Экономика

Өкмөт өлкөнүн ири базары саналган «Дордойго» эсеп-кысап машиналарын жаңы жылдан баштап орнотуу чечимине келди. Мындай пикирин парламенттик угуу учурунда өкмөт аппаратынын каржы жана экономикалык маселелер боюнча бөлүмүнүн башчысы Токтобек Акматов билдирди:

- Өкмөттүн чегинейин деген ою жок. 1-январдан баштап ишке киргизүү максатында бекем турат. Мөөнөттү узартуу боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү тууралуу да сөз жок.

Өкмөт өлкөдө эсеп-кысап аппаратын киргизүү тууралуу токтомун августта кабыл алган. Ага ылайык азырынча 775 эсеп-кысап аппараты орнотулду. Ал эми «Дордой» базарына орнотуу аракети ишкерлердин каршылыгынан кийин убактылуу токтотулуп, кошмо комиссия түзүлгөн. Бирок, бул комиссия ишкерлерди тынчытаар тыянак чыгарган жок. Ошондой болсо да, салык тартибин жөнгө салуу зарыл деп эсептеген өкмөт 1-январдан баштап соода жүргүзүүнүн жаңы тартибин киргизүү чечимине келген.

Шаршембиде өткөн парламенттик угууда болсо талкууну уюштурган Салык, бажы жана башка төлөмдөрү боюнча комитети өкмөттүн мындай кадамын мыйзамсыз деп санады. Депутат Марат Султановдун пикири боюнча, өкмөттүн бул аракети түккө арзыбайт, анткени ал 1994-жылы 12-январда кабыл алынган «Калк менен эсептешүүдө эсеп-кысап аппараттарын пайдалануу жөнүндө» мыйзамдын 3-, 9-беренелерине кайчы келет. Анткени, өкмөт мыйзамда көрсөтүлгөндөй жобо иштеп чыгып, аны парламентке сунуштаган эмес.

- Биз бул жерде жок маселени далилдөө аракетин жасап жатабыз. Өкмөт жобону иштеп чыгып, Жогорку Кеңешке сунуштап, бекитилгенден кийин гана нормативдик акт мыйзамдуу болот, - дейт Марат Султанов.

Ал эми каржы министрлигинин Кирешелер боюнча комитетинин төрагасынын милдетин аткаруучу Адылбек Касымалиев мындай көз карашка макул эмес:

- Ошол мыйзамды кабыл алып атканда, 1994-жылы Жогорку Кеңеш өкмөткө өзүнүн укугун ыйгарган. Өкмөт иштеп чыгып бекитсин деген. Конституция боюнча да ушундай. Бул жерде мыйзам бузулган жок. Жаңы жобо киргизгиле деп атышат, аны деле иштеп чыгабыз.

Касымалиевдин айтымында, эсеп-кысап аппаратын орнотуудагы өкмөттүн негизги максаты - салык төлөөнүн тартибин жөнгө салуу. «Жаңы тартипке каршы чыгып чуу көтөргөн ишкерлердин бул жерде жеке кызыкчылыктары арбын», - дейт Адылбек Касымалиев.

Ал эми «Дордой» базарынын кесиптик кошуунунун төрагасы Анатолий Новиковдун айтымында, кыргыз өкмөтү жаңы тартипти киргизүү менен миллиондогон акчадан кол жууп калышы толук ыктымал. Эсеп-кысап аппараты кирет дегенден бери Казакстандын Курдай базарына кетип жаткан ишкерлердин саны өсүп атат:

- Кырдаал мындай.Эгер ишкерлер Курдайдан ар бири 2 миң доллардан турган 2 миң контейнер-дүкөн сатып алышса, казактарга 4 миллион доллар кетип калат. Ага кошумча ишкерлер өздөрү менен кошо болжол менен 10 миңден долларлык соодасын алып кетишет. Бул болжол менен 20 миллионду түзсө, жалпысынан өлкө 24 миллион долларды жоготуп атат.

Парламенттик угууга катышкан башка ишкерлердин айтымында, эсеп-кысап машиналарынан улам «Дордой» базарында пайда болгон туруксуздук Орусиядан, Тажикстандан, Казакстандан келип турчу дүң соодагерлерди да үркүтүүдө.
Ал эми Мыйзам чыгаруу жыйынын Салык, бажы жана башка төлөмдөрү боюнча комитетинин төрагасы, депутат Акылбек Жапаровду өкмөттүн аталган маселе боюнча багытынын так эместиги да тынчсыздандырат:

- Мына ишкерлер бюджетке кошумча 403 млн. сом беребиз деген өздөрүнүн эсебин алып келишти. Тилекке каршы, Киреше комитети да, Каржы министрлиги да эсеп-кысап машинесин ишке киргизгенде пайда көрөбү-көрбөйбү айталбай жатышат. Баягы эле саясий оюн болуп атат.

Акылбек Жапаровдун пикиринде соода жүргүзүүнүн жаңы тартибин базарларга киргизүү пайда бербей эле, тескерисинче, саясий каршылыкты жаратууда. «Бирөөнүн чөнтөгү үчүн иштөөнүн белгилери да байкалып жатат», - дейт А. Жапаров.

Аскар Акаев өзүнүн сөзүндө өлкөнүн басып өткөн жолуна кайрылып, 90-жылдары КМШ башынан кечирген экономикалык кыйынчылыктар туурулуу оюн бөлүштү. Президенттин пикири боюнча, ал убактагы өндүрүштүн төмөндөшүн айрым адамдар Совет биримдигинин узак жылдар бою өнүгүүнүн базар экономикасынан башка жолун тандап алганы үчүн тарткан жазасы катары карашат. Башкалар, анын айтуусу боюнча, бийликтегилер ката жиберип, кара-ниеттик кылган үчүн кризис болду деп ойлошот. Президент өзү болсо бул экономикалык кризис «Совет бийлиги учурунда башталган экономикалык депрессиянын уландысы» деп эсептейт.

- Социализм учурунда эле мен батыштын көптөгөн көрүнүктүү экономисттеринин –Хайектин, Шумпетердин, Кейнистин эмгектерин окуп үйрөнүп, мамлекеттик экономиканын социалисттик жолу сөзсүз уроого дуушар болорун баамдап түшүнгөм. Мен ошол кезде эле борборлошкон пландуу-буйрукчул экономиканын кыйроосун формулага салып, анын бөлүнүүсүн теңдеме түрүндө көрсөткөм, - деди Аскар Акаев.

Президенттин айтуусу боюнча, ал ошол кезде эле жалаң мунай казууга негизделген экономика алыска баралбасын жана жеке менчикке, ишкерликке уруксат берилмейин өнүгүү болбостугун түшүнгөн. Жеке сектордун натыйжалуулугун ал мындан 40 жыл мурда Венгрияга барганында өз көзү менен көргөн.

Аскар Акаев Кыргызстандын экономикасынын азыркы абалын мындайча мүнөздөдү:

- Ички дүң продуктынын траекториясы алдамчы мүнөзгө ээ. 2002-жылы ички дүң продуктынын төмөндөп кетиши Кыргызстанда экономикалык реформалар токтоп калгандай, өсүш жоктой түр көрсөтөт. Бирок, иш жүзүндө андай эмес. Ички дүң продуктынын төмөндөшү тышкы таасирлерден, мисалы, Кумтөр кениндеги авариянын айынан жана электр энергиянын экспортунун азайышынан улам болду.

Мамлекет башчысынын ою боюнча, өлкөнүн экономикасы жакшы эле өнүгүп жатат. «Экономикалык реформалар ыкчам жүрүп жатканын көз карандысыз изилдөөлөр айкын көрсөтүп жатат» деп, Дүйнөлүк банктын жана Европа өнүгүү банкынын изилдөөлөрүнөн бир нече факты келтирди. Муну ал көрсөтмө каражаттардын жардамы менен далилдеди. «Кеп - бул өнүгүүгө туруктуу мүнөз берүүдө болуп жатат» деди өлкө башчысы.

Президент өлкөнүн келечеги жана экономикалык реформалардын стратегиясы жөнүндө сөз кылып, «өнүгүүнүн булагы болуп атаандыштыкка жөндөмдүү жеке сектор эсептелет» деди. Анын айтымында, мамлекет ага кызмат кылышы керек. Ал мамлекет менен жеке сектордун ортосундагы мамилеге мүнөздөмө берип, «жеке сектор үчүн тыюу салынбагандын баарына уруксат берилет, ал эми мамлекеттик чиновник үчүн уруксат берилбегендин баарына тыюу салынат» деп айтты. Аскар Акаев өнүгүүнүн негизги ресурсу деп Кыргызстандын элин, анын билимин, эркиндигин жана жаңылыктарды тез кабыл алуу жөндөмдүүлүгүн атады.

Президенттин ою боюнча, Кыргызстандын өсүп-өнүгүүсү үчүн бир топ артыкчылыктар бар. Кыргызстанда гидроэнергетиканы, тоо-кен өнөр жайын жана айыл чарба продукциясын иштетүү тармагын өнүктүрүү боюнча жетиштүү мүмкүнчүлүктөр турат. Ал ошондой эле кызмат көрсөтүү тармагына да таянаса болот.

- Өлкө аймактын сервис борбору болуп калышы керек. Бул - биздин максат. Экономиканын курамында кызмат көрсөтүү жана сервис өсө берет. Кыргызстан Кытай менен КМШ өлкөлөрүнүн ортосундагы транзиттик дарбаза болушу абзел, - деди Аскар Акаев.

Экономикалык реформалардын негизги багыты деп, президент экономиканын жолундагы тоскоолдуктарды жоюу, салык реформасын жана экспорт саясатын көрсөттү. «Салык кодекси эскирди, экономика жаңы талаптарга жооп берген, өндүрүштүн өнүгүүсүнө түрткү боло алар жаңы Салык кодексине муктаж» деди президент Акаев.