Исфана базарына жашылча-жемиштер кышкысын негизинен Тажикстандан алынып келинет.
Кыргыз-тажик чырынын экономикалык кесепети
Кыргыз-тажик чек арачыларынын 11-январдагы атышуусунан бери эки өлкөнүн чек арасы жабык турат. Экономикалык тыгыз мамиледеги коңшу райондордун элинин турмушунда чек аранын жабыктыгы заматта сезилди.
Кыргыз-тажик чек арасынын жабылышы Сүлүктү шахтасындагы өндүрүшкө терс таасирин тийгизди. “Азыр шахтадагы ишканалардын көпчүлүгү ишин токтоткон”, - деди “Азаттыкка” ысмын атабоону өтүнгөн ишкерлердин бири.
"Биз өзүбүздө өндүрүлгөн көмүрдүн 90% Тажикстанга экспортточубуз. Азыр чек ара жабылгандан бери аны алып бара албай калдык, иш токтоду, - деди ал. - Анча-мынча аткезчилик менен баргандары гана алып барбаса, өндүрүш мурдагыдай эмес".
Лейлектин Исфана шаарындагы айрым тургундар да “Азаттыкка” сүйлөп, базарда, дүкөндөрдө Хужанддан алынып келинчү товарлар түгөнүп, тамак-аш кымбаттаганын айтышты. Анткен менен Исфанадагы борбордук базардын башчысы Кадыр Орозбаев базарларда тамак-аш тартыштыгы жок экенин, товарлар Бишкектен ташылып жатканын айтты.
Чек арадагы базар
“Тажикстандан чыга турган нерселер гана, маселен, чөп-чар, помидор, бадыраң, бир аз кымбаттаган. Анткени аларды өстүрө турган теплицалар негизинен Хужандда, Пролетарскиде жайгашат. Жалпысынан эч кандай деле паника жок, керектүү азык-түлүк жетиштүү", - деди Орозбаев.
Кыргыз-тажик чек арасындагы өткөрмө бекеттердин баары Баткендеги Ворух тажик анклавына туташ Ак-Сай айылынын четинде эки өлкөнүн чек арачыларынын ортосунда тутанган атышуудан кийин жабылган. Алар качан ачылаары белгисиз.
Кыргыз Чек ара кызматынын расмий өкүлү Сажира Чоколоева ушул тапта эки өлкөнүн жарандары расмий да, бейрасмий да өткөрмө пункттарынан өтө албай турганын ырастады.
- Кыргыз-тажик чек арасында расмий түрдө беш көзөмөл жайы иштейт. Алардын үчөө эл аралык, экөө эки тараптуу көзөмөл пункту. Азыр алардын баары эки өлкөнүн жарандары жана машинелери үчүн жабык. Соңку чырдан кийин жарандардын коопсуздугун коргоо үчүн ушундай чара көрүлгөн, - деди Чоколоева.
Чек ара боюнча жергиликтүү жана эл аралык эксперттер азыр Кыргызстан менен Тажикстандын анклавдар маселесин чече албай жатышы аймактагы коопсуздукка эле эмес, элдин күнүмдүк турмушундагы экономикалык абалга да терс таасир этип жатканын айтышууда.
Тажикстандын Исфара шаарында жашаган эксперт Негматулло Мирсаидов эки жумурият бул жерде мамилени оңдоп, алыш-беришти күчөткөнгө милдеттүү экенин, башка аргасы жок экенин баса белгилейт.
"Эки өлкө тең экономикалык абалы жагынан бири-бирине окшош жана географиялык абалынын айынан экөө тең “экономикалык изоляцияда” турган мамлекеттер, - дейт эксперт. - Ошон үчүн алар бири-бирине керек. Кыргызстан биз үчүн, маселен, байланышка зарыл, автожолдордун ачыктыгы менен маанилүү. Ошол эле маалда, чек арага жакын жайгашкан кыргыз райондору Согди облусун өздөрүнүн товарларын сатыш үчүн эле эмес, айрым кымбат баалуу буюмдарды алыш үчүн да колдонушат. Эки тараптын тең электр энергиясын сатуу өңдүү ири эл аралык долбоорлору бар. Андыктан региондо стабилдүүлүк жана тынчтык болбосо, бул Кыргызстан үчүн да, Тажикстан үчүн да эң эле жаман кесепетин тийгизет".
Тажикстандын Ворух эксклавы Баткен облусунун ичинде жайгашкан. Анклавга барчу жол чек арадагы кыргыз айылдарын аралап өтөт. Ворухтун калкынын саны 30 миңден ашуун, жер тартыш, эл жыш отурукташкан. Анын жанындагы Баткендин Ак-Сай айылынын калкы да облус борборуна баруу үчүн Тажикстандын Ворухка чейинки эки-үч айылын аралап өтөт.
Алтынга дүйнөлүк талап жогорулаганы менен, кенди казуу көлөмү кыскарды. Кээ бир талдоочулар алтындын баасы 1000 доллардан төмөн түшөт деп божомолдошууда.
Анткен алтындын, чийки мунайдын баасы жана "Центерранын" акциялары бир аз кымбаттады. Бишкек биржасында 2013-жылы жалпы сооданын көлөмү жарым миллион сомго өстү.
Кыргызстандын экономикасына эң көп киреше алып келген алтынга дүйнөлүк суроо-талап менен сунуш дал келбей, глобалдык базарларда алтындын баасы туруксуз бойдон кала берүүдө. Андай болгону менен Дүйнөлүк алтын кеңеши (World Gold Council) өзүнүн акыркы билдирүүсүндө алтынга болгон талап өстү деп кабарлады. Аталган кеңеш дүйнө боюнча алтынды казуу көлөмү өткөн жылдын үчүнчү кварталында 3% азайганын белгиледи. Буга карабай, ошол эле убакытта алтынга болгон талап өсүп жатат.
Дүйнө боюнча үчүнчү кварталда алтынга талаптын көлөмү 868.5 тоннага жетип, 37 миллиард долларга барабар болду. Анын ичинен зергерлердин талабы 5% өсүп, 486.7 тонна алтындан асем буюмдарын даярдашты. Алтындын куймасын (слиток) жана алтын тыйындарды жасоого 304.2 тонна алтын сарпталып, талап 6% жогорулады. Технология жаатына 102.8 тонна, ал эми улуттук банктар 93.4 тонна алтын сатып алышкан. Дүйнөлүк алтын кеңеши белгилегендей, Азия жана Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүнөн алтынга талап башкалардан жогору. Кыргызстан да ошондой алтынды көп керектеген өлкөлөрдүн тизмесине кирет.
Ал эми кээ бир инвесторлордун аманат катары колдонуп жүргөн алтындан баш тарта баштаганы, глобалдык базарда кооптонуу жаратты. Алтын дагы кыйла арзандайт деген чочулоолор буга себеп. Америкадагы "Навин" активдерди башкаруу компаниясынын башкы стратеги Роберт Долл алтындын баасы тууралуу өз оюн "Брейкаут" телеберүүсүнө мындайча билдирди:
– Алтындын баасы 12 жыл бою өсүп отурду. Мынчалык кымбаттаган башка бир да активди таппайсыз. Алтын быйыл 1000 доллардан ылдый түшпөсө да, келерки жылдарда 1000 доллардан арзандашы толугу менен ыктымал. Башка чийки заттар кымбаттап, базар баалары оолугуп жатканда, экинчи бир нерсеге баа кайра эле түшүп кетмей адат бар. Алтын базарында дагы ошондой болушу мүмкүн.
"Кыргыз Алтындагы" ишенемдүү булак болсо алтындын баасын болжолдоого болбойт деп эсептейт. Анын айтымында, эгер алтын баасы 1000 доллардан төмөндөсө, дүйнөдө кен казуу жана иштетүү токтойт. Себеби, алтынды иштетүүнүн өздүк наркы өтө кымбат жана алтындын куну 1000 доллардан арзандаса, салык төлөмдөрү азаят жана бул кадыресе рыноктук көрүнүш. Белгилей кетчү жагдай, Кыргызстанда өндүрүлгөн алтын дүйнөлүк биржаларда сатылат жана ишенимдүү булак алтынга ар дайым талап болоруна ынандырды.
Алтындын учурдагы баасына кайрылсак, быйылкы жылды ал 1220 доллар көрсөткүчүндө ачты, ал эми учурда алтындын жүз унциясы 1247 доллардан сатылып жатат. Кыргызстандагы Кумтөр кенин иштеткен канадалык "Центерра Голддун" акциялары акыркы жума ичи 24 центке көтөрүлүп, учурда 4 канада доллары 86 центтен сатылууда. Азыркы тапта Торонто биржасында "Центерранын" 607 миңден ашык акциясы соодаланды. Кошумчалай кетейин, алтын өндүрүшү Кыргызстан экономикасынын 15% түзөт жана экспорттун жарымынан көбү – алтын.
Чийки мунайдын баррели 2014-жылы 90 долларга бааланды. Азыркы тапта бир баррел 92 долларга көтөрүлдү.
Дүйнөлүк базарлардан Кыргызстандагы фондулук биржага келсек, Бишкектеги баалуу кагаздар рыногундагы сооданын көлөмү 2013-жылы 1 миллиард 648 миллион сомго барабар болду. Бул сан мурдагы жылга салыштырмалуу 479 миллион сомго көп. Ал эми 2014-жылдын биринчи соода аптасында 664 миң сомдук 62 миңден ашуун баалуу кагаздар сатылды. Быйыл бир да облигация сатыла элек, ал эми сатылган үлүш кагаздарынын соода көлөмү боюнча, Бишкектин чыгышындагы Бургулоочу аспаптар заводунун акциялары 599 миң сом менен биринчиликке озуп чыкты.
