Экономика

Ош менен Жалал-Абад облустарындагы коогалаңда эч кандай байлыкка, эч бир суммадагы каражатка баалангыс жүздөгөн адамдардын өмүрү кыйылды. Үй-жайлар талкаланды, шаарлар бүлгүнгө учурады, мамлекет миллиондогон чыгым тартты.

Эл аралык эксперттер да, келтирилген чыгымды баалаган өкмөттүк комиссия да оор абалда калган экономиканы калыбына келтирүүгө миллиард доллардан ашык каражат керектигин айтып чыгышты. Албетте Кыргызстандын бир жылдык бюджетинен ашып түшчү мындай ири сумма мамлекетте жок. Анын үстүнө 7-апрелде бийлик алмашканда эле өлкө казынасы абдан кейиштүү абалда калганы аныкталып, жаңы бийлик мурдагы президенттин үй-бүлөсү жана жакындары өлкөдөн эбегейсиз чоң каражаттарды чыгарып кетишкенин жар салышкан.

7-апрелден кийин толук легитимдүү бийликтин жоктугу, экономиканын оор абалда калганы, Убактылуу бийликтин ичиндеги карама-каршылыктарга өлкө түштүгүндөгү коогалаң кошул-ташыл болуп, өлкө жетекчилиги эл аралык коомчулуктан жардам сураганга аргасыз болду.

Борбор Азиядагы тутанып келаткан өрттүн кыйраткыч кесепетин түшүнгөн жакынкы жана алыскы өнөктөштөр, ири державалар алгачкы жардамдарын бере башташты. Бул аптада болсо бычактын мизинде турган Кыргызстанды куткаруу миссиясы менен Бишкекте эл аралык донорлор чогулуп, өлкөгө 1 миллиард 100 миллион доллар берүү чечими жактырылды.

Келген каражат натыйжалуу пайдаланылабы?

Кыргызстанда эки жолу бийлик алмашып, ал тургай кийинки жолкусу кан төгүлүү менен коштолгонуна карабай азырынча бийлик - табияты боюнча мурдагы калыбында. Өлкөдө бийликтин бир колго топтолушун жокко чыгарган баш мыйзам кабыл алынганы менен мамлекетти сазга батырган бийлик түзүмдөрүн реформалоо багыттары колго алына элек.

Грузия президенти М.Саакашвили

Маселен 2003-жылы Грузияда түстүү ыңкылаптан кийин бийликке келген Михаил Саакашвилинин командасы өлкөсүндө иш жүзүндө олуттуу реформаларды ишке ашырууга жетишти. Кагаз жүзүндө өлкөнү демократиялык кылуу, бийликтин бир колго топтолушуна жол бербеген эрежелерди иштеп чыгуу жагына көп баш деле баш оорутупай, М.Саакашвили баштаган жаңы бийлик эң оболу күч структураларын түп тамырынан өзгөрттү. Мурдагы бийлик системасында иштеген чиновниктердин бирөөнү да жолотпой, негизги жетекчилик органдарга эзели бийликте иштеп көрбөгөн, бирок чет элден мыкты билим алып келген жаштар отургузулду.

Эң эле олуттуу реформага Грузиянын ички иштер министрлиги туш болду. Бул органда иштеген милиция кызматкерлеринин 90 пайы дароо жумуштан алынып, өлкө бир жылдан ашык убакыт милициясыз калды. Бирок батыштык үлгүдөгү жаңы түзүлгөн министрликке тандоо жолу аркылуу жаңы адамдар алынып, таптакыр жаңы полиция бүтүндөй өлкөдөгү коррупцияны тизгиндөөгө себепчи болду. Жаңы полицияны коррупцияга аралаштыруу аракеттери таш каап, андай аракет кылгандардын баары түрмөгө түштү. Ошентип Балтика боюндагы өлкөлөрдөн кийин эски СССР аймагындагы өлкөлөр ичинен Грузия алгачкылардан болуп жүзүн толук өзгөрттү, өлкөсүн өнүккөн коомго карай багыттады.

Ал эми Кыргызстанга келе турган болсок, эки жолку ыңкылапка карабай бийлик табияты мурдагы боюнча эле калып, коррупциялашкан делген күч органдарынын, дегеле бардык бийлик бутактарынын жетекчилиги алмашканы менен калганы ошол бойдон. Демек жылдар бою түзүлгөн коррупциялык схемалар, механизмдер ошол эле боюнча иштеп, бүгүнкү жетекчилердин чөнтөгүн толтуруп атабы деген шек саноолор абдан орундуу. Андыктан азыр донорлор берип аткан 1 миллиард 100 миллион доллардын максатуу пайдаланылышына да кепилдиктер аз болууда.

