Борбор Азия

Казакстанда президент Касым-Жомарт Токаев сунуш кылган конституциялык өзгөртүүлөр боюнча референдум өттү. Азырынча анын жыйынтыгы жарыялана элек. Көз карандысыз байкоочулар жана активисттер бүткүл элдик референдум бир катар мыйзам бузуулар менен коштолгонун, сунушталган өзгөртүүлөрдү "конституциялык реформа" деп атаганга болбой турганын айтып жатышат.

Мыйзам бузуу менен коштолгон референдум

5-июнда Казакстанда кеминде 238 адамдын өмүрүн алган Январь окуяларынан бери биринчи жолу ири саясий өнөктүк өттү. Кечки саат 22:00дөгү маалыматка ылайык, жекшембидеги референдумда бүткүл республика боюнча шайлоочулардын 68,44 пайызы добуш берди. Казак мыйзамдарына ылайык, бардык шайлоочулардын 50 пайыздан ашыгы катышкан референдум өттү деп эсептелет.

Борбордук шайлоо комиссиясынын катчысы Мухтар Эрман добуштарды саноо башталганын, референдумдун алдын ала жыйынтыгы дүйшөмбү күнү жарыяланарын айтты.

Казакстандын бардык аймактарынын ичинен жекшембидеги референдумга Алматы шаарындагы шайлоочулар эң аз катышты. Казакстандын эң ири шаарында жалпы шайлоочулардын 33,3 пайызы гана добуш берди. Шайлоочулардын активдүүлүгү Түркстан (80,66%), Кызыл-Ордо (79,89) жана Чыгыш Казакстан облустарында (77,49%) байкалды.

Көз карандысыз байкоочулар референдум бир катар мыйзам бузуулар менен коштолуп жатканын билдиришти. Жаш шайлоочулар лигасынын байкоочулары документи жок адамдарга референдумга катышууга уруксат берилген, жакын туугандары үчүн бюллетень алган жана бюллетендерди топ-тобу менен урнага таштаган учурларды каттады. Мындай тышкары байкоочулар Семей жана Өскемен шаарларында бир эле адам эки шайлоо участкасында добуш берип жатканын аныкташты.

Батыш-Казакстан облусундагы Аксай шаарындагы дагы бир көз карандысыз байкоочунун добушкана ачылганга чейин эле урнада бюллетендер болгонун көрсөткөн видеосу интернетке тарады. Ошондой эле бир катар мугалимдер жана медиктер жетекчилик мажбурлаганы үчүн референдумга келгенин айтып беришти.

Мындан тышкары "Азаттыктын" казак кызматынын кабарчылары сыяктуу көз карандысыз журналисттердин ишине тоскоолдук жаратуу жана аларды добушканага киргизбөө аракети катталды. Маселен, "Азаттыктын" кабарчылары президент Касым-Жомарт Токаев добуш берген шайлоо бекетине кире алышкан жок.

Назарбаевди жоопко тартуу талабы

Жекшембиде Алматы шаарындагы добушканалардын биринде расмий каттоого алынбаган оппозициялык демократиялык партиянын лидери, камактагы Жанболат Мамайдын бир нече тарапкери акция өткөрүшүп, "Мамайга боштондук, Назарбаевге түрмө" деп ураан чакырышты.

Алар бюллетендерине ушундай мазмундагы талаптарын жазып, урнага салышты жана Казакстандагы саясий туткундарды бошотууну, мурдагы президент Нурсултан Назарбаевди жоопко тартууну, Январь окуяларынын курмандыктарынын тизмесин жарыялоону талап кылышты.

"Беш ай мурун атып салышкан жүздөгөн казактын убалы жокпу? Ушул күнгө чейин Январь окуяларынын курмандыктарынын тизмеси жарыяланган жок. Казак суроо-сопкуту жок атып салгыдай мал эмес, кой эмес. Ошондуктан тизме жарыялансын. Ушул убакытка чейин Назарбаевдин жана анын үй-бүлөсүнүн жемкорлугун жана былыгын ашкерелеген Жанболат Мамай түрдө отурат. Назарбаев болсо боштондукта жүрөт", - деп билдирди Демократиялык партиянын активисттеринин бири, Мамайдын жубайы Инга Иманбай.

