Экономика

Келишимге кол койуу аземинен кийин Алматыда сүйлөгөн сөзүндө президент Назарбаев бул макулдашуу мунайга бай Казакстан үчүн өтө маанилүү экенин, долборго кошулуу менен Казак мунайын батыш рыногуна ташып жеткирүүгө дагы бир мүмкүндүк түзүлүп жатканын билдирди:

"Бул келишимдин үстүнөн биз көптөн бери иштеп келатканбыз, бул абдан маанилүү макулдашуу. Биздин адистер опол-тоодой иштин өтөлүнө чыгышты".

Азербайжандын мамлекет башчысы Ильхам Алиев 2002 –жылдан бери созулган сүйлөшүүлөрдөн кийин жетишилген орток пикир Каспий кылаасында жайгашкан кошуналардын ак ниет мамилелерин ырастаганын билдирди.

"Эки өкмөттүн ортосундагы келишим Казакстанга мунайын Бакы-Тбилси-Жейхан кууру аркылуу ташууга мүүмкүндүк берет. Бул биздин мамилелерибиздин жогорку дэңгээлде экенин дагы бир жолу айгинеледи",- деди Алиев.

Сөз болуп жаткан келишим жетишилгенге чейин Казакстан мунайын адегенде Каспий аркылуу танкерлер менен Бакыдагы терминалдардын бирине жеткирип, андан соң Бакы-Жейхан мунай кууру менен ташуучу.

Узундугу 1770 километр келген Бакы-Жейхан мунай куурунун кубаттуулугу жылына 50 миллион тонна мунай алып өтүүгө эсептелген болучу, башкача айтканда, ал батыш рыногуна Азербайжандын гана мунайын жеткиргенге жарамак. Азери президенти Алиев куурдун кубаттуулугу керек болсо эки эсеге көбөйтүлүшү ыктымал, деп билдирди. Азери мамлекеттик мунай компаниясынын президенти Ровнак Абдуллаев куур аркылуу жылына 10 миллион тонна казак мунайын алып өтүү пландаштырылып жатканын айтты. Казакстан болсо келерки 10 жылдын ичинде мунай казып алуу өлкөдө көбөйө турганын билдирүүдө. Мунайды батыш рыногуна жеткирип, пайда көрүүбүз керек. Газ менен мунайдын жер алдында кала берүүсүнөн Казакстанга пайда жок, деди Назарбаев.

Келишимге кол койуу менен Казакстан үчүн дагы бир, үчүнчү мунай жолу ачылды. Эми ал кара майды Россиянын түштүк аймактары, Кытай жана Кавказ аркылуу ташый алат. Байкоочулар президент Владимир Путиндин визитинин жуп алдында кол коюлган келишим менен Казакстан тышкы саясатында өзүнүн жэке кызыкчыктарына шай келген варианттарды тандай ала турганын ырастады. Бул жерден Россия Бакы - Жейхан мунай куурун салууга 90-жылдарда айрыкча катуу каршылык көрсөтүп келгенин айта кетели.

Бакы-Жейхан мунай куурунун ачылыш аземи Түркияда 13-июлда өтөт. Расмий Анкара салтанатка 50 дөн ашык мамлекеттин өкүлдөрүн чакырууда.

Орусиянын мыйзамдарына ылайык өлкөнүн негизги деп эсептелген газ куурларын бир гана компания иштетип, газды чет-мамлекетерге сатууга укуктуу. Бул – орусиялык газ тармагындагы монополист «Газпром».

Евробиримдик менен Орусиянын ортосунда ыйкы-тыйкы проблемалардын баары ушунда жатат. Евросоюздун ишениминде, мына ушул жагдайдан пайдаланып, «Газпром» бул тармакка башка майдараак ишканалардын киришине бөгөт болуп жатат жана газдын баасын өзү ойго келгендей аныктап турат. Навада өлкөдө стратегиялык деп эсептелген газ куурларына мамлекеттик эмес башка компаниялар да кирүүгө укук алышса, анда газды сатып алуучулар көгүлтүр отту кимден алууну өздөрү билишмек. Натыйжада көгүлтүр отундун баасы да асман теппей, кичине түшмөк.

Анткен менен «Газпром» газдын баасын компания өзү эмес, бүгүнкү рынок аныктап жатканын айтууда. Орусиялык монополист ишкана «Газдын кымбатташына мунай баасынын жогорулап жатканы да түрткү болууда» деп ишенет.

Чынында көптөгөн орусиялык компаниялар бул абалдан утушкан жок. Алар көпкө чейин өздөрү өндүрүп алган газды чет-өлкөлөргө сатуу үчүн куурларды иштетүүгө уруксат алууга аракет кылышты. Бирок «Газпром» аларга макул болгон жок. Жыйынтыгында ал компаниялар бүт газды «Газпромдун» өзүнө гана сатууга мажбур болуп жатышат. Мисалы, орусиялык «Лукойл» компаниясы 1 миң куб.метр газды «Газпромго» 22 жарым доллардан сатууга мажбур болду. Аны кийин «Газпром» Батышка орточо эсеп менен 230 долларга сатат.

Кырдаалдын дал ушундайча түзүлүшүндө саясий чечимдер да бар. «Коммерсант» басылмасы 3-июнда жазгандай, президент Путинге жакын адамдардын ичинде айрымдар «Өлкөдө газды да, мунайды да өндүрүп саткан жалгыз ири компания болуп, ал Кремлдин көзөмөлүндө турушу лаазым» деген ойду улам бекемдеп жатышат.

Айрым аналитиктер, балким, кеп «Транснефть» менен «Транснефтьпродукт» жөнүндө болуп жаткандыр деп болжошту.

Мындан сырткары, эртең, 16-июнда, Мамдума бир катар депутаттар тарабынан сунуш этилген «Газды экспорттоо жөнүндөгү» мыйзам долбоорун карамак болуп турат. Эгерде ал долбоор чын эле жактырылып, мыйзам катары күчүнө кирсе, анда Орусиядагы газды экспорттоо бир эле компанияга, «Газпромго, мүмкүн болуп калат. Анткени анда айтылгандай, өлкөдөгү газды «Бирдиктүү газ транспорттук системасын иштетүүгө уруксаты бар ишкана гана экспорттой алат» экен. Бул идеяны, кайсыл бир деңгээлде, өлкө президент Владимир Путин да 13-июнда Санкт-Петербургдагы Экономикалык форумда колдогондой болду.

Москвадагы «Саясий маалымат борборунун» башкы директору Алексей Мухин ал мыйзам долбоору сөзсүз кабыл алынат деп ишенет. Анткени «Путиндин сөзү депутаттар үчүн закүн»! Ал эми жагдайдын мындайча калыптанышын Мухин төмөнкүчө түшүндүрдү.

- «Газпромду» монолист катары кармап, анын эсебинен мамлекет бааны да өзү аныктап, башка эрежелерди да өзү көзөмөлдөп тура алат. А эгерде бул базарга «Газпромдон» башка ишканаларга да кирүүгө уруксат берилип калса, анда жергиликтүү ишканалардан сырткары, чет-өлкөлүктөр да кирип келиши мүмкүн. Мындай учурда контрол такыр жоголот. Мунун өзү өлкөнүн экономикалык коопсуздугу үчүн өтө опурталдуу. Азырынча Орусиянын мыйзамдары бул абалды жалаң экономикалык жолдор менен чечүүгө кудурети жетпейт, - дейт «Саясий маалымат борборунун» директору Алексей Мухин.