Экономика

Үч өлкөнүн бирдиктүү бажы мейкиндигин камсыз кылуу, товарлардын ич ара ташылуусуна тоскоолдуктун жоюлушуна жетишүү аракети мындан он жыл илгери эле башталган. Башында Орусия - Белорусия биримдиги, андан соң бирдиктүү бажы мейкиндиги жайында кеп болуп, ага кийинчерээк Казакстан кошулган.

Быйыл жыл башынан Бажы биримдиги ишке киришип, бирок ага Белорусиянын кошулуусу ортолук мамиледен улам кечигибирээк өткөнү турат. Ортолук талаш Орусиянын ички базар баасында Белорусияга жылына берип турчу 20 миллион тонна мунайдан чыгууда. Маскөө анын өлчөмүн 6,3 миллионго түшүрүүнү көздөөдө. Белорусияны нааразы кылган орчун экономикалык маселелердин бири мына ушул мунай.

Антип үч өлкө Бажы биримдигине киришинин кээрин дагыле Кыргызстан тартып, быйыл жыл башынан сырттан ташылып келчү жүктөрдүн көбү кыйлага чейин Казакстан чек арасынан өтпөй турду. Кыргызстандын үчилтик бажы биримдигине кошулуу ниети мына ошол чек арада топтолгон жүктөрдөн улам чыкты.

Экономика илим доктору, профессор Жумакадыр Акенеевдин маалымдашынча, Кыргызстандын негизги экономикалык өнөктөшү Орусия менен Казакстан. Алардан кийинки орунду Кытай ээлейт.

- Эми биздин чек арадан өткөндө төлөнчү акынын орточосу 5,1 % эле. Азыр, бүгүнкү күнү ал Казакстандын чек арасынан өтүш үчүн 2,5 эсе өйдө болот. 12 % өйдөрөөк. Ошон үчүн мунун баарын ордуна коюш керек. Биз өмүр бою Кытайдан товары менен жан сактай албайбыз да.

Ж.Акенеевдин ырасташынча, Кыргызстан үчилтик бажы биримдигине кошулса андан пайдадан башка зыян деле тартпайт. Себеп дегенде өлкөнүн экономикалык алака-катышы Орусия, Казакстан менен бекем чырмалышып калган.

Кытайдын кымбат парчасы, Белорус трактору

Анын үстүнө Кытайдан Кыргызстанга жылдан-жылга арбын ташылып жаткан 9 миллиард долларлык керектөө буюмдарынын кыйласы үчүнчү бир өлкөгө чыгарылары деле жашырын эмес. Мурунку-кийинки бийлик тушунда көп айтылган Орусия, Казакстан, Белорусия бажы биримдигине кирүү демилгеси ушу тапта кылдат иликтенүүдө. Аны Экономиканы тескөө министринин орунбасары Султан Ахматов да ырастайт.

- Азыр биз күтүп атабыз. Киребизби же кирбейбизби. Неге дегенде мунаса болуш керек да. Белорусияны көрүп атасыңар эмне болуп жатканын. Ошон үчүн биз да күтүп атабыз. Маалымат келгенден кийин айтса болот.

Эларалык уюмдардын кыйласына мүчө Кыргызстан Күнкорсуз мамлекеттер шериктештиги өлкөлөрдүн арасында биринчилерден болуп Дүйнөлүк соода уюмуна өткөн. Орусия, Казакстан, Белорусия ал уюмга биргелешип чогуу, болбосо өз алдынча кирүүнүн аракетин көрүшүүдө. Султан Ахматовдун ырасташынча, Кыргызстандын бажы төлөмдөрү Орусия, Казакстан, Белорусияга салыштырмалуу өтөле төмөн. Анын Бажы биримдигине кошулуу маселеси оңунан чечилип калса арзан бажы төлөмдөрүн көтөрүү зарылдыгы чыгат.

- Эгер биз Бажы биримдигине кирсек кээ бир бажы төлөмдөрү чоңоет, 2 эсеге. Анан ошол биздин соодага анча жакшы болбойт.

Кыргызстандын үчилтик Бажы биримдигине кирүүсүнүн экономикалык кызыкчылыгынан тышкары саясий максат-мүдөөсү да бар. Анын үстүнө Кыргызстандын эмгекке жарамдуу калкынын кыйласы ушу тапта ошол эле Орусия, Казакстанда иштеп жүрүшөт. Саясат таануучу Бекбосун Бөрүбашевдин пикиринде, жаңы уюмга Кыргызстан сөзсүз кириши зарыл.

- Эгерде келечегин караса бизге абадай керек. Ал эми анын кандай шартта, кантип кабыл алынарын кылдат карап чыгыш зарыл.

Үчилтик Бажы биримдигине мүчө өлкө жетекчилеринин кезектеги жыйыны 4-5-июлда Астанада өтөт. Белорусиянын биримдикке кошулуу маселеси мына ушул жыйында аныкталып калышы ыктымал. Ал үчүн расмий Минск ортолук Бажы кодексин парламент аркылуу жактырышы абзел.

- Орозбек мырза, жакында көмүр кендерин мамлекетке кайтаруу боюнча чечим кабыл алынган эле, муну туура чечим деп эсептейсизби?

-Бул абдан туура. Анткени биздин сунуштар боюнча табигый байлыктар негизинен мамлекеттик болуп, элдин пайдасына иштеш керек. 16-июнда кабыл алынган бул токтом негизинен Кара-Кече көмүр кени боюнча кабыл алынды. Бирок анын аткарылышы азырынча кыйын болуп атат. Алигиче мына директорун коё элекпиз, аны дагы жергиликтүү органдар аркылуу макулдашышыбыз керек эле. Жумгал районунун акими биз сунуш кылган талапкерди кабыл албай, өзүнүн бир адис эмес адамын койгонго аракет кылып атат. Мына ушундай карама-каршылыктар менен бул маселе бир топко чейин созулуп кетет окшойт.

- Кара-Кече көмүр кенинин азыркы абалы кандай, кабарыңыз барбы?

-Кара-Кеченин азыркы абалы абдан татаал. Кыргызстандагы эң чоң көмүр кендеринин бири болгон Кара-Кече боюнча 1997-жылы ошол туштагы өкмөттүн токтому чыккан эле. Ал боюнча кен түндүк региондорун көмүр менен камсыз кылыш керек болчу. Ошол токтомдун негизинде кен бир топ жакшы иштеп калды эле ага карабастан 2000-жылдардан баштап, ал жакка коррупция деген балакет кирип, мына ушул убакка чейин кен чыккан жердин акыбалы начар. Ошондуктан биздин сунуш менен аны мамлекетке өткөрүп алуу маселеси каралып, токтом чыкты. Эми ошону жакшылап аткарыш керек.

- Жер-Үй, Андаш алтын кендеринин тагдыры кандай чечилип жатат?

- Бул маселе азыркыга чейин токтоп турат. Жер-Үй, Андаш, Талды-Булак сол жээги деген үч алтын кенинин да абалы да белгилүү. Эми биздин мамлекетибиздин бүгүнкү күндө күчүнүн жоктугу ушундан көрүнүп атат. Мына Жер-Үй кени кимге тиешелүү экени белгисиз. Лицензиясын алып коюш керек болчу, албай атат. Ал эми Талды-Булак болсо акча жогунан былтыр начар иштеген, быйыл эми иштейбиз деп аракет кылып атышат, бирок дале белгисиз. Андаш кенин болсо жергиликтүү уюмдар туура эмес түшүнүшүп, ачууга жол бербей, инвестицияны киргизбей жатышат. Бул Кыргызстандагы тартипсиздиктин бири деп эсептейбиз.