралуу бүдөмүк пост калтырган. Бир нече сааттан кийин ал казакстандык мурдагы банкир, ушул тапта бозгунда жүргөн Мухтар Аблязовдун телефон чалышын суранган.

Андан көп өтпөй Аблязов «Facebook» аркылуу түз эфирге чыгып, Айсултан менен байланышканын, ал өзүн өлтүрүп кетиши мүмкүн деп коркуп турганын ырастаган.

«Ал өтө коркунучтуу абалда. Ал өзүн да Рахат Алиевдей кылып өлтүрүп коюшу мүмкүн деп коркуп жатат. Ал өз апасы өлтүртүшү мүмкүн экенин айтты», - дейт Аблязов.

Былтыр британ соту Назарбаевдин небересин Лондондогу «Priory Hospital Hayes Grove» ооруканасында дарылансын деген чечим чыгарганы кабарланган. Ал ушул тапта Англияда баңгизат туткунунан дарыланып жатканы маалымат каражаттарына мурдатан белгилүү болчу.

Айсултандын бул билдирүүсүнө азырынча Назарбаевдердин үй-бүлөсү жооп бере элек.

23-январда Дарига Назарбаеваны журналисттер парламент имаратынан күтүп турушту. Бирок адатта 2 жансакчы менен жүргөн Сенаттын төрайымы ал күнү алты жансакчынын коштоосунда келди.

Олбурлуу жигиттер бир да журналистти Назарбаевага жакындатпай алып өтүүгө аракет кылышты. Жансакчылардын бири «Азаттыктын» казак кызматынын кабарчысынын мойнун толгон, оозун жапканга аракет кылды. Жансакчынын колунан бошонуп чыккан журналист Назарбаевадан уулу эмне коркунуч тууралуу айтып жатканын сураганга үлгүргөн. Бирок Сенаттын төрайымы суроону жоопсуз калтырды.

«Азаттык» Айсултан Назарбаевдин өмүрүнө коркунуч жаралып жатканынын чын-төгүнүн суроо максатында Казакстандын Лондондогу консулдугу менен байланышып, жооп ала алган жок. Ал эми Казакстандын туңгуч президентинин кеңсесине байланышууга мүмкүн болбоду.

Казакстандын мурунку президенти Нурсултан Назарбаевдин 29 жаштагы небереси Лондондо шарттуу кесилген. Ага былтыр полицияга кол салган деген айып тагылган. Өкүмгө ылайык, Айсултанга 18 айлык сыноо мөөнөтү берилип, 140 саат бою коомдук жумуштарга чегерилген жана маңзатка болгон көз карандылыктан арылыш үчүн атайын сабактарга барууга милдеттендирилген, андан тышкары 1300 доллардын тегерегиндеги айып пул төлөшү зарыл болгон. Маалыматка караганда, сот Айсултан Назарбаевди «ооруканада дарылануу» шарты менен бошоткон.

Сотто Назарбаев былтыркы жылдын 4-июлунда Британияда «баңгизат чегип алган абалында өз жанын кыюуга аракет кылып, ага жолтоо болгон полициячыларга каршылык көрсөтүп, алардын бирин тиштеп алганы» айтылган.

Айсултандын атасы Рахат Алиев - Дарига Назарбаеванын мурунку күйөөсү. Ал мурда дипломатиялык жана күч кызматтарында иштеп жүргөн. 2007-жылы бийликтин каарына калган. 2015-жылы Вена түрмөсүндө асылып турган сөөгү табылган. Расмий иликтөө ал асынып алган деген тыянак чыгарган. Маркум Рахат Алиевдин экинчи аялы Элнара Шоразованын жактоочусу немис эксперттин корутундусуна таянып, Рахат Алиев киши колдуу болушу мүмкүн экенин айтып чыккан.

Айсултан - Дарига Назарбаеванын экинчи уулу. Улуусу Нурали Алиев - 2014-2016-жылдары Астана шаарынын акиминин орун басары болуп иштеген. Венера аттуу кызы да бар.