Президент Токаев жекшембиде добуш бергенден кийинки сөзүндө Январь окуяларынын курмандыктарынын тизмеси жарыялана турганын, иликтөө жүрүп жатканын, тополоң учурунда өзү айткан"20 миң террорчу" жөнүндө маалыматты күч кызматкерлеринин мурдагы жетекчилеринен алганын билдирди.

Ал жекшембидеги референдумду өзгөрүүнүн башаты катары сыпаттады.

"Элибиз бүгүн добуш берип жаткан жаңы табылгалар биздин өлкөнүн коомдук турмушунда чоң өзгөрүүлөргө жол ачат. Иш жүзүндө коом менен мамлекеттин карым-катышынын табияты өзгөрүп жатат. Алдыңкы планга адам укуктары чыгып жатат. Бул өтө маанилүү", - деди Токаев.

Назарбаев жекшемби күнү үй-бүлө мүчөлөрү жок Нур-Султан шаарындагы шайлоо бекетинде добуш бергенин анын маалымат кызматы билдирип, чакан видео жарыялады. Анда Назарбаевдин эч кандай билдирүүсү камтылган эмес.

Конституцияда эмне өзгөрөт?

Казакстандын Конституциясындагы 98 берененин 33үнө баш-аягы 56 өзгөртүү жана толуктоо киргизилип жатат.

Бирок элдик добуш берүүгө абдан узун бир суроо коюлду: “2022-жылдын 6-майында жалпыга маалымдоо каражаттарында жарыяланган “Казакстан жумуриятынын Конституциясына өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү” тууралуу мыйзам долбоорунда айтылган Казакстан жумуриятынын Конституциясына өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду кабыл аласыңарбы?”.

Дагы караңыз

"Биринчи Конституция мыкты болчу". Борбор Азиядагы сагыныч

Конституцияга киргизилип жаткан өзгөртүүлөр менен толуктоолор колдо тапса:

• Казакстанда президентке жана бир катар жогорку кызмат адамдарына саясий партиянын мүчөсү болууга тыюу салынат;
• Мамлекет башчысынын тууган-уругуна жогорку саясий кызматтарды ээлөөгө болбойт;
• Казакстанда 1995-жылы жоюлган Конституциялык сот кайра калыбына келтирилет;
• Мажлистин бир бөлүгү бир мандаттуу округдардан шайланып келет; өлкөдө өлүм жазасына тыюу салынат.

Мындан тышкары Конституциядан Казакстандын биринчи президенти Нурсултан Назарбаевге байланыштуу бардык сөздөр алынып салынат. Назарбаев үч жыл мурда бийлигин Токаевге өткөрүп берип жатканда сактап калган, мыйзам кепилдеген ыйгарым укуктарынан биротоло айрылат. Муну менен кошо Назарбаевдин үй-бүлө мүчөлөрүн жоопко тартууга да жол ачылат.

Учурдагы Баш мыйзамдын беренелеринде Назарбаев "көз карандысыз Казакстандын негиздөөчүсү", "элбашы" деп мүнөздөлүп, анын "макамы өзгөрүүсүз" калары жазылган. Ошондой эле биринчи президенттин макамы атайын конституциялык мыйзам аркылуу аныкталары да белгиленген.

Казакстандын мамлекеттик катчысы, Токаевдин мурдагы жардамчысы Эрлан Карин бул өзгөртүүлөр менен өлкө супер президенттик башкаруудан президенттик системага өтөрүн айтты:

"Конституциялык реформа президенттин 2019-жылдан бери баштаган реформаларынын уландысы. Анын негизинде он мыйзам кабыл алынды. Конституциялык түзөтүүлөр элдин талабына негизделген жана бул бүткүл коомдун мүдөө-максаты үчүн жүзөгө ашырылат", - деди Карин.

