Кумтөрдү улутташтырууга же келишимден бир тараптуу чыгууга өкмөт макул эмес экенин премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиев 24-январда дагы бир кайталады.
“Центерра” менен кыргыз өкмөтүнүн ортосунда түзүлгөн келишимдин долбоору кайрадан Жогорку Кеңешке келди. “Ата-Журт” фракциясы аны 24-январда өкмөт мүчөлөрү менен бирге талкуулады. Парламенттин Кумтөрдөгү үлүштү 67 пайызга жеткирүү тапшырмасын аткарбаганы үчүн өкмөт катуу сынга кабылды.
50/50 эң пайдалуу чечимби?
Кумтөр боюнча “Центерра” менен түзүлгөн келишимдин акыркы долбоорун өкмөт парламентке алып келди. Өкмөт башчы Жантөрө Сатыбалдиевдин айтымында, Кыргызстандын алдында төрт жол турат. Алар: 2009-жылдан бери иштеп жаткан келишимди улантуу, же ал келишимден бир тараптуу чыгуу, үчүнчүсү - улутташтыруу жана акыркысы жалпы үлүштү 50/50 пайыз кылып бөлүшкөн биргелешкен ишкана түзүү. Сатыбалдиев үлүштү 50 пайыздан бөлүп, жаңы ишкана түзүү эң пайдалуу жол деп, депутаттарды аны колдоп берүүгө чакырды.
- Жылына 80 млн. доллар таза пайда табабыз. Андан сырткары, 112 млн. доллар салык түрүндө алабыз. Социалдык фондго түшкөн жана башка кирешелер да бар.
Жогорку Кеңеш 23-октябрда "Кумтөр" ишканасындагы Кыргызстандын үлүшүн 67% жеткирүүнү, сүйлөшүүдөн жыйынтык чыкпаса, келишимден бир тараптуу чыгууну тапшырган. “Ата Мекен” фракциясынын мүчөсү, юстиция министри Алмамбет Шыкмаматов 50 пайыздык үлүш менен биргелешкен ишкана түзүүгө каршы болуп, ал келишимдин азыркы долбоорун колдогон эмес.
- Жогорку Кеңештин 70тен ашык добуш менен кабыл алган токтомунда 67 пайызга жеткире албасак, бир тараптуу келишимден чыгуу каралган. Жогорку Кеңештин чечими укуктук күчкө ээ. Ошондуктан, аны биз аткарууга милдеттүү болчубуз деп, 50/50 пайызга каршы добуш бердим.
Бирок премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиевдин айтышынча, эгер өкмөт кенди улутташтырууга бара турган болсо, "Центерра" компаниясына 2,5 -3 миллиард доллар компенсация төлөп берүүгө милдеттүү.
- Улутташтыруу биздин өзүбүздүн укугубуз. Аны каалаган учурда жасасак болот. Бирок 2,5 - 3 млрд. доллар компенсация төлөп беришибиз керек болот.
Өкмөт улутташтыруу же келишимден бир тараптуу чыгуудан соң болуучу соттук жараяндар Кумтөрдөгү иштин токтошуна алып келиши мүмкүн деп эсептейт. “Кыргызалтын” ишканасынын жетекчиси Дилгер Жапаров чыгымдарды эсептеп берди.
- Жалпы жоготуулар 3,8 млрд. доллардан баштап 5,5 млрд. долларга чейин болушу мүмкүн. Бул сот иштери канча убакытка созуларына байланыштуу болот.
“Кыргызстан кайра эле уттурат”
Анткен менен өкмөттүн жүйөөсү депутаттарды ынандыра алган жок. “Ата-Журт” фракциясынын депутаты Жылдыз Жолдошева өкмөт сунуштаган келишимдин долбоору кандай гана болбосун Кыргызстандын кызыкчылыгына жооп бербейт деп эсептейт. Ал экологиялык зыянды жана буга чейинки келишимдердин адилетсиздигинен улам Кыргызстан тарткан экономикалык чыгымдарды эске салды:
- Аларын алышты, эми алар экологияны бүгүнкүдөй жаман абалга таштап коюп кете берет. Биз болсо экологиябызды калыбына келтире албайбыз, өкмөт менен ушинтип сүйлөп-сүйлөп кала беребиз. Кандай гана келишим түзбөйлү, Кыргызстан утулат.
Ал эми “атажуртчу” башка депутат Дастан Жумабековдун пикиринде, 2009-жылдагы келишимдин негизинде учурда Кыргызстан алтын түрүндө эсептегенде жылына таза киреше катары 900 килограмм алтын табат. Депутат 50 пайыздык үлүш менен биргелешкен жаңы ишкана түзүлө турган болсо, алтын түрүндөгү таза киреше ашып кетсе 1,5 тоннага жетет деген ойдо. Ал Кумтөрдөн жылына кеминде 18 тонна алтын өндүрүлөрүн эске салды:
- Биргелешкен ишканадан 3 тонна киреше алынат экен, анын 1,5 тоннасы Кыргызстанга калат.
Өкмөт жаңы келишимге ылайык, Кумтөрдүн 60 пайыз экономикалык пайдасын Кыргызстан көрөт деп ишендирүүдө. Жаңы ишкананын директорлор кеңешинин мүчөлөрүнүн жарымы Кыргызстан тараптан болот. Башкаруучу органдарда 2016-жылга чейин кыргыз тараптан жетекчилердин санын аз-аздан 70 пайызга жеткирүү да көрсөтүлгөн. Мурдагы келишимдерден айырмаланып, биргелешкен ишкана Кыргызстанда катталып, жергиликтүү мыйзамдар менен иш жүргүзмөкчү.
Жогорку Кеңештин фракциялары жана комитеттери келишимдин долбоорун талкуулаган соң, аны парламент жалпы жыйында карап, бир жаңсыл чечим чыгарышы керек. Буга чейин өкмөттүн азыркы долбоордон анчалык көп айырмаланбаган 50 пайыздык үлүш менен биргелешкен ишкана түзүү келишими парламенттен колдоо тапкан эмес.
Арак - Бишкектин дүкөндөрүндөгү эң өтүмдүү товарлардын бири.
Көмүскө арак өндүрүү көбөйдүбү?
Алкоголдук продукцияга акциздик марканын баасынын өсүшү – арак чыгаруучу ишканалардын продукциясынын бир бөлүгүнүн көмүскөдө калышына себеп болуп, спирт ичимдиктеринин мыйзамсыз көлөмүн жогорулатты.
Өлкөдө жалпы ичилген арактын үчтөн бир гана бөлүгүнө салык төлөнөт. Алкогол чыгаруучулар салыктардын бат-баттан көтөрүлүшүнөн улам спирт ичимдиктерин чыгаруучулардын бир бөлүгү мыйзамсыз жолду тандоого ыктай башташканын айтышат. Өкмөт болсо салык наркы иштеп чыгарууга жараша өсүп жатканын белгилейт.
Салык санаасы
“Давыдов”, “Русская марка”, “Белинька”, “Виват”, “Семиз козу”... Булар Кыргызстандагы дүкөндөрдө сатылып жаткан арактардын аттары. Тизмени дагы ондогон аталыштар менен уланта берүүгө болот. Алардын кай бирин накта, кай бири жасалма экенин аныктоо да мүшкүл.
Арак сатуу Кыргызстандагы кеңири жайылган ишкерликтин түрү. Айрым гана дүкөндөрдү эсепке албаганда, башка бардык соода күркөлөрүнөн аны тапканга болот.
Бишкектеги дүкөнчөлөрдүн биринде иштеген мекендешибиздин айтымында, азык-түлүктөн эле кийинки өтүмдүү товар арак болуп саналат:
- Эң көп өткөн товар бул - арак. Бир менде эмес, бардык эле дүкөндөрдө бул товар өтүмдүү деп эсептейм.
Алкогол продукцияларын өндүрүүчүлөр биримдигинин маалыматына ылайык, учурда Кыргызстанда арак чыгаруучу жети ишкана бар. Ал эми көмүскө иштеп аткандардын санын эч ким айта албайт.
Мыйзамсыз арак чыгарып же сатып жаткандардын кармалышы жана көмүскө аракеттердин ачыкталышы тууралуу тийиштүү кызматтар дээрлик жума сайын коомчулукка маалымат берип жатканы менен абал оң жакка өзгөргөнү байкалбайт.
Мамлекеттик салык кызматынын маалыматына ылайык, арак бизнеси бюджетке чоң салым кошкон негизги тармактардын бири. Өткөн жылы алкоголдук ичимдик чыгаруучу ишканалардан түшкөн салык 553 млн. 166 миң сомду түзгөн.
Салык кызматынын Спирт жана алкогол продукцияларын чыгарууну көзөмөлдөө башкармалыгынын жетекчисинин орун басары Айгүл Закированын айтымында, 2013-жылы мыйзамсыз арак чыгарып жаткан миңден ашуун чарба субъектиси аныкталган:
- Өткөн жылы 338 жолу рейд кылып, 1543 чарба субъектилерди аныктадык. Алынган сапатсыз продукциялардын суммасы 15 миллион 481 миң сомду түздү.
Акциздик белги дагы кымбатташы мүмкүн
Кыргызстанда алкоголдук тармактын жарымы эле көмүскөдө экендигин арак чыгаруучулар өздөрү да четке какпайт. Алкогол продукцияларын өндүрүүчүлөр биримдигинин төрагасы Турсунбек Күрөңкеевдин айтымында, буга акциздик белгилердин баасынын жогорулашы себеп болууда:
- 2012-жылдын сентябрына чейин бир литр арак үчүн акциздин баасы 21 сом болчу. Анан 26 сомго көтөрүштү, ага макул болдук. 2013-жылдын апрелинде 40 сомго чыгарып коюшту. Бир жылдын ичинде эки эсе кымбаттатып жиберишти. Учурда өкмөттө акциздик белгиге бааны 60 сомго чыгаруу аракети жүрүп жатат. Бул абал өндүрүүчүлөрдүн көмүскө иштөөгө багыт алышын шарттоодо.
Беш-алты жыл мурун жасалма арактар үйлөрдө же атайын кампаларда жашыруун чыгарылса, азыр көмүскө ишкерликтин табияты өзгөргөн. Күрөңкеев билдиргендей, жасалма деп эсептелген арак-шараптардын көбү лицензиясы бар ишканаларга таандык. Салыктын өсүп жатканына байланыштуу алар продукцияны көмүскө түрдө чыгаруу жолуна өткөн:
- Мыйзамдуу жана мыйзамсыз сатыкка чыгып жаткан арактардын сапаты бирдей эле. Салык төлөнбөй күркөгө чыккандардын баасы арзаныраак. Эгер өкмөт салыкты бир аз жөнгө салып, минималдуу бааны коюп берсе, эч кандай мыйзам бузуулар болбойт. Биздин эсепте азыр аракка орточо баа 75 сом болушу керек. Бирок 60 сомдон көтөрүлбөй жатат. Өкмөткө бааны көтөрүү жагы сунушталган. Азырынча натыйжасы жок. Бул 60 сом акциздик салыктын суммасы 21 сом кезинде кабыл алынган.
Кыргыз өкмөтү эки жыл мурун алкоголдук тармакты көмүскөдөн алып чыгуу боюнча демилге көтөргөн. Мамлекет арак-шарап чыгарган ишканаларды көмүскөдөн чыгып, таза иштөөгө үндөп, бирок аларга планды эки-үч эсе көбөйткөн.
Улуттук статистика комитетинин маалыматына ылайык, Кыргызстанда бир жылда 4,5 миллион декалитр арак ичилет. Адистердин айтымында, анын үчтөн бири гана мыйзамдуу түрдө иштелип чыккан ичимдиктер. Эгер айтылган сандын баарына кошумча нарк салыгы, сатуудан түшкөн салыктар эсептелсе, өлкөгө азыркыдай 5,5 миллион эмес, андан эки-үч эсе көп киреше түшмөк.