Айсултан Англияда падышалык аскердик академияда билим алган. Окууну бүтүп келип, Казакстандын Коргоо министрлигинде иштеген. 2017-жылы Казакстандын Футбол федерациясынын президентинин милдетин 7 ай аткарган. Ал өзүнүн «Facebook» баракчасы аркылуу баңгизатка берилип калганын жазгандан кийин эки ай бою социалдык тармактардан жоголуп кеткен эле.

ТИМдин божомолу

23-январда Бишкекте өткөн басма сөз жыйынында тышкы иштер министри Чыңгыз Айдарбеков АКШнын Кыргызстандагы элчиси Дональд Лу «Кошмо Штаттар кыргыз жарандарына визалык чектөө киргизгени жатканы жөнүндөгү маалыматты тастыктаган жок» деп билдирди. Айдарбеков элчини 22-январда министрликке чакырып, бул маселени талкуулаган. Тышкы саясий мекеменин башчысы Айдарбеков жарандары АКШга киришине чектөө коюлушу мүмкүн болгон мамлекеттердин тизмесине Кыргызстандын кирип калышын биометрикалык паспорт менен байланыштырды:

- Биздеги маалымат боюнча бул сунушту АКШнын укук коргоо органдары киргизген. 2017-жылы Кошмо Штаттардын президенти биометрикалык паспорт бербеген өлкөлөрдүн жарандарын киргизүүнү 2020-жылдан тартып чектөө тууралуу мыйзам кабыл алган. КМШ мамлекеттеринен биометрикалык паспорт бербеген өлкөлөрдүн бири - Кыргызстан.

Паспорт маселеси

Министр кыргыз өкмөтү чет өлкөгө чыгууну каалаган жарандарына биометрикалык паспорт жасап бере албай жатканынын объективдүү себептери бар экенин кошумчалап, визалык чектөө тууралуу чечим кабыл алганда АКШ ушул жагдайга көңүл бурарына үмүттөнөрүн айтты.

2019-жылы Кыргызстанда биометриялык паспортторго бланк даярдоо боюнча өткөрүлгөн тендер боюнча чыр чыгып, жогорку кызмат адамдарына кылмыш иши козголгон. Азырынча биометриялык паспорт берүү качан башталары белгисиз.

Кыргыз эксперттери АКШ Кыргызстандын жарандарына чектөө киргизиши мүмкүн болгон жагдайдын бир нече себептерин айтып жатышат. Башкача айтканда бул маселе жасалма кыргыз паспортунун жайылышы, мыйзамсыз миграция, эки өлкөнүн алакасы сыяктуу маселелерди күн тартибине чыгарды. Тышкы иштер министринин мурдагы орун басары Аскар Бешимов абалга мындай баа берди:

- Бул ишенич артпаган өлкөлөрдүн арасына киргенибиздин фактысы. Эми буга эки себеп бар. Биринчиси - өзүбүздүн ички маселебизде, паспорт чыгарууда. Азыр аны ким гана колдонбойт? Кайсы мамлекет биздин паспортко ишенет? Эми виза боюнча чектөөнү жалаң эле АКШ колдонгон жок. Азыр Кытайга барыш да тозок болуп калды. Экинчи маселе - 2015-жылы АКШ менен бир тараптуу келишимди бузганбыз. Азыр Борбор Азиядан Кыргызстандын президенти гана АКШга иш сапары менен барган жок. Европа өлкөлөрү менен да ошондой эле салкын мамилени байкасак болот.

Дегеле АКШ соңку жылдары кыргыз жарандарына виза берүүдөн баш тарткан учурлар көбөйдү. Мамлекеттик департамент КМШ өлкөлөрүндөгү иммиграциялык эмес виза берүү четке кагылган учурлардын соңку көрсөткүчүндө Кыргызстанда экинчи орунда турат. 2019-жылы Өзбекстанда элчиликке кайрылгандардын 68,06% виза ала албай калган. Ал эми Кыргызстанда арыздардын 67,75% четке кагылган. Маселен, мындан жети жыл мурун (2013-жыл) АКШга виза алыш үчүн кайрылгандардын 75% канааттандырылган.