Ошентсе да Кыргызстандын Экономикалык тескөө министри Эмил Үмөталиев “Азаттыктын” суроолоруна жооп берип, донорлор бере турган ири каражаттын максаттуу пайдаланылышын көзөмөлдөй турчу механизмдер бар деп ишендирди.

Э.Үмөталиев: Келген каражаттарды коомчулук көзөмөлдөйт

“Азаттык”: - Эмил мырза, эл аралык донор уюмдар, мамлекеттер бере турчу 1 миллиард 100 миллион долларды натыйжалуу, максаттуу пайдалануу бирден-бир маанилүү маселе болсо керек. Бул ири сумманын натыйжалуу колдонулушун көзөмөлдөй турган сапаттуу механизмдер болобу?

Эмил Үмөталиев: - Эң биринчи иретте келе турчу каражаттар боюнча жаңы шарттар, жаңы механизмдер сунуш кылынып атат. Азыр ошол бөлүнүп берилип аткан каражаттар элдин көзөмөлүндө, элдин катышуусу менен максаттуу пайдаланылсын деп, Ош жана Жалал-Абад шаарларын калыбына келтирүү дирекциясынын көзөмөл уюму түзүлүп атат. Президент бул боюнча өз сунушун жарыялады. Ал сунуш боюнча дирекциянын бардык каржылык ишмердүүлүктөрүн, колдонгон каражаттарын көзөмөлдөй турган топко жарандык коомчулуктун өкүлдөрү да кирет. Бул жерде көз карандысыз бизнес бирикмелери, коомдук уюмдар да бар. Ал жердеги өкүлдөр коомчулуктун кызыкчылыгын көздөп, дирекциянын каржылык ишмердүүлүгүн текшерип турганга укуктары бар.

“Азаттык”: - Демек каражаттарды пайдаланууда ачыкты принциптери сакталат экен да..?

Эмил Үмөталиев: - Биздин тарыхта биринчи жолу бийик деңгээлде мамлекеттик кызматта ушундай принциптер киргизиле баштады.

“Азаттык”: - Кыргызстандын тышкы карызы ушул күндөрү 2,4 миллиард долларга жакындап калган экен. Эгер бул акчалар кошулса тышкы карыз канчага өсөрү тууралуу алдын-ала эсептөөлөр барбы? Мунун канчасы кредит түрүндө, канчасы грант болот?

Эмил Үмөталиев: - Канчасы грант, канчасы кредит болорун азыркы тапта эч ким так айта элек. Анткени донорлор бизге “1 миллиард 100 миллион доллар бериш керек” деп сүйлөшүп аткан мезгилде анын кандай негизде келери тууралуу тактап айтыла элек болчу. Бирок алар бири-бирин үгүттөп, грант өлчөмүн көбөйтүүгө аракет кылалы деп кайрылып атышты. Биз да бул боюнча иштеп аттык. Ошондуктан грант өлчөмү алардын мурдагы айткандарынан аз болбой, келген каражаттын кыйла бөлүгүн түзүшү мүмкүн. Бирок так сандар бүгүнкү күнү белгисиз.

“Азаттык”: - Келе турган каражаттын 600 миллиону кышка чейин келери айтылбадыбы. Бирок ал каражатты өткөрүү үчүн парламент болушу керектиги айтылган. Кандай ойлойсуз, парламент түзүлгүчө бул акчаларды күтпөй эле койсо болобу?

Эмил Үмөталиев: - Өтө зарыл иштер үчүн ал каражаттар ага чейин деле келе баштайт деп биз чоң үмүт кылабыз. Биздин мамлекет жетекчилиги, дүйнөлүк банктын жетекчилиги каражатты алып келүү боюнча бардык болгон процедураларды мыйзам түрүндө сактайт. Бирок парламент түзүлгүчө деле ошол процедураларды бузбай, укуктуу жол таап, мүмкүнчүлүк таап каражаттарды алып келебиз деген ишеничте болушубуз керек. Анткени парламент түзүлгүчө күтүп отура берсек, анда элдин кышка даярдыгын толук камсыз кыла албай калабыз. Мен андай укуктук жол табылат деп толук ишенем.

Келчү миллиондордун чоо-жайы

Келаткан миллиард доллардан ашуун каражаттын негизги бөлүгү Ош менен Жалал-Абадды калыбына келтирүүгө жумшалып, кайсы бир бөлүгү бюджеттеги дефицитти жабууга кетет. Каражат бөлүп аткан эл аралык донорлор да бөлүнгөн акчанын кайда жумшаларын аныктап коюшкан. 1 миллиард 100 миллион доллардын 600 миллиону жыл аягына чейин келмекчи. Ал эми толук сумма 30 ай ичинде келип түшөт. Азырынча келе турган каражаттардын канчасы кайтарымсыз грант экени, канчасы кредит түрүндө берилери бышыктала элек. Ошентсе да Каржы министрлиги берген маалымат боюнча, жеңилдетилген шартта алынган кредиттердин эсебинен өлкөнүн тышкы карызы дагы 8-9 пайызга өсүшү мүмкүн. Ал эми жогорудагы сумманын кредит түрүндө келчү бөлүгү 40 жылга сегиз жылдык каникул мезгили менен берилип, үстөк пайызы 1-2 пайыздан ашпайт.

Эскерте кетсек, ушул тапта Кыргызстандын тышкы карызы 2,5 миллиард долларга чукулдап калды.

Дүйнөлүк банктын стратегиялар жана операциялар боюнча директору Теодор Алерстин айтымында, Кыргызстандын түштүгүндөгү окуялардын жайылып кетүүсүн алдын алуу максатында ушундай жардамдар көрсөтүлүүдө. Эми коогалаңдын кесепеттерин биргеликте жоюу процессин тездетүү керек:

- Кыргызстандын түштүгүндө июнда болуп өткөн калаймандын оорчулугун сезип эл аралык уюмдар, донор өлкөлөр ири көлөмдөгү жардамдардын кайсы багыттарга жумшалышы керектегин аныктап алышты. Эларалык өнөктөштөр түштүктө өткөн кайгылуу окуяларды көрүп-билгенден кийин ал жердегилерге жардам көрсөтүшкө даяр.

Донорлор конференциясынан кийин президент Роза Отунбаева да келаткан каражаттын чоо-жайын, максатын түшүндүргөн:

- Бул болсо ошол Кыргызстан тезирээк ушул абалдан чыгып кетсин деген мааниде берилип жатат. Жылдан-жылга созулуп кетсе, ар бирибиз бирибизден өч алып отурсак, анда Кыргшызстан ордунда туруп калып, биздин өлкөбүз кандайдыр бир партизандык согуш болуп аткан өлкөгө айланып кетерин баары көрүп атышат. Башка жерлерде ушундай учурлар болгон.

Ошентсе да мурдагы эки президенттин доорунда да бир катар бейөкмөт уюмдары жана оппозициялык күчтөр тышкы карыздар тууралуу кеп болгондо катуу сындарды айтып, алардын максатсыз пайдаланганы, көбүн чиновниктер жеп алышканын айтып келишкен. Бирок ал кездери мынчалык ири суммадагы каражаттын бир учурда берилген мисалы болгон эмес эле. Ошол себептүү азыр келаткан ири сумманын четин оюп калууга ашыккан күчтөр четтен табылары айтылууда.

Албетте бул каражатты толугу менен иштетүү милдети жаңы парламенттеги көпчүлүктү алган партиянын колунда болмокчу. Андыктан парламентке кандай күчтөр келери да маанилүү.

Жогоруда айтылгандай Ички иштер министрлигинде, иликтөө-тергөө органдарында коррупциянын тамыры кыркылмайын, бул түзүмдөр толук реформаланмайын, саясий элита толук жаңыланмайын башка тармактарда да реформалар жүрүшү кыйынчылыкты жаратат. Демек 1 миллиард 100 миллиондун кандай коротулганын текшерген жүз комиссия түзүлсө да алардын ачыктыгы тууралуу шек саноолор кала бермекчи.

Ал эми каржы полициясынын төрагасы Эркин Бөлөкбаев экономикалык кылмыштарга каршы күрөшүү боюнча өз алдынча тажрыйба топтоп калган тармакты тар кызыкчылыктардын айынан таркатып, башка министрликке кошуп жиберүүгө негиз жок экендигин белгиледи.

Жакында ички иштер министри Кубатбек Байболов Каржы полициясын жоюп, аны аты аталган министрликтин курамына кошуу демилгеси менен чыкты. Муну министр мырза Каржы полициясынын ишинин жыйынтыгы жоктугу жана анын дарегине ишкерлерден арыз-даттануулардын көп болуп жаткандыгы менен байланыштырган.

Ички иштер министрлигинин маалымат борборунун өкүлү Бакыт Сейитов каржы полициясы аны кармоого кеткен чыгымды актамак тургай, кайра жемкордуктун өрчүшүнө өбөлгө болуп жаткандыгы үчүн ушундай демилге көтөрүлүп жатканын айтты:

- Министр чогулушта ушул маселени көтөрдү. Каржы полициясы качан түзүлгөн, ошондон бери мамлекетке канчалык пайда алып келди деген сыяктуу суроолор жоопсуз экендиги белгиленди. Алардын айлыктары, пенсиялары бизге караганда 4-5 эсе жогору. Мына ошондон жыйынтык чыктыбы же жокпу? Деги эле ушундай кызматтын кереги барбы деген маселе турат да. Каржы полициясын ИИМге киргизүү маселесинин азыр укуктук жагы каралып жатат окшойт.

Анткен менен каржы полициясынын жетекчиси Эркин Бөлөкбаев мындай дооматтар менен макул эмес. Анын айтымында, кызматтын курамын кармоого жылына элүү миллион сом жумшала турган болсо, каржы полициясы мамлекеттик казынага андан алты эсе көп каражат төгүп берүүдө. Эркин Бөлөкбаев эл аралык практикада экономикалык кылмыштарга күрөшүү милдети табиятынан Ички иштер министрлигине жүктөлбөй тургандыгын эске салды:

- Экономикалык кылмыштар менен күрөшүү кызматы өз алдынча болушу керек. Бул милдеттерди ИИМге берсе анда, тескөөчү милиционерден тартып, кайгуул күзөт кызматы, МАИ бардыгы ушул тармакка аралашып кетишет. Мындай тажрыйба бизде болгон да. Коомдук коопсуздукту жана кылмыш иликтөөнү жакшы жолго коё албай жатып, Ички иштер министрлиги экономикалык кылмыштарга каршы күрөшүү милдетин талашып жатканы түшүнүксүз. Андан көрө алар өздөрүнүн түздөн түз милдеттерин түзүктөп алышпайбы.

Буга чейин ички иштер органдарына кызматтык кылмыштарды кароо гана калып, жалпы экономикалык кылмыштар менен күрөшүү милдеттери алынып салынган болчу. Ички иштер министринин бул милдетти кайра өткөрүп алуу демилгесинен кийин атайын мамлекеттик комиссия түзүлүп, анын максатка ылайыктуулугу иликтенүүдө.

Комиссиянын төрагасы Өмүрбек Эгембердиев Каржы полициясынын мындан аркы тагдырын кароого анын ишкер чөйрөдө терс таасирлерди жараткан аракеттери себеп болгондугун кошумчалады:

- Бул каржы полициясынын ишкерлердин бизнестерин “рейдерлик” жол менен тартып алууга өбөлгө түзгөндүгү, ишкерлерди акча берүүго мажбурлаган учурлары, жакшы акча түшө турган тармактарды өздөрү көзөмөлгө алган жагдайлар боюнча арыз-даттануулардын аягы басыла элек. Ачык ишкердик жүргүзгөндөргө жолтоо болгондуктан бул кызматты бир сыйра реформалоо зарылдыгы келип чыкты.

Каржы полициясынын жетекчиси Эркин Бөлөкбаев айтылып жаткан дооматтар жөн гана шылтоо экендигин жана кызматты кошуп алуу аракетинин артында башка себептер жаткандыгын айтып чыкты. Анын айтымында, мыйзамсыз ишкердикке жана ири каржылык мыйзам бузууга жол берген мамлекеттик кызматкерлер, таасирдүү ишкерлер каржы полициясын жоюп жиберүү аркылуу ачылып калган кылмыштарын коомчулуктан жашырууга аракет кылышууда.

-Экономикалык кылмыштар деген бул чоң жумуш экендигин көрүп турушпайбы. Анткени бүгүн көп өкмөттө иштеген адамдар, ири чоң ишкердик менен алектенген же ага байланышы бар адамдардын үстүнөн иштер бар. Айрыкча ишкерлер же аларды караган адамдардын арты таза эместери чочулап жатышат. Мына ошолор күчкө салышып, иштерин сотко жеткизбейбиз, бизди иштеттирбейбиз дешип аракет кыла башташты. Эгерде Каржы полициясынын төрагасын кызматтан алыш керек болсо, жөн эле алып сала беришпейби. Бүтүндөй бир калыптанып калган тармакты таркатыштын мамлекет үчүн пайдасы бар беле?-дейт Эркин Бөлөкбаев.

Каржы полициясы кызматы мындан он алты жыл мурун салык инспекциясынын базасында түзүлгөн. Мына ошондон бери салык жашыруу, мыйзамсыз ишкердик жана аткезчилик сыяктуу экономикалык кылмыштардын түрлөрү менен күрөшүп келе жаткан.