2010-жылдагы Июнь коогасына быйыл 12 жыл болот. Жүздөгөн адам өмүрүн алган бул каргашаны эскерүүнүн алдында Кыргызстанда улут аралык мамилени жөнгө салуу, көп улуттуу өлкөнү өнүктүрүү маселелери талкууда.
Борбор Азия
шаршемби 8 Июнь 2022
Өзбекстанда Конституцияга түзөтүү киргизүү жараяны башталды. Бийлик өкүлдөрү Баш мыйзамды өзгөртүү демилгесин заман талабы катары сыпатташууда. Бирок өзбек оппозициясы президент Шавкат Мирзиёев кызматтагы мөөнөтүн узартууну көздөп жатканын эскертүүдө.
Өзбекстанда "конституциялык реформа" башталганын май айынын ортосунда парламенттеги эки партия жарыялады. Өзбекстандын либерал-демократиялык партиясынын жана Улуттук кайра жаралуу партиясынын депутаттары биргелешкен жыйын өткөрүп, Баш мыйзамга өзгөртүү киргизүү жараянын тездетүү чечимин кабыл алышты.
"Конституциялык реформабызды жаңы Өзбекстандын тарыхына жана рухуна төп келген күчкө айландыруу үчүн биргеликте кызмат кылабыз деп ишенем", - деп билдирди Улуттук кайра жаралуу партиясынын лидери, былтыркы президенттик шайлоого катышкан Алишер Кодиров.
Аны улай Конституцияга өзгөртүү киргизүү боюнча комиссия түзүлүп, анын башына парламенттин вице-спикери Акмал Саидов тандалды. Комиссия карапайым жарандардан сунуштарды кабыл алууга убада берди.
Конституцияны өзгөртүүгө эмне себеп?
Өзбекстандын Баш мыйзамын дагы бир ирет өзгөртүү демилгесин президент Шавкат Мирзиёев былтыр 6-ноябрда ант берип, экинчи президенттик мөөнөтүнө киришкенде көтөргөн. Ал дүйнөнүн башка мамлекеттеринде да олуттуу өзгөрүүлөр маалында конституциялык реформа жүргүзүлүп келгенин, бул калктын талабы экенин айткан.
"Биз сенаторлор, депутаттар, коомчулук, жамы-журт менен кеңешип, дүйнөнүн конституциялык тажрыйбасын изилдеп, тыкыр ойлонуп чыккан соң бүгүнкү жана келечектеги өнүгүүбүздү аныктай турган Башкы мыйзамыбызды жакшыртуу маселесин карашыбыз керек", - деп билдирген Мирзиёев.
Эгемен Өзбекстандын Конституциясы 1992-жылы кабыл алынгандан бери 15 жолу өзгөртүлдү. Мурдагы президент, маркум Ислам Каримовдун тушунда (1992-2016-жылдар) Баш мыйзам жети жолу өзгөрсө, анын ордун баскан Шавкат Мирзиеёв Конституцияга түзөтүү жана толуктоо киргизүү маселесинде биринчи президентти артка таштады. Мирзиёев алты жыл мурда бийликке келгенден бери сегиз ирет парламент аркылуу Баш мыйзамды өзгөрттү.
Азырынча Өзбекстандын негизги мыйзамына кандай өзгөртүүлөр кире турганы так эмес. Бирок чет жакта жүргөн өзбек талдоочулары жана оппозиция өкүлдөрү Мирзиёев "конституциялык реформа" деген жүйө менен президенттик мөөнөтүн узартууну көздөп жатканын айтышууда.
Алардын бири Лондондо жашаган өзбекстандык саясат таануучу Алишер Илхамов Конституцияга киргизиле турган жаңы өзгөртүүлөр менен Шавкат Мирзиёевдин буга чейинки президенттик мөөнөтү жокко чыгарылышы мүмкүн экенин белгиледи.
"Бул президенттик мөөнөттү узартууга негиз берген жалган бир укуктук ыкмалар. Иш жүзүндө өмүр бою өлкөнү башкаруу аракети жөнүндө сөз жүрүп жатат. Мирзиёев буга чейинки президент өңдүү жана Казакстандагы, Түркмөнстандагы, Тажикстандагы башка авторитардык лидерлер сыяктуу өмүрүнүн соңуна чейин бийликте калууну максат кылат", - деди Илхамов.
Каримов баскан жолдун карааны
Өзбекстандын Конституциясында бир киши эки мөөнөттөн көп президент болуп шайлана албай турганы жазылган. Бирок мындай чектөөгө карабай Ислам Каримов өлкөнү 27 жыл тынымсыз башкарган. Бийлигин сактап калуу үчүн Каримов эки жолу референдум жана төрт жолу президенттик шайлоо өткөргөн. Конституциялык өзгөртүүлөр Каримовго президенттик мөөнөтүн нөлдөн баштоого мүмкүнчүлүк түзгөн.
"Шавкат Мирзиёевдин устаты, "руханий атасы", диктатор Каримов Өзбекстандын Конституциясын бир нече ирет бузуп, өлкөнү 27 жыл башкарды. Мирзиёев да Конституцияны бузуп, президенттик кызматка келди. Эми устаты өңдүү кеминде 30 жыл бийлик сересинде турууга камданып жатат. Ал бечара Конституцияны дагы бир жолу бузуп, өзгөртүп, дагы бир жолу таптап, президенттик мөөнөтүн узартууга аракет кылат", - деп билдирди "Азаттыктын" өзбек кызматына бозгундагы оппозиционер, "Эрк" партиясынын лидери Мухаммед Салих.
Мирзиёев жана анын тарапташтары президенттик мөөнөттү узартуу тууралуу мындай пикирлерди четке кагып же ырастай элек.
Байкоочулар 64 жаштагы Шавкат Мирзиёев 2016-жылы Каримовдун ордун баскандан бери Өзбекстандын сырткы дүйнөгө ачылышына жана коңшу өлкөлөр менен мамиленин жакшырышына салым кошкону менен өлкөдө чыныгы саясий реформаларды жүргүзө албаганын айтып келишет. Маселен, Өзбекстанда былтыр күзүндө өткөн президенттик шайлоого бийликти ачык сындаган бир дагы талапкер катыша алган эмес.
Бул шайлоодо Мирзиёев Конституцияда белгиленген экинчи же акыркы президенттик мөөнөтүнө шайланган болчу.
Өзбекстанда Баш мыйзамды өзгөртүү жараяны уланып жаткан маалда Казакстанда президент Касым-Жомарт Токаев сунуш кылган конституциялык түзөтүүлөр 5-июндагы референдумда жактырылды. Баш-аягы 56 өзгөртүүнүн айрымдарына ылайык, бир катар бийлик бутактарынын ыйгарым укуктары өзгөрөт жана өлкөнү 29 жыл башкарган биринчи президент Нурсултан Назарбаев тууралуу "элбашы", "Казакстандын негиздөөчүсү" деген сөздөр Конституциядан алынып салынат. Көз карандысыз адистер жаңыланган Конституция Токаевдин бийлигинин күчтөнүшүнө жол ачарын айтып жатышат.