AКШнын бийлиги виза эмне үчүн берилбегенин түшүндүрбөйт. Активист Мирсулжан Намазаалы мунун бир себеби катары мыйзамсыз жүргөн кишилердин көбөйүп жатканы менен байланыштырды:

- Виза берүүдөн баш тартуунун пайыздык үлүшү көбөйүп кетти. Кыргызстандан ар кандай делегациялар менен барып, АКШда калып калгандар абдан көп. Андан тышкары паспортубуз жайылып кетти. Кылмышкерлер колдонуп жүрөт.

Борбор Азия өлкөлөрүндөгү окуялар боюнча аналитика жазган «Eurasianet» сайты Кыргызстанда АКШнын «кара тизмесине» түшүп калуунун коркунучтарынын себептерин талдаган. Анда «Кыргыздар АКШда чын эле коркунуч жаратабы?» деген суроого Кыргызстандын Сирияда жүргөн жарандары боюнча статистиканы, расмий органдардын маалыматын келтирген. Ошондой эле оңду-солду тараган кыргыз паспорту жөнүндө жазып, Түркияда киши колдуу болгон кытайлык ишкер Айеркен Саймаитинин өлүмүнө шектүү катары кармалгандардын жанынан Кыргызстандын паспорту табылганын мисалга тарткан. Басылма эки өлкөнүн алакасындагы жагдайга токтолуп, АКШнын аскер базасынын чыгарылышын, бир тараптуу кызматташтыкты токтотуудагы Орусиянын таасирин белгилеген.

АКШ-Кыргызстан алакасы

Кыргызстан менен АКШнын өкмөттөрүнүн кызматташтыгы тууралуу келишимге 1993-жылы 19-майда Вашингтондо кол коюлган. Бул документти кыргыз өкмөтү 2015-жылдын 21-июлунда бир тараптуу денонсациялаган. Жаңы келишим даярдалып жатканы бир жылдан бери айтылууда, бирок ага кол коюла элек.

Парламенттин Эл аралык иштер, коргоо жана коопсуздук боюнча комитетинин мүчөсү, депутат Абдывахап Нурбаев бийлик кызматташтык боюнча жаңы келишимдерди эртелеп иштеп чыгышы керек экенин белгиледи. Ал Кыргызстан АКШ менен алакасын бекемдөөгө ынтызарлыгын көрсөтүшү керек деп эсептейт.

- Эң башкысы - биздин жөнөкөй элге зыяны тийбеши керек, - деди ал. - Алдын-ала сүйлөшүү жүргүзүп, Тышкы иштер министрлиги себептерин аныктап диалогго барышы зарыл. Анткени АКШда мүмкүнчүлүк көп, күчтүү окуу жайлары бар. Балдардын ал жакка барышына тоскоол болуп калат.

Кыргызстанда АКШга иштеш үчүн кандай гана жол менен болбосун барууга аракет кылган жаштардын катары калыңдап барат. Муну Интернеттеги АКШга виза ачып берүүнү сунуш кылган жарнамалардан байкаса болот. Буга байланыштуу Кыргызстанда виза алмакчы болуп ири акчасын алдатып калгандар көп кездешет.

21-январда the «Wall Street Journal», «the New York Times» жана «Politico» басылмалары Ак үйдөгү өз булактарына таянып, Кыргызстан менен Беларустун жарандарына Кошмо Штаттарга барууга чектөө киргизилиши мүмкүн экенин жазышты. Маалыматка ылайык, жаңы тизмеге ошондой эле Бирма, Эритрея, Нигерия, Судан жана Танзания кириши ыктымал. Жарыяланган макалаларда «бирок бул мамлекеттердин бардык жарандарына Америкага кирүүгө тыюу салынат дегенди билдирбейт» деп жазылган. «Politico» белгилегендей, чектөөлөр балким жогорку даражалуу расмий өкүлдөргө же айрым бир визалардын түрүнө киргизилет.