Казакстанда Конституцияга өзгөртүү жана толуктоо киргизүү демилгеси быйыл январь айындагы кандуу окуялардан кийин көтөрүлүп отурат. Жыл башында суюлтулган газдын кымбатташына каршы адеп Жаңы-Өзөн аймагында башталган нааразылык акциялары тез арада Казакстандын башка аймактарында жайылып, ири толкундоого жол ачкан.

Митингдер Алматы шаарында кагылышуулар жана тополоң менен коштолуп, президент Токаев буга "террорчуларды күнөөлөгөн" жана "эскертүүсүз ок атууга" уруксат берген.

Башаламандык Жамааттык коопсуздук келишими уюмунун аскерлеринин Казакстанга киргизилиши менен коштолуп, бул окуяларда расмий маалымат боюнча эле 238 адам каза тапканы ырасталган.

Январдагы нааразылык маалында элдин турмушун оңдоо сыяктуу социалдык талаптардан тышкары Назарбаевди бийлик сересинен кетирүү, айрым жерлерде парламенттик башкарууга өтүү сыяктуу бир катар саясий талаптар да айтылган эле. Кырдаал турукташкандан кийин Токаев саясий реформалар болорун убада кылган.

Бирок казакстандык саясат таануучу Шалкар Нурсеит конституциялык өзгөртүүлөрдү "реформа" деп атоого болбой турганын, референдумга коюлган түзөтүүлөрдө президенттин ыйгарым укуктарын чектей турган, парламенттин таасирин күчөтө турган жана сот бийлигинин көз карандысыздыгын камсыз кыла турган орчундуу өзгөрүүлөр жок экенин айтты:

"Бул калк өзү тандоо жасай турган референдум эмес. Бул азыркы президент Токаевдин референдуму. Учурдагы Конституцияга киргизиле турган өзгөртүүлөрдү карай турган болсок, анын убайын жалгыз гана Токаев менен анын айланасындагылар көрөт. Мени көргөндөр "бул мурдагы бийликтин колдоочусу, өзгөрүүлөргө каршы чыгып жатат" деп айтышы мүмкүн. Анткени мындай шаблонду Токаевдин референдумун жактагандар колдонуп жатат. Жеке өзүм Назарбаевдин атын Конституциядан алып салууну колдойм. Андан башка беренелердеги түзөтүүлөрдү косметикалык өзгөртүүлөр деп ойлойм. Казакстандын саясий системасын эч өзгөртпөйт деп айта алам", - деп белгиледи Шалкар Нурсейит "Майдан" порталына курган маегинде.

Ашыгууга эмне себеп?

Казакстандын учурда иштеп жаткан Конституциясы 1995-жылдагы референдумда кабыл алынган. Андан бери Назарбаевге бийликте узак жыл калууга мүмкүнчүлүк берген өзгөртүүлөр парламент аркылуу кабыл алынып келди. Ошондуктан Токаевдин бийлиги Казакстандын тарыхында биринчи жолу Конституцияга түзөтүү жана толуктоо киргизүү маселеси бүткүл элдик референдумга коюлуп жатканын баса белгилеп келди.

Референдум алдындагы үгүт өнөктүгү "Жаңы Казакстанды бирге курабыз!" деген ураан астында өттү.

Саясат таануучу Досым Сатпаев Токаевдин командасы конституциялык толуктоолорду жаңы өзгөрүүлөрдүн башаты катары көрсөтүүгө аракет кылып жатканын, бирок бул алдыдагы чоң саясий жараяндарга даярдык экенин соңку маектеринин биринде айтты.

