Борбор Азия

Учурда Москвада иштеп жүргөн тажикстандык кыргыз Азизбек Украинага согушка барууга макул болуп, келишимге кол койгондордун бири. Ал орус паспортун алуу үчүн бир чети убада кылган акчага кызыгып, макул болгонун "Азаттыкка" айтып берди.

Ал эми Азизбектин апасы учурда жалгыз баласын согуштан алып калуу айласын издеп жатат. Орусия борбор азиялык мигранттарды ар кандай ыкмалар менен Украинадагы согушка тартууну улантып жатканын эл аралык медиалар жазып жатат.

Азизбек: Мага паспорт жана акча керек болду

Азизбек (аты белгилүү себептерден улам өзгөртүлдү-ред.) болгону 19 жашта. Ал тажикстандык кыргыз. Анын балалыгынын бир бөлүгү Кыргызстанда өткөн. Бишкектин четиндеги айылдардын биринде жашап, ушул жактан Москвага иштегени кеткенине көп деле болбоптур.

Москвада курулушта иштеп, тапканы айдан айга араң жеткен мигрант Украинадагы согушка чакырган жарнамаларды көрүп калып, андагы телефон номерине чалган. Ал байланышкан кишилер дароо эле аскер комиссариатына жөнөтүп, ошол жерден келишим түзүлгөн.

"Келишим боюнча кызмат өтө деп көчөлөрдөгү сүрөттөрү менен илип койгон жарнамалар бар. Телефон номерин ошол жактан алдым. Орус паспорту керек болгону үчүн "бир жыл кызмат өтөйм" деп келишимге кол койдум. Украинага жөнөтөр-жөнөтпөстү командирлер өздөрү чечет да. Барбай дагы калышым мүмкүн, аны мен чече албайм. Мен буйрукту гана аткарам".

Дагы караңыз

"Америкага азап менен жеттим". Мобилизациядан качкан Азамат, Мексикада турган Касиет

Азизбектин айтымында, аскер комиссариаты ага Орусиянын өзүндө кызмат өтөй турганын эскерткен. Бул үчүн орус паспортун, айына 240 миң рубль (3 миң доллардын тегереги) төлөнөрүн убада кылышкан. Украинадагы согуш тууралуу дагы сөз болгон.

"Келишимде паспорт менен акча көрсөтүлгөн. Бир жылдык, алты айлык келишимдер бар экен. Мен бир жылдыгына кол койдум. Менде келишимди алты айга кыскартууга бир жолку укугум бар. Айына 240 миң рублден төлөнөт. Мага "дароо эле Украинага алып барып таштай албайбыз. Автомат кармашты үйрөтөбүз, ал кылабыз, бул кылабыз" дешти.

Азизбек Орусияда иштеп тапканы өп-чап болуп, аргасы калбаганда ушуга барганын жашырбады.

"Башымдан көп нерсе өткөн. Өлүмдөн корпойм. Өлүм эмне экенин дагы билбейм. Кылбаган нерсем калган жок. Бардыгы кудайдан, балким мен барганча согуш бүтүп калат. Тажикстандын жаранымын. Айлыгымды эч нерсеге жеткире албайм. Иштегеним документиме эле кетип жатат. 75 миң рубль алам, батирге төлөйм, патент алып, үч ай сайын жаңы каттоого турушуң керек".

Дагы караңыз

"Украинага кеткенин кеч билдик". Абактан ажалга айдалган Чыңгыз

Азизбек аскер комиссиариатына барганда согушка жөнөп жаткан мигранттарды көргөн.

"Мен барганда беш автобус кетти. Өз көзүм менен көрдүм. Бүгүн кечке кетебиз деп өзбектер жүрдү. Өзбекче билем да. Кыргыздар дагы бар эле. Күндө эле кетип жатат. Мен аскер комиссариатына барганда жалаң эле аскер кызматкерлери жүрдү. Мага 20-майга даяр бол деген чакыруу келген".

"Азизбек жалгыз уулум, кантип сактап калам?"

Азизбек Умиданын (аты өзгөртүлдү) ишенген жалгыз уулу. Жолдошу каза болуп, жалгыз баласы менен калган экен. Баласынын согушка жөнөп жатканын кокусунан уккандан бери энеде уйку жок. Эми жалгызын согуштан алып калуу жолун издеп, айласы куруп турганын айтты.

"Мен дагы билбейм да, эч нерсени билбейм. Менден жашырып, ушул ишти кылган. Өзү согушка барганга макул, мен көнбөй жатам. Жалгыз бала, атасы каза болгон. Башка эч кимим жок. Орусияга келгенине деле аз эле болду, бир жылдан эми ашты. Муну бирөө акчага кызыктырган. "Жарандык, ушунча акча аласың" деген. Айылдаштарым бир күнү "балаңдын жүргөнүн билип атасыңбы же кабарың жокпу? Бир нерсе кыл, Орусиядан чыгар" дешти. Кантип кетет, аэропорттон уча албайт, машина менен да кетире албайм, кармалып калат. "20-майга даяр бол" деген чакыруу келиптир. Аны деле балам мага айтпайт, жанындагы балдар айтты".

Дагы караңыз

“Акчаны бербей, кордошту”. Украинада окоп казган мигранттар

- Балаңыз каякка, эмнеге барып жатканын билип, түшүнүп жатабы?

"Баламдын көзүнө болгону жарандык, акча көрүнүп жатат. Жол кире тапсам эле Кыргызстангабы, бир жакка кетиришим керек. Бирок тажик паспорту менен Бишкек кабыл алабы билбейм. Биздики тажик паспорту. Мындайга ишим түшкөн эмес, эми көрүп жатам. Өзү деле орусча жакшы билбейт, түшүнбөйт. Каякка алып барып, эмне кыла турганын билбесе керек. Бир жыл өтүп кетет го, кызмат кылам деп эле жатат", - дейт Азизбектин апасы.

Министрлер кабинетинин 2021-жылдын 21-майдагы токтомуна ылайык, Тажикстандын жарандарынын Кыргызстандын аймагына киришине, ары-бери жүрүшүнө жана Кыргызстандын аймагынан транзит аркылуу өтүүсүнө "убактылуу чектөө" киргизилген. Буга 30дан ашуун адамдын өмүрүн алган кыргыз-тажик чек арасындагы куралдуу жаңжал себеп болгон.

Кыргыз коомчулугу ошондо кандуу окуядан кийин бийликтен коңшу өлкө менен чек араны жаап, соода-сатыкты токтотууну, аткезчиликти тыюуну талап кылган.

Умида ушундан улам баласы Кыргызстанга барса, кайра артка кайтарып жибереби деп чочулап жатат.

Дагы караңыз

"Жараат алып Орусияда жүргөндөр бар". Согуштан кайткан мигранттар көйгөйү

Чек ара кызматы этникалык кыргыздардын өлкөгө кирүүсүнө чектөө жок экенин билдирди.

Анткен менен Азизбек келишимден толук баш тартуудан коркуп турат. Ал бул үчүн абакка отуруп калуудан чочулайт.

"Келишимден баш тарта албайм. Алар "келишимди бузду" деп үстүмдөн арыз жазат. Бир чети калгым деле келет. Бирок бул жакты ойлосом, көйгөй көп, иштегениң эч нерсеге жетпейт. Бардыгы эле мага окшогондор, бирөөлөргө акча керек, жарандык алам дегендер кетип жатат да", - деди тажикстандык кыргыз жигит.

Ал арада Британиянын чалгын кызматы Орусияда борбор азиялык эмгек мигранттарынын Украинадагы согушка тартуу аракети күчөгөнүн айтып чыккан. Соңку баяндамасында аскер кызматкерлери жана тажик, өзбек тилинде сүйлөгөн миграция кызматкерлери мечиттерди атайын кыдырып, согушка чакырып жатканы айтылган.

Кыргызстандык мигранттар Москванын өзүндө деле Украинадагы согушка чакырган кагаздар жолдордо таратылып жатканын билдирүүдө. Биз менен байланышкан кыргызстандыктын бири Сахароводо "депортация же Украина" деп тандоо койгон учурлар бар экенин айткан.

Мындан сырткары орус абактарынан "Вагнер" жеке аскердик компаниясы аркылуу согушка тартылган кыргызстандыктар дагы бар. "Азаттык" алардан жетөө каза болгонун тактаган

Коронавирус пандемиясында кирген үч жылдык катаал чектөөлөрдөн кийин Кытай өз экономикасына эшигин кенен ачып, тышкы дипломатиялык мамилелерин активдештирүүгө батыл киришти.

Аналитиктердин пикиринде, азыр расмий Бээжин Борбор Азияны “бутага” алган учур.

Казакстан жакында эле Кытай жарандары үчүн визасыз режимди 30 күнгө чейин узартты, Кыргызстан андан үлгү алууга ооп турган чак. Бул кадамдар артында эмне турат жана булар Борбор Азиянын келечегине кандай таасир этет?

Бээжин менен Борбор Азиянын беш мамлекет ортосундагы соода жана коммерциялык байланыштары пандемиядан кийин токтоп калган.

18-19-майда Сиань шаарында Кытай лидери Си Цзинпин Борбор Азия өлкөлөрүнүн башчылары менен бетме-бет саммит өткөрөт.

Кытай бул жыйындан пайдаланып коңшулардын өкмөттөрү менен визасыз каттоо келишимин түзүп, акыркы мезгилде жетишкен олуттуу ийгиликтерин бекемдөөгө аракет кылат.

Ушул айда Казакстан менен Кытайдын ортосунда эки мамлекеттин жарандары коңшу өлкөдө визасыз 30 күн жүрүүгө мүмкүндүк бере турган жаңы келишимге кол коюлмакчы.

Азыр Казакстанда Кытай туристтери үчүн коңшу Өзбекстандагыдай эле 14 күндүк визасыз режим иштеп жатат. Кыргызстан дагы Бээжин менен визасыз каттам боюнча сүйлөшүүлөрдү баштады, анын арты менен расмий Бишкек чек арадагы соода-сатыкты көбөйтүп, инвестициянын көлөмүн өстүрүп, туристтерди арбытуу аркылуу өлкөнүн экономикасын жакшыртууга үмүттөнүүдө.

Кыргызстандын тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев кытайлык кесиптеши Цинь Ган менен болгон жолугушуусу тууралуу 3-майда Жогорку Кеңеште айтып жатып “жолугушууда жарандарыбызга, анын ичинде айдоочуларга виза берүү, визасыз каттам режимин талкууладык. Эми ишти аткарышыбыз керек, бирок Кытай жалпысынан талкууга даяр жана диалогго ачык", - деди.

Борбор Азиядагы мамилелерди өнүктүрүү боюнча азыркы аракеттер Кытай өзүнүн миллиарддаган долларлык "Бир алкак - бир жол" тышкы саясий долбооруна жаңы дем киргизүүгө үмүттөнүп, Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан менен чектеш Батыш Шинжаң провинциясындагы кырдаалды жөнгө салууга аракет кылып жатканынан келип чыгууда.

Кытай Борбор Азияны Евразия үчүн узак мөөнөттүү экономикалык стратегиясынын ажырагыс бөлүгү катары карайт. Эксперттердин айтымында, Бээжин чөлкөмгө чек аралары ачылып, экономикасы өр алып бараткан чакта жаңы салам дубайын жөнөтүүгө үмүт артууда.

"Пандемия маалында Бээжин [Борбор Азия менен] чек араларын жапканда Кытайдын кадыры жана анын соода алакалары жабыркады", – деп белгилейт Сингапурдагы Раджаратнама эл аралык изилдөөлөр мектебинин улук илимий кызматкери Рафаэлло Пантуччи “Азаттыкка” берген комментарийинде.

"Бул Кытайга экономикалык пайда алып келиши мүмкүн, ошол эле маалда Борбор Азия үчүн Кытайдын эшиги ачык, ишкерликке ыңгайлуу экенин айгинелейт", - деди Пантуччи.

Жаңы бөлүм

COVID-19 пандемиясы трансчекаралык соодага сокку гана урбастан Кытайда катуу чектөөлөрдүн киришине себеп болду. Шинжаң провинциясында Бээжин уйгурларга, этникалык казактар жана кыргыздар баштаган мусулман азчылыктарына колдонулуп келген көп жылдык репрессиялык кампанияга кошумча чек ара көзөмөлүн күчөттү.

Шинжаңдагы “эмгек лагерлери” деп аталган жабык мекемелер менен түрмөлөр, адамдарды мажбурлап иштетүү, төрөттү көзөмөлдөө сыяктуу адам укуктарын чектеген катаал эрежелер Бириккен Улуттар Уюмунун 2022-жылдагы отчетунда "адам укуктарын олуттуу бузуу" катары көрсөтүлүп, кээ бир мамлекеттердин парламенттери аны “геноцид” катары баалаган.

Кытайда абакта жатып чыккандан кийин Казакстанга барган этникалык казактар өз башынан өткөргөн кордук, муңун ачык айткандан кийин бул тема Борбор Азиядагы активисттер арасында кызуу талкууланган темага айланган.

Казакстан менен аймактагы башка өлкөлөрдүн бийликтери адатта Шинжаңга байланышкан кандай гана жарандык активдүүлүк болбосун аны басууга аракет кылып келет. "Дамокл кылычындай" уланып келаткан бул репрессияга карабай Шинжаңда дайынсыз жоголгондордун саналуу туугандары акциясын токтото элек.

Ал учурда Борбор Азия мамлекеттеринин өкмөттөрү эми жаңы ачыла баштаган Кытайдан экономикалык пайда табууну жана коңшу Шинжаң менен соода байланыштарын тереңдетүүнү көздөп турат.

"Бул казакстандык бизнестин ийкемдүүлүгүн арттырып, өз товарлары менен жергиликтүү эле эмес, Борбор Азия, Евразия жана Кытай рынокторун да камсыздоо мүмкүнчүлүгүн кыйла жогорулатат. Өз кезегинде инвестициялык мүмкүнчүлүктөрдү кеңейтет", - деп белгиледи 13-апрелде Астанадагы Казакстан стратегиялык изилдөөлөр мамлекеттик институтунун эксперти Адил Каукенов.

Шинжаңдын маанилүүлүгү ушунда - Казакстандын мамлекеттик статистикасына ылайык кытай-казак соодасынын жалпы көлөмүнүн 40 пайызы ушул провинцияга туура келет.

Жыйынтыктай келгенде пандемиядан келип чыккан ийгиликсиз иштерге карабай Кытайдын Борбор Азия экономикасындагы ролу жана орду өсүүдө. Муну фактылар да көрсөтөт - эгер 2020-жылдын аягында Кытайдын аймакка салган инвестициясынын жалпы көлөмү 40 миллиард доллар болсо, 2022-жылдын аягында бул көрсөткүч 70 миллиард долларга жетти.

Кытай капиталынын аймактагы негизги үлүшүн Казакстан ээлейт. Буга сандар да күбө - 2022-жылы кытай-казак соодасы 33 пайызга өсүп, жаңы рекорддук чекти - 24 миллиард долларды түздү, бийликтер аны дагы көбөйтүүнү көздөп жатат.

Быйыл март айында Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев Шинжаң Коммунисттик партиясынын катчысы Ма Синжуй башында турган делегацияны Астанада кабыл алып, 565 млн. долларлык жаңы келишимге кол коюшту.

Казакстан Кытай менен Европанын ортосундагы жер аркылуу жүк ташуучу негизги транзиттик аймак бойдон калууда. Ошол эле маалда Казакстан Орусия Украинага басып киргенден кийин санкциялык тобокелдиктен чочулаган жүк ташуучу компаниялардын негизги транзиттик каттамына айланган.

Азербайжан, Грузия жана Түркия сыяктуу өлкөлөр менен тең катар Казакстан дагы Чыгыш Азия менен Европаны Борбор Азия жана Кавказ аркылуу байланыштырган транзиттик Транскаспий эл аралык автоунаа каттамы болууда, аны менен бул орто жолго инвестиция тартып, кызыгууну арттырууда.

"Негизинен Кытайдын Борбор Азияга мамилеси андай деле өзгөргөн жок", - дейт “Синостан: Кытайдын максатталбаган империясы" китебинин автору Пантуччи. - "Борбор Азия мамлекеттери Шинжаңдын коопсуздугунун жана өнүгүүсүнүн ажырагыс бөлүгү катары каралат жана бул, Си Цзинпин менен Кытай өкмөтү өздөрүн ыңгайлуу сезип, тыгыз байланыштарды өнүктүрүүнү улантып жаткан аймак".

Тарыхый саммит

Жакында Сианда Си Цзинпиндин төрагалыгы астында Борбор Азия мамлекет башчыларынын катышуусу менен жогорку деңгээлдеги саммит өтөт. Негизги көңүл аймактык инфраструктураны жана коммуникациялык мүмкүнчүлүктөрдү өнүктүрүүгө бурулат.

Советтер Союзу кулагандан кийин биринчи жолу Кытай лидери Борбор Азиянын бардык беш мамлекет башчысын кабыл алат.

Кытай аткаминерлери бул саммит Бээжин менен аймактын ортосундагы соода-сатыктын дүркүрөп өсүшүн көрсөтөт дешет. Ал эми Кытайдын Тышкы иштер министрлигинин расмий өкүлү Ван Вэньбин 8-майда журналисттерге саммит "кызматташтыктын жаңы доорун" белгилеген маанилүү окуя болуп каларын айткан. Ал "Кытай менен Борбор Азия ортосундагы мамилелердин жаңы планын иштеп чыгуучу маанилүү саясий документке" кол коюу күтүлүп жатканын кошумчалады.

"Ван жолугушуунун күн тартибинин ийне-жибине токтолгон жок. Бирок бул саммитке кызыгуу зор, себеби Борбор Азия Орусия Украинага басып киргенден кийинки саясий жана экономикалык кесепеттерди жеңип жаткан маал", - деп эсептейт Фростбург мамлекеттик университетинин профессору Хайюн Ма.

Манын пикиринде, жаңы визасыз келишимдин экономикалык түздөн-түз пайдасы азырынча белгисиз. Мындай кадамдар Бээжиндин таасиринин өсүшүнүн белгиси, анын үстүнө Кытай Москва менен байланышын бекемдеп жатканда Борбор Азияда кайра куруулар жүрүп жатат. Салттуу түрдө Орусия Борбор Азияда өз таасирин сактап, кызыкчылыктарын көздөп келет.

Украинадагы согуш Борбор Азия мамлекеттери үчүн ыңгайсыз болуп чыкты. Алар дүйнөнүн башка өлкөлөрү менен узак мөөнөттүү экономикалык мамилелерди түзүп, Кремлден алыстоону көздөп турат. Бирок Орусия аброю төмөндөгөнүнө карабай аймактагы негизги оюнчу бойдон калууда.

Ал таасир Борбор Азиянын беш лидери бирдей 9-майда Жеңиш күнүн майрамдоо салтанатына катышуу үчүн Москвага чукул келгенде толук байкалды. Бул окуяны көптөгөн талдоочулар Кремлдин кысымынын жемиши катары баалады.

Муну эске алган Ма алдыдагы саммитти расмий Бээжин аймактагы мамлекеттердин саясий эгемендигин колдоруна ишендирүү үчүн колдонуп жатат, аны менен бирге Евразияда "борбору Кытайда жайгашкан экономикалык чөйрөнү" түзүү боюнча жаңы кадам таштамакчы деп кошумчалады.

"Бул эми “бир ок менен эки коён атуу” стратегиясы: бир чети Орусиянын таасирин алсыратып, Борбор Азияны Кытай менен, жана анын аймактагы башка долбоорлору менен тыгыз байланыштыруу", – дейт Ма.