Арак - Бишкектин дүкөндөрүндөгү эң өтүмдүү товарлардын бири.
Көмүскө арак өндүрүү көбөйдүбү?
Алкоголдук продукцияга акциздик марканын баасынын өсүшү – арак чыгаруучу ишканалардын продукциясынын бир бөлүгүнүн көмүскөдө калышына себеп болуп, спирт ичимдиктеринин мыйзамсыз көлөмүн жогорулатты.
Өлкөдө жалпы ичилген арактын үчтөн бир гана бөлүгүнө салык төлөнөт. Алкогол чыгаруучулар салыктардын бат-баттан көтөрүлүшүнөн улам спирт ичимдиктерин чыгаруучулардын бир бөлүгү мыйзамсыз жолду тандоого ыктай башташканын айтышат. Өкмөт болсо салык наркы иштеп чыгарууга жараша өсүп жатканын белгилейт.
Салык санаасы
“Давыдов”, “Русская марка”, “Белинька”, “Виват”, “Семиз козу”... Булар Кыргызстандагы дүкөндөрдө сатылып жаткан арактардын аттары. Тизмени дагы ондогон аталыштар менен уланта берүүгө болот. Алардын кай бирин накта, кай бири жасалма экенин аныктоо да мүшкүл.
Арак сатуу Кыргызстандагы кеңири жайылган ишкерликтин түрү. Айрым гана дүкөндөрдү эсепке албаганда, башка бардык соода күркөлөрүнөн аны тапканга болот.
Бишкектеги дүкөнчөлөрдүн биринде иштеген мекендешибиздин айтымында, азык-түлүктөн эле кийинки өтүмдүү товар арак болуп саналат:
- Эң көп өткөн товар бул - арак. Бир менде эмес, бардык эле дүкөндөрдө бул товар өтүмдүү деп эсептейм.
Алкогол продукцияларын өндүрүүчүлөр биримдигинин маалыматына ылайык, учурда Кыргызстанда арак чыгаруучу жети ишкана бар. Ал эми көмүскө иштеп аткандардын санын эч ким айта албайт.
Мыйзамсыз арак чыгарып же сатып жаткандардын кармалышы жана көмүскө аракеттердин ачыкталышы тууралуу тийиштүү кызматтар дээрлик жума сайын коомчулукка маалымат берип жатканы менен абал оң жакка өзгөргөнү байкалбайт.
Мамлекеттик салык кызматынын маалыматына ылайык, арак бизнеси бюджетке чоң салым кошкон негизги тармактардын бири. Өткөн жылы алкоголдук ичимдик чыгаруучу ишканалардан түшкөн салык 553 млн. 166 миң сомду түзгөн.
Салык кызматынын Спирт жана алкогол продукцияларын чыгарууну көзөмөлдөө башкармалыгынын жетекчисинин орун басары Айгүл Закированын айтымында, 2013-жылы мыйзамсыз арак чыгарып жаткан миңден ашуун чарба субъектиси аныкталган:
- Өткөн жылы 338 жолу рейд кылып, 1543 чарба субъектилерди аныктадык. Алынган сапатсыз продукциялардын суммасы 15 миллион 481 миң сомду түздү.
Акциздик белги дагы кымбатташы мүмкүн
Кыргызстанда алкоголдук тармактын жарымы эле көмүскөдө экендигин арак чыгаруучулар өздөрү да четке какпайт. Алкогол продукцияларын өндүрүүчүлөр биримдигинин төрагасы Турсунбек Күрөңкеевдин айтымында, буга акциздик белгилердин баасынын жогорулашы себеп болууда:
- 2012-жылдын сентябрына чейин бир литр арак үчүн акциздин баасы 21 сом болчу. Анан 26 сомго көтөрүштү, ага макул болдук. 2013-жылдын апрелинде 40 сомго чыгарып коюшту. Бир жылдын ичинде эки эсе кымбаттатып жиберишти. Учурда өкмөттө акциздик белгиге бааны 60 сомго чыгаруу аракети жүрүп жатат. Бул абал өндүрүүчүлөрдүн көмүскө иштөөгө багыт алышын шарттоодо.
Беш-алты жыл мурун жасалма арактар үйлөрдө же атайын кампаларда жашыруун чыгарылса, азыр көмүскө ишкерликтин табияты өзгөргөн. Күрөңкеев билдиргендей, жасалма деп эсептелген арак-шараптардын көбү лицензиясы бар ишканаларга таандык. Салыктын өсүп жатканына байланыштуу алар продукцияны көмүскө түрдө чыгаруу жолуна өткөн:
- Мыйзамдуу жана мыйзамсыз сатыкка чыгып жаткан арактардын сапаты бирдей эле. Салык төлөнбөй күркөгө чыккандардын баасы арзаныраак. Эгер өкмөт салыкты бир аз жөнгө салып, минималдуу бааны коюп берсе, эч кандай мыйзам бузуулар болбойт. Биздин эсепте азыр аракка орточо баа 75 сом болушу керек. Бирок 60 сомдон көтөрүлбөй жатат. Өкмөткө бааны көтөрүү жагы сунушталган. Азырынча натыйжасы жок. Бул 60 сом акциздик салыктын суммасы 21 сом кезинде кабыл алынган.
Кыргыз өкмөтү эки жыл мурун алкоголдук тармакты көмүскөдөн алып чыгуу боюнча демилге көтөргөн. Мамлекет арак-шарап чыгарган ишканаларды көмүскөдөн чыгып, таза иштөөгө үндөп, бирок аларга планды эки-үч эсе көбөйткөн.
Улуттук статистика комитетинин маалыматына ылайык, Кыргызстанда бир жылда 4,5 миллион декалитр арак ичилет. Адистердин айтымында, анын үчтөн бири гана мыйзамдуу түрдө иштелип чыккан ичимдиктер. Эгер айтылган сандын баарына кошумча нарк салыгы, сатуудан түшкөн салыктар эсептелсе, өлкөгө азыркыдай 5,5 миллион эмес, андан эки-үч эсе көп киреше түшмөк.
Кыргызстан Бажы биримдигине кирсе "Дордой" сыяктуу ири базарларда да соода солгундаары айтылууда.
Бажы биримдигине кирүүгө каршылык
“Реформа” саясий партиясынын жана жарандык коомдун өкүлдөрү Кыргызстандын Бажы биримдигине кирүүсүнө каршы акция өткөрүштү.
Акцияга чыккандар Кыргызстан биримдикке кошулса эгемендигин жоготуп, саясий эркиндиги чектелээрин жана өлкөдө орто жана чакан бизнес жабыркап, баалар 25-30% кымбаттаарын айтууда.
Бажы биримдигинен пайда жокпу?
22-январда Бишкекте өткөн “Эгемен Кыргызстан - Бажы биримдигине каршы” деген акция-көргөзмөнүн уюштуруучулары биримдикке киргенге чейинки жана андан кийинки абалды изилдеп чыккан. Ага ылайык, Кыргызстан бул биримдикке кошулса өлкөдө азык-түлүк жана чийки товарлардын баасы кыйла өсүшү мүмкүн.
“Реформа” партиясынын лидерлеринин бири Мирбек Асангариевдин белгилешинче, Бажы биримдиги орто жана чакан бизнеске терс таасирин тийгизип, ишкерлер экономикасы кубаттуу Орусия, Казакстанга атаандаш боло албай калат:
- Эл-журтка бир топ эле кыйын болот. Абдан көп товарлар кымбаттайт. Мисалы кийимдерге баа 25-30 пайызга өсөт экен. Мунун экономикага тийгизген таасири чоң, көп ишкерлер ишин мурдагыдай жүргүзө албай калат. Товарды сатып алуучу кардарларга да терс таасирин тийгизет. Мисалы тигүү тармагын алалы, алар өзүнө керек сырьёну Кытайдан алышат. Курулуш материалдары, фурнитуралардын баасы өскөндүктөн ошол эле терезе чыгарган ишканалар жана башкалар товарларын кымбаттатат. Биз Бажы биримдигине кирген өлкөлөрдүн уюмга киргенге чейинки жана андан кийинки абалын карап салыштырып көрдүк.
Бажы биримдигине кирген мамлекеттер - Казакстан, Орусия жана Беларуска салыштырмалуу Кыргызстан экспортко караганда, көбүрөөк импортко көз каранды өлкө. Акцияны уюштургандардын баамында, биримдикке кошулгандан кийин сырттан товарларды алып кирүүдө да көп чектөөлөр пайда болот. Анын айынан өлкөдө баалар 25-30 пайызга өсөт.
Мындан сырткары уюштуруучулар Бажы союзуна кирген өлкөлөр менен Кыргызстандын экономикалык, саясий системасында айырма чоң экенин белгилешүүдө.
Мирбек Асангариев уюмга кошулуу менен Кыргызстан эгемендигин жоготуп, саясий эркиндиги чектелет деп эсептейт:
- Беларус, Казакстанда авторитардык, жарым авторитардык режимдер. Ал жакта шайлоо институту деле Кыргызстандыкындай эмес. Адам укуктары, демократия, сөз эркиндиги жаатында да айырмачылык көп. Бажы биримдигинин аркасында бирдиктүү валюта киргизүү турат. Орусия биримдикти түзүүчү катары рублди киргизгенге аракет кылат. Экинчиден, Тышкы иштер министрлиги сыяктуу орган, анан жалпы парламент болот. Акырындап өзүбүздүн эгемендигибизди жогото баштайбыз.
Талдоочулар бул ириде саясий чечим болуп жатканын айтышууда. Алардын бири - Жогорку Кеңештин депутаты Равшан Жээнбеков:
- Биздин бийлик коркконунан, өздөрүнүн бийлигин кармап калуу аракети үчүн Кремлге жагынып жасап жаткан чечимдеринин бири. Экинчиден, кыргыз экономикасын бир топ кыйын абалга алып келет. Биздин ишкерлердин бардыгы Орусия менен Казакстандын ишкерлерине атаандаша албайт. Андыктан биздин ишкерлердин баары иштеринен ажырайт.
Кыргыз өкмөтү Бажы союзуна кошулуунун экономикага тийгизе турган оң таасири дагы болоорун айтып келет. Мисалы айыл чарба, тигүү тармагында утуш болорун белгилешүүдө.
Кыргызстан казак президенти Нурсултан Назарбаевдин “Бажы биримдигинде бекер момпосуй жок” деген сөзүнө карабай биримдикке кирүүдө финансылык жардам көрсөтүлүшүн, "Дордой", "Кара-Суу" жана "Мадина" базарларына жеңилдик берилишин көздөөдө. Мындан сырткары мигранттар боюнча, санитардык-ветеринардык лабораториялар боюнча маселени чечүү, аталган үч базардын уюмдун ыргагына кирүүсү үчүн 7 жылдык мөөнөт берүү да суралууда.
Экономика министринин мурдагы орун басары, президенттин кеңешчиси Олег Панкратов Бажы биримдигине кирүү боюнча келишимдин көпчүлүк пункттары макулдашылганын “Азаттыкка” белгиледи. Анын айтымында, Кыргызстандын Бажы союзуна кошулуу боюнча “жол картасы” ушул жылдын март айына белгиленген Евразиялык жогорку экономикалык кеңештин жыйынында кабыл алынышы мүмкүн.
- Базарларга байланыштуу Кыргызстандын сунушу түшүнүү менен кабыл алынып жатат. Андыктан бул базарлар 5-8 жылдай кескин өзгөрбөй иштей берет. Мүмкүн ишмердүүлүгү бир аз өзгөрүшү ыктымал. Ал эми “жол картасынын” долбоору бар, бирок айрым пункттары каралууда. Эгер сүйлөшүүлөр конструктивдүү жүрсө, “жол картасы” аталган кеңештин март айында боло турган жыйынында кабыл алынышы ыктымал. Айрым такталбаган маселелер Кыргызстан менен Орусия президенттеринин февраль айында, Сочи олимпиадасынын ачылышындагы бейформал жолугушуусунда сүйлөшүлөөрү күтүлүүдө.
2013-жылдын 24-декабрында Москвада Бажы биримдигине кирген өлкөлөрдүн президенттеринин жыйынында Кыргызстандын уюмга кирүү мөөнөтү жылдырылган болчу. Бажы биримдигине учурда Беларус, Казакстан жана Орусия мүчө. 2010-жылы түзүлгөн Бажы биримдигине Кыргызстан 2011-жылдан тарта эле кошулуу ниетин билдирип келет. Коомчулукта болсо уюмга кошулуу жаатында пикирлер бир беткей эмес.