"Политтехнологиянын көз карашынан алсак, бул референдум алдыдагы президенттик шайлоого даярдык. Алар эмне кылгысы келет? Биринчиден, алар бул процесстин алкагында жергиликтүү органдардын ишин сынап көрүүнү көздөшөт. Экинчиден, бул коомдук пикирди билүүнүн бир жолу. Анткени расмий жыйынтыктан тышкары бейрасмий да сандар болору түшүнүктүү. Аларды референдумдун расмий эмес жыйынтыгы көбүрөөк кызыктырса керек. Анткени ал Казакстандын жарандары Токаевди канчалык колдой турганын көрсөтөт. Референдумдун жыйынтыгын Токаевге көрсөтүлгөн колдоо катары алдыдагы шайлоолордо колдонушат", - деди Сатпаев.

Президент Токаев Конституцияга киргизиле турган алгачкы өзгөртүүлөр менен толуктоолорду март айында жарыялаганы менен акыркы варианты добуш берүүгө бир ай калганда гана даяр болду. Ошондуктан байкоочулар жана активисттер эл негизги мыйзамдагы жаңы өзгөрүүлөр менен толук таанышууга жетишпей калганын, үгүт иштери чабал жүргөнүн, өнөктүктүн жыйынтыгы алдын ала аныкталганын баса белгилеп жатышат.

Мындан улам Human Rights Watch эл аралык укук коргоо уюму Баш мыйзамга киргизилип жаткан өзгөртүүлөр боюнча коомдук талкууларды жана кеңешмелерди өткөрүү үчүн референдумду кийинкиге жылдыра турууга чакырган.

Уюм казак бийлиги ачык саясий системаны түзүүгө убада бергени менен жарандык активисттер камалып жатканын, январдагы окуялар жетиштүү деңгээлде иликтенбегенин эске салган.

Бир катар жергиликтүү коомдук ишмерлер жана активисттер да бийликти референдумду кеминде үч айга жылдыра турууга үндөшкөн.

"Бул калктын акчасы. Үстөлгө отуруп, бирге талкуулайлы. Бир тарап өзгөртүүлөр дурус экенин далилдеп чыксын. Үстөлдүн экинчи тарабындагылар эмне үчүн каршы экенин далилдеп берсин. Референдумдун максаты ошол. Референдумдун максаты өкмөттүн акчасын коротуп, жалгыз гана Касым-Жомарт Токаев сунуштаган маселелерди калкка жеткирүү эмес", - деп билдирген бир нече апта мурда "Улут тагдыры" бирикмесинин төрагасы Дос Кошим.

Назарбаевди эмне күтөт?

Кантсе да Казакстандын президентинин алдындагы Стратегиялык изилдөөлөр институту өз сурамжылоосунун жыйынтыгына таянып, казак жарандарынын 76,4 пайызы референдум өткөрүү идеясын колдой турганын билдирди. Бул институттун соңку сурамжылоосу онлайн форматта өткөрүлгөнүн белгилегени менен анын деталдарын ачыкка чыгарган жок. Сурамжылоого көз карандысыз тараптар да катышкан эмес.

Токаев референдумга бир нече күн калганда айткан сөзүндө эл конституциялык өзгөртүүлөрдүн маанисин түшүнүп турганын, өзүнүн президенттик мөөнөтүн узартууну көздөбөй турганын белгилеген.

"Эл арасынан жана чет өлкөлөрдөн учурдагы мамлекет башчы референдум аркылуу өз мөөнөтүн узартабы же буга чейинки президенттик мөөнөтүн жокко чыгарабы деп сурап жатышат. Жооп берип коёюн: андай ниетим болгон эмес жана болбойт дагы", - деп айткан Токаев.

Казак президенти буга чейинки маектеринде да мыйзамда көрсөтүлгөн мөөнөттөн ашык кызматта калбай турганын белгилеген. Баш мыйзамга ылайык, Казакстанда бир адам беш жылдык мөөнөттөн катары менен эки жолу президент боло албайт.

Жергиликтүү жана эл аралык талдоочулар Конституция колдоо тапса, Токаевдин бийлиги дагы бекемделе турганынан күмөн санашпайт. Бирок саясат таануучу Шалкар Нурсеит эгер маңыздуу саясий реформалар болбосо, январь айындагыдай нааразылык кайталанышы мүмкүн экенин эскертти.

Казакстанда узак жылдардан бери иштеп келе жаткан британиялык журналист Жоанна Лиллис Назарбаевдин өзү курган системасы өзүнүн көз алдында урап жатканын, мындан ары "элбашы" мурдагыдай эл алдында жүрө албай каларын айтты.

"Биз келечекте Назарбаевди Казакстанда көп көрбөйбүз. Анткени ал эл алдына чыгууну деле каалабайт", - деди Лиллис.

Назарбаев май айынын соңундагы маегинде өз макамы каралып жаткан референдумда добуш берерин, Токаевди колдой турганын билдирген. Ал эгер кайсы бир туугандары анын атын пайдаланып, мыйзамды бузса жазаланышы керектигин кошумчалаган.

Дагы караңыз

Назарбаевдин "бизнес-империясы"

Январь окуяларынан кийин 81 жаштагы Назарбаев Коопсуздук кеңешин өмүрүнүн акырына чейин жетектөө сыяктуу ыйгарым укуктарынан жана таасиринен ажыраганы белгилүү. Кезинде анын ордун басат деген тун кызы Дарига Назарбаева сыяктуу жакын туугандары да жогорку кызматтарынан кол жуушкан.

Казакстанда карапайым жарандардын жана талдоочулардын бир бөлүгү Назарбаевди мыйзамдагы макамынан ажыратуу аракетин колдошкону менен референдумдан кийин калктын күнүмдүк турмушу оңолуп кетерине ишене албай турушат.

"Эч кимге ишенбей калдык. Жумушубузду көрүп турасыз. Бир адамга он жетекчи жүрөт. Кантип ишенесиң? Референдум кайдагы бир нерсе го", - деп билдирди Чымкенттин бир тургуну "Азаттыктын" казак кызматынын кабарчысына.

Конституциясын тез-тез өзгөртүп турган Борбор Азия өлкөлөрүндө эгемендиктин алгачкы жылдары кабыл алынган Баш мыйзамдарды күрсүнө эскерип калышат. Алардын азыркылардан эмнеси артык эле?

Борбор Азия өлкөлөрүндө Конституцияны реформалоо өнөкөткө айланган. Бирок аны өзгөрткөн сайын эгемендикке ээ болгондо кабыл алынган алгачкы Баш мыйзамдардын мыкты жактары жөнүндө сөз козголо берет. Кыйла демократиялуу деп эсептелип келген алгачкы Конституциялар кийин көптөгөн өзгөртүүлөргө учурады.

“БИЗГЕ ӨЗГӨРТҮЛГӨН ТҮРҮ ЭМЕС, ЖАҢЫ КОНСТИТУЦИЯ КЕРЕК”

Казакстанда биринчи Баш мыйзам 1993-жылы кабыл алынып, эки жылдан соң жаңысына алмашылды. 1995-жылдагы Конституцияга беш ирет (1998, 2007, 2011, 2017 жана 2019-жылдары) түзөтүү киргизилди. Алтынчы жолку өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча референдум 2022-жылы 5-июнда өткөрүлөт.

Казакстандын Конституциясындагы 33 беренеге 56 түзөтүү киргизилмекчи. Алардын негизинде 20 мыйзам өзгөртүлөт. Жумушчу топ даярдаган сунуштар 1995-жылы жоюлган Конституциялык сотту калыбына келтирүү, президенттин саясий партияга мүчө болушуна, анын туугандарынын жогорку даражалуу саясий кызматтарды жана мамлекеттик сыяктанган сектордогу кызмат орундарын ээлешине тыюу салуу, саясий партияларды каттоо маселелери, өлүм жазасына тыюу салуу жана жерди менчиктөө укугу жөнүндөгү жоболорго тиешелүү.

Кезектеги конституциялык реформа аркылуу Казакстанда биринчи президенттин артыкчылыктуу укуктарын жокко чыгарышмакчы. Конституцияга бул түзөтүүлөр январдагы окуялардан кийин демилгелене баштады. Бирок айрым байкоочулар муну азыркы президент Касым-Жоомарт Токаевдин келерки президенттик шайлоого даярдыгы менен байланыштырууда.

Дагы караңыз

Борбор Азиядагы Баш мыйзам өзгөртүү адаты

Январь окуяларынан кийин расмий телеканалдарга курган маегинде Казакстандын президенти мыйзамда көрсөтүлгөн мөөнөттөн ашыкча бийликте отурбай турганын айткан болчу. Казакстанда президенттик мөөнөт беш жыл, бир эле адам эки мөөнөттөн ашык шайлана албайт.

Human Rights Watch (HRW) Эл аралык укук коргоо уюму Казакстандын бийлик башчылары өлкөнүн Баш мыйзамына сунушталып жаткан түзөтүүлөр боюнча коомдук талкууларды өткөрүү жана кеп-кеңештерди жүргүзүү үчүн референдумду кийинкиге калтыруу мүмкүнчүлүгүн карап чыгышы зарыл деп эсептейт.

Укук коргоочулар Конституциялык соттун судьяларын президент жана парламент депутаттары дайындашы ыктымал деген жобого да тынчсызданууда. Бул уюмдун кызматкерлери Венеция комиссиясынын нускоолоруна каршы келгенине карабастан акыйкатчы жөнүндөгү беренеде анын шайлануу жана бошотулуу тартиби көрсөтүлбөгөн, ал эми кол тийгистик ченеми акыйкатчынын орун басарлары менен башка кызматкерлерине да тиешелүү болушу керек дешет.

Ошол эле учурда активисттер жана оппозициячыл саясатчылар 1993-жылы кабыл алынган биринчи Конституцияга кайтууну сунуштап жатышат.

Казакстандык саясат таануучу, АКШнын Жорж Вашингтон университетинин стратегиялык карым-катнаш адистиги боюнча магистратурасын аяктаган Шалкар Нурсейит “бул элдин 30 жылга созулган чексиз президенттик бийликтен тажаганынын белгиси” дейт.

"Ал кезде парламенттин ыйгарым укуктары кеңири эле: ал аткаруу бийлигине талап коюп, аны сындап, зарыл учурларда көз карандысыз териштирүүнү жүргүзүүгө да укуктуу болгон. Тилекке каршы, 1995-жылы азыркы Конституция кабыл алынгандан кийин парламенттин бийлиги чектелип калды. Ошентип, Назарбаевдин жеке бийлиги орноду", – деди Шалкар Нурсейит.

Ал келечекте азыркы каталарды эске алып, президенттин чексиз бийлигине каршы турган жаңы Конституцияны иштеп чыгуу керек деп эсептейт.

"Бул 1995-жылдагы Конституциянын өзгөртүлгөн түрү эмес, жаңы Конституция болушу керек. Анда бийликтин үч бутагы толук аныкталууга тийиш. Конституциялык сот президентке эмес, парламентке баш ийиши шарт. Шайлоо комиссиялары да жаңыча түзүлүүгө тийиш", – деди саясат таануучу “Азаттыктын” кабарчысына.

БИРИНЧИ КОНСТИТУЦИЯСЫНА КАЙТКАН ӨЛКӨ

Кыргызстандын биринчи Конституциясы парламентте эки жыл бою талкууланып, 1993-жылы кабыл алынган. 1994-жылы президенттин укуктарын чектеген өзгөртүүлөр киргизилген. Бирок 1996-жылдагы конституциялык түзөтүүлөр президенттин ыйгарым укуктарын кеңейткен. 1998–2003-жылдардагы өзгөртүүлөрдөн кийин оппозиция президент Аскар Акаевди бийликти узурпациялап алган деп айыптады.

Жоогазын революциясынан кийин 2006–2007-жылдары Кыргызстанда конституциялык каатчылык болду да, 2007-жылы Конституциялык сот 2006-жылдагы Конституциянын эки вариантын жараксыз деп тааныды. Ошондон кийин 1993-жылдагы Баш мыйзамга түзөтүүлөр киргизилип, 2007-жылы референдум аркылуу кабыл алынды. Башкача айтканда, Кыргызстан – өзүнүн биринчи Баш мыйзамына кайткан өлкө.

Дагы караңыз

Баш мыйзам: бийлик кандай бөлүштүрүлөт?

2010-жылдагы Баш мыйзам боюнча ага 2020-жылга чейин өзгөртүү киргизилбеши керек болсо да, 2016-жылы кезектеги конституциялык реформа болду. Былтыр кабыл алынган Конституцияга ылайык, Кыргызстан президенттик республика болуп калды.

Кыргыз саясат таануучусу Эмилбек Жороев айткандай, Кыргызстанда Конституцияны өзгөртүүнүн өзгөчөлүктөрү бар.

"Конституцияга улам эле өзгөртүү киргизиле бергендиги элдин баштапкы Баш мыйзам жакшы болчу, ошого эле кайтып баруу керек деген ишенимине байланышкан. Эмне үчүн адамдар биринчи Конституцияны эңсей берет? Анткени эгемендиктин алгачкы жылдары саясий күчтөрдүн теңдештиги, өзгөрүүлөргө ачык-айрымдыгы жана демократиялуу реформаларга даяр экени байкалчу. Ошондуктан конституциялар адам эркиндигин кеңейтүүгө, ачык-айкындыкка жана саясий көп түрдүүлүккө шайкеш жазылды", – дейт Жороев “Азаттыктын” кабарчысына.

Анын айтканына караганда, кийинки өзгөртүүлөр улам барган сайын чектөөлөргө алып келип, бийликтин борборлошуусуна өбөлгө түзө берди.

"Кыргызстанда "ар бир саясий өзгөрүү болгон сайын баары начарлап жатат – Конституцияны жакшыртпай эле колдо болгон алгылыктуу варианттан алыстап баратабыз" деген көз караш бар. Ошондуктан Кыргызстанда эң негизги Конституция деп 1993-жылдагы Баш мыйзамды эскеришет, биз андан улам жыл өткөн сайын алыстап кеттик", - дейт ал.

“КОНСТИТУЦИЯ ДОГМА (ӨЗГӨРҮЛГҮС НЕРСЕ) ЭМЕС

Ташкенттик саясат таануучу жана Борбор Азия боюнча эксперт Фархад Толипов Өзбекстанда Кыргызстан же Казакстандагыдай баштапкы Конституцияны эңсеген маанай жок дейт. Анын айтымында, Өзбекстанда Баш мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизүү жөнүндө сөз козголуп жатса да, конкреттүү сунуштар айтыла элек. Азырынча конституциялык комиссия гана түзүлгөн.

Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёев экинчи мөөнөттө президент болуп 2021-жылы шайланган. Колдонуудагы Конституцияга ылайык, беш жылдык эки мөөнөттөн ашык эч кимдин шайланууга укугу жок. Ноябрда ант берип жатып, Мирзиёев “турмуштун өзү талап кылып жаткан” конституциялык реформа жөнүндө айта кетти. Бирок кайсы маселелер каралары белгисиз.

Дагы караңыз

Өзбекстан: Мирзиёев добуштардын 80% алды

"Азыр Өзбекстандын Конституциясына кандай өзгөртүүлөр киргизилерин айтуу кыйын. Балким, Казакстандагы окуялар Өзбекстанга да таасир эткендир. Өзбекстан үчүн Конституцияны жаңыртуу аракети болууда. Баш мыйзамга өзгөртүү киргизүү боюнча комиссия түзүлгөндөн кийин ЖМК, расмий жактар, ушул комиссиянын мүчөлөрү “Конституция догма эмес” деген орчундуу ойду айтууда", – деди Фархад Толипов.

Өзбек саясат таануучусу айткандай, конституциялык реформа жөнүндө азырынча өлкөдө кызуу сөз боло элек.

"Бул жараян коомду ойготту дегенге болбойт. Ал эми гана башталууда. Мындай өзгөрүүлөрдү коом анча тез, дилгир коштоп кеткен жок. Азырынча жарандык коомдогу гана айрым уюмдар, айрым адамдар, журналисттер, блогерлер, эксперттер муну талкуулап жатат. Кээ бирөөлөр сын пикир айтса, башкалары иштиктүү сунуштарды ортого салууда", – дейт ал.

КОНСТИТУЦИЯГА “ЭСТЕЛИК”

Тажикстандагы конституциялык реформанын жыйынтыгында 2016-жылы Эмомали Рахмондун президенттик мөөнөтү чектелбей, президент болууга талапкерлердин курак чеги 35тен 30 жашка чейин төмөндөтүлдү.

Тажикстандык көз карандысыз эксперт Умед Хакимов өлкө тургундары Конституцияга киргизилүүчү өзгөртүүлөргө кайдыгер карай турганын белгиледи.

"Көпчүлүк адамдар Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилсе, саясий элитанын мүдөөсү өзгөрөрүн сопсонун түшүнөт. Бирок муну менен бийликтегилер өз кызыкчылыктары менен элдин үмүт-тилеги дал келерин көрсөтүүгө аракет кылууда", – деп эсептейт Умед Хакимов.

Эксперт айткандай, 2016-жылдагы референдумдан кийин Конституцияга өзгөртүү киргизүү маселеси азырынча козголо элек.

Түркмөнстанда соңку конституциялык реформа 2020-жылы өткөрүлгөн. 1992-жылы кабыл алынган Баш мыйзамга 1995, 1999, 2003, 2006, 2008 жана 2016-жылдары өзгөртүүлөр киргизилген.

Соңку өзгөрүүлөргө ылайык, 2021-жылдан тарта парламент Милли Геңеш (Улуттук кеңеш) деп аталып калды. Халык маслахаты эми парламенттин жогорку палатасы, Межилис төмөнкү палатасы болду. Президент ооруп калса же каза болсо, анын ыйгарым укуктары Халк маслахатынын төрагасына өтөт.

Дагы караңыз

Бердымухамедовдун бийлиги уулуна өттү

Мурдагы президент Гурбангулы Бердымухамедовдун уулу Сердар Бердымухамедов быйыл президент болуп шайланды. Атасы Халк маслахатынын төрагасы болуп калды.

Чет өлкөдө жашаган түркмөн укук коргоочусу Фарид Тухбатуллин бийликке Гурбангулы Бердымухамедов келгенден кийин Ашхабадда Конституциянын эстелиги тургузулганын айтты. “Бул Түркмөнстанда Баш мыйзамдын иштебей тургандыгын билдирет, – дейт ал. – Анткени гүлчамбар бейитке гана коюлат эмеспи”.

"Түркмөнстандын Конституциясында президенттин өзүнө тиешелүү беренелер гана аткарылат. Мисалы, азыркы шайланган президент Бердымухамедов 40 жашта, ал президент болушу үчүн “шайлоо” өткөрүлдү. Мыйзамдарга, Конституцияга өзгөртүүлөрдү киргизе берген өнөкөт 30 жылдан бери уланууда.
Жогору даражалуу мансап адамдарынын божомолуна караганда Конституцияга мындан ары да өзгөртүүлөр киргизилиши ыктымал", - деди “Азаттыктын” кабарчысына Фарид Тухбатуллин.

"Азаттыктын" казак кызматынын кабарчысы Куанышбек КАРИ даярдаган бул макаланы орус тилинде бул жерден окуй аласыз.