Экономика

Бул иш-аракеттер Бириккен Улуттар Уюмунун “