Экономика

Азияда кызматташтык жана коопсуздукту чыңдоого арналган саммитти Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев 1992- жылы негиздеген. Саммитке биринчилерден болуп Азербайжандын президенти Илхам Алиев келип, сапарынын жүрүшүндө Түркия менен “Шахдеңиз-1” жана “Шахдеңиз-2” газ кууру тууралуу келишимдерге кол коюусу күтүлөт.

Эки өлкөнүн ортосунда “Шахдеңиз-1” кууру жана газдын баасына байланыштуу пикир келишпестиктер келип чыккан. Түркия Азербайжандан газдын кубметрин 120 доллардан алып келсе, Азербайжан дүйнө базарларында газдын баасы андан 3 эсе кымбат болгонун айтып, 300 доллар талап кылууда.

Соодалашуулар бир топ убакытка созулуп, натыйжада тараптар мунасага жеткен өңдүү. “Шахдеңиз-2” долбоору Түркия үчүн да, Европанын табигый газ менен тейленүүсүндө да абдан зор мааниге ээ. Анткени бул долбоор аркылуу Азербайжандын газы Түркияны энергетика коридоруна айландыруусу болжолгон “Набукко” кууруна куюлат.

Түркиянын Отун-кубат ресурстар боюнча министри Танер Йылдыз кол коюла турган бул келишимдер тууралуу буларды айткан:

- Азербайжандыктар биздин бир туугандарыбыз. Алар менен келише албай турган эч бир маселе жок. Мунун бир убактысы, саясий өңүтү бар экенин айткан элем. Ушу тапта бардык маселелер ордуна келди жана биз “Шахдеңиз” газынын баасы жана көлөмү тууралуу макулдаштык.

“Набукко” кууру Каспийдин жана Борбор Азиянын газын Орусияны тегеректеп Европага алып чыгат. Бул куур европалыктар үчүн стратегиялык мааниге ээ. Бул долбоор ошол эле учурда Түркияны энергетика коридоруна айландырып, Евробиримдикке толук мүчө болуу мүдөөсүндө Анкара үчүн күчтүү көзүр болоору болжолдонот. Орусия бул долбоорго башынан бери каршы болуп келсе да кийинки убакта кызматташууга ынтызар болгонун айтып келүүдө.

Стамбулдагы саммитке катышуу максатында 8-июнда Түркияга Орусиянын өкмөт башчысы Владимир Путин келет.

Ошондой эле бул жыйында Азияда кызматташтык жана коопсуздукту чыңдоого арналган саммиттин төрагалык милдети 2 жылга Түркияга өткөрүлүп берилет. 1992-жылы Нурсултан Назарбаев түптөгөн саммитке учурда 20 өлкө толук мүчө, 10 өлкө байкоочу катары катышууда.

Расмий маалыматтарга караганда, саммиттин бул жолку жүрүшүндө саясий жана аскерий маселелерге да артыкчылык берилет.

Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев тарабынан 1992- жылда түптөлгөн “Азияда кызматташтык жана коопсуздукту чыңдоо чаралар Конференсиясынын” 3- саммити Дүишөмбү күнү Стамбулда башталат. Саммитке биринчилерден болуп келе турган Азербайжандын президенти Илхам Алиев сапарынын жүрүшүндө Түркия менен “Шахдениз 1” жана “Шахдениз 2” газ соодасы тууралуу келишимдерге кол коюусу күтүлөт. Эки өлкөнүн ортосунда “Шахдениз 1” газы менен байланыштуу, газдын баасын белгилөө боюнча келишпөөчүлүктөр келип чыккан болуучу. Түркия Азербайжандан газдын кубик/метрин 120 доллардан алып келсе, Азербайжан дүйнө базарларында газдын баасы анан 3 эсе арбын деп 300 доллар талап кылып келди.

Соодалашуулар кыйла алыска созулуп, натыйжада эки ара мунасага жетишилген сыяктанат. “Шахдениз 2” долбоору болсо, Түркия үчүн болгондой Европанын табыйгы газ менен тейленүүсүндө абдан зор мааниге ээ. Анткени бул долбоор аркылуу азери газы Түркияны энергетика коридоруна айландыруусу болжолгон НАБУККО линиясына куюлат. Түркиянын Энергетика жана табигый ресурстар боюнча министири Танер Йылдыз кол коюла турган бул келишимдер аркылуу өткөн жакын арада айткан сөзүндө:

“Азерилер биздин бир туугандарыбыз. Алар менен келише албай турган эч бир маселе жок. Мунун бир убактысы, саясий конюктура өңүтү бар экенин айткан элем. Ушу тапта бардык маселелер ордуна келди жана биз Шахдениз газынын баасы жана көлөмү тууралуу принципте келиштик,"- деген болуучу.

НАБУККО долбоору белгилүү болгондой, Каспийдин жана Борбор Азиянын газын Россияны тегеректеп Европага алып чыгууну көздөгөн, ошондой эле, европалыктар үчүн стратегиялык мааниси зор бир маселе. Бул дөө проект ошол эле учурда Түркияны энергетика коридоруна айландырып, Европалык Биримдикке толук мүчө болуу мүдөөсүндө Анкара үчүн күчтүү көзүр болоору болжолдонот.

Россия бул долбоорго башынан бери каршы болуп келсе да, кийинки аралыкта кызматташууга ынтызар экенинин четин чыгарды. Стамбулдагы саммитке катышуу максатында 8-июнь күнү Түркияга келүүсү күтүлгөн Россиянын премьер-министри Владимир Путиндин күн тартибинде да баарынан мурда газ маселеси башкы орундуу ээлөөсү күтүлөт.

Стамбулдагы саммитте “Азияда кызматташтыкты жана коопсуздукту чыңдоо чаралары” конференциясынын төрагалык милдети 2 жылга Түркияга өткөрүлүп берилет. 1992- жылда Назарбаев түптөгөн конференцияга учурда 20 өлкө толук мүчө, 10 өлкө болсо байкоочу катары катышууда. Түркиялык ырасмий чөйрөлөрдүн маалымдашына ылайык, Түркиянын төрагалыгында конференция, саясий жана аскердик маселелерде да жумуш алып барат.

Ушул өткөн аптада Стамбулда, “Түрк Азия Стратегиялык Изилдөөлөр Борборунун быйыл бешинчисин уюштурган “Эл аралык Түрк-Азия Курултайында” Азиялык түшүнчө курулуштары (Think Tanks) жолугушту. Курултайда чыгып сүйлөгөн, Росиянын ТИМ-лигинин Дипломатия Академиясысынын окутуучусу Проф. Др. Валери Николаенко, “Коопсуздук бир гана аскердик тармак менен чектелбейт” деди. Азиянын, табыйгы байлыктары менен дүйнөнүн эң бай аймагы боло турганын ырастап ал: “Азиядагы Коопсуздуктун маанисин Кыргызстандагы кийинки окуялардан түшүнүп калдык. Коопсуздук бир гана аскердик маселелерге тийиштүү эмес, анын экономикага, энергетика, коммуникация, саясат жана экологияга тийиштүү чендери бар. Иштин бул жагын дагы ойлош керек”,- деди.