Экономика

Мурда өз ара эсептешүү деген болор эле. Анын маңызы, жөнөкөй тил менен айтканда, кимдин салык боюнча бюджетке карызы болуп, аны накталай акча менен төлөй албаса, бирок ал кардардын бюджеттен аласасы болсо, Каржы министрлиги салык төлөмөрдүн товарынын эсебинен бюджетке акча түштү жана берилди кылып коет. Товарга оңой менен кардар чыкпагандыктан, бул схемага бир нече субьектилер катышып, операция ортомчу аркылуу жүргүзүлчү. Албетте, ал ортомчу өз ишин бекер аткарбайт. Акча адатта баанын айырмасынан чыгат.

- Базарда күйүүчү май 12 сом болсо, 16 сомдон алып жатабыз. Шифер 160 сом болсо, 180 сомдон алып жатабыз, - дейт депутат Эсенбек Назаралиев.

Мындан 5 жыл мурда Эл өкүлдөр жыйыны өз ара эсептешүүгө тыюу салып койгон болчу. Бирок Каржы министрлиги анын ордуна кайтарма каржылоо деген нерсени ойлоп тапты.

- Мурда өз ара эсептешүү деп аталчу. Азыр кайтарма каржылоо деп жатабыз. Эки адамдын шапкесин алмаштырып, Эшмат Ташмат болуп калды дегендей эле нерсе, - дейт депутат Жуман Акулиев.

Өз ара эсептешүү финансы министрлигинин алдында түзүлгөн комиссия аркылуу чечилсе, кайтарма каржылоо банк аркылуу өтөт. Ал азыр коррупциянын булагына айланганын айтышууда. Депутат Муратбек Мукашев аны таптакыр жок кылуу зарыл экенин айтып, бул тууралуу 2004-жылдын бюджети жөнүндө мыйзамга жазып коюуну сунуш кылды. Аны депутаттар Жаныш Рустенбеков, Сооронбай Жээнбеков, Жуман Аккулиев жана башкалар колдоп чыгышты.

- Бул жерде көп адамдардын жана мекемелердин кызыкчылыгы бар. Ошол үчүн муну токтотуш керек дегендерге кошулам, - деди вице-спикер Сооронбай Жээбеков. Ал өз ара эсептешүү деп атып, энергетика сызга отургандыгын эскертти. Жаныш Рүстөнбеков кайтарма каржылоого уруксат берип, коррупцияга депутаттар да кошумча болуп жатканын белгиледи:

- Өлкөдөгү бул тартипсиздикти биз өзүбүз бекитип беребиз да, анан чиновниктерди коррупцияга кирип кетти деп айыптайбыз.

Бирок башка депутаттар, мисалы, Каныбек Иманалиев, Шамшыбек Медетбеков, Кыдыкбек Исаев кайтарма каржылоо турмуштун зарылдыгынан келип чыкканын айтып, аны акырындап жоюуга чакырышты.

- Биз аны өзүбүз эле мыйзамдаштырып жатпайбызбы. Эсиңиздердеби, салык ордуна тамеки алгыла дебедик беле. Буудайды змне албай жатасыңар деп күнөөлөгөнбүз. Эми 10 миң тонна төө буурчакты айтып жатабыз, - деди Кыдыкбек Исаев.

Кызуу талаш-тартыштан кийин, бул маселе колго салынганда, бир аз артыкчылык менен кайтарма каржылоого уруксат берилсин деген өкмөттүн сунушу өтүп кетти.

Кыргыз журтчулугу доллардын кымбатташынан дайым чочулайт. Доллардын наркы өскөн сайын турмушка зарыл товарлардын, кызмат көрсөтүүлөрдүн да баасы жогорулайт. Жай күндөрү бир доллар 40 сомдун тегерегинде кармалып турду. Кыш айларында анын кайра жогорулай баштаганын адистер ар кыл себептер менен чечмелешүүдө. Улуттук банктын билдиргенине караганда, доллардын курсу бүгүн 44 сом 30 тыйын. Улуттук Банктын төрагасы Улан Сарбановдун айтымында учурда сомдун курсу туруктуу:

- Валюталык рынокто кырдаал туруктуу. Анын туруктуулугун буза турган ички факторлорду көрбөй турам. Бизде өзүңөр билесиңер эркин аныкталчу курс. Менимче, доллардын баасы өсөт деп тынчсызданууга учурда негиз жок.

Албетте, евронун жүгүртүүгө кириши менен дүйнөлүк рынокто доллар алсырай түшкөнсүдү. Учурда 1 евронун наркы Бишкекте 53,37 сом. Адистер былтыркыга салыштырмалуу АКШ доллары еврого карата өз позициясын бекемдей баштаганын айтышууда. Байкоочулардын баамында, соңку бир жылда Америка экономикасы жакшы жетишкендиктерге ээ болду. Жорж Буш муну кубанып, «соңку 20 жылда да мындай ийгилик боло элек болчу» деп белгилеген. Демек, доллар анча алсырабайт деп боолгологонго негиз бардай. Бирок, ошол эле учурда евронун баасы ай сайын көтөрүлүп баратат. Акыры бул эки чет элдик валютанын курсу олку-солку болоору көрүнө болуп калгандай. Ал эми Улуттук банктын төрагасы Улан Сарбанов акчаны доллар да эмес, евро да эмес, сом менен кармоону кеңеш кылат. Анын айтымында, учурда каражатты улуттук валютада кармаган оңтойлуу.

Жайкыга салыштырмалуу доллардын кымбатташына бир нече фактор таасир эткендей. Анын үстүнө Кыргызстан чакан жана жарды өлкө болгондуктан, жыл мезгилдери жана Орусиядагы шайлоо өңдүү саясий окуялар да кадимкидей таасир этерин адистер ырасташат. Улуттук банктын мурдагы төрагасы, бир убакта Финансы министри болуп иштеген парламент депутаты Марат Султанов доллардын баасынын өсүшүн мындайча түшүндүрөт:

- Биринчиден, өлкөдөгү экономикалык өсүш өкмөт күткөндөй болгон жок. Экинчиден, бул жерде сезондук себеп жатат. Жайында дайыма сом кымбаттайт, себеби, Ысыккөлгө эс алуучулар келет, мөмө-жемиш чыгат дегендей. Ал эми кышкысын айылчарба продуктылары да тартыш жана туризм бизнеси токтойт. Ошондой эле мамлекетте импорт тез арада өсүп, экспорттун көлөмү кескин кыскарды. Бул деген доллар сомго үстөмдүк кылат деген кеп.

Улуттук акча бирдиги болгон сомдун куну түшүп кеткени коомчулукту тынчсыздандырбай койбойт. Айрыкча доллар бийик секирип, 50 сомду чапчыган жылдар элдин эсинде. Соңку жарым жылда эле улуттук валютанын девальвация болуп кетиши кыргыз экономикасы үчүн коркунучтуу экенин адистер баса белгилешет. Мыйзам чыгаруу жыйынын депутаты Темирбек Сариев сомдун соңку айларда 7-8% арзандаганын, сомдун кунунун түшүшү инфляцияга алып келээрин тынчсыздануу менен белгилейт.

Парламент жаңы эле кабыл алган 2004-жылдын республикалык бюджетине 1 доллардын курсу 44 сом деп киргизилди. Сессияда депутаттар өкмөттөн жана Улуттук банктан сомдун наркын мындан ары түшүрбөөнү өтүндү. Эл өкүлдөр жыйынын бюджет комитетин жетектеген Жеңишбек Эшенкулов доллар мындан ары кымбаттабайт деп боолголойт. Анын пикиринде кыргыз бийлиги мамлекеттик бюджетте айтылган сомдун наркын сактаганга милдеттүү.

Эл аралык валюта кору менен Кыргызстандын ортосунда тышкы карыздарды кыскартуу боюнча түзүлгөн программада доллардын курсун бир калыпта кармоо талабы бар. Сомду арзандата турган күчтүү жагдайлар чыккан күндө да, кыргыз өкмөтү аны жасалма болсо да убактылуу кармап турарын эксперттер айтышууда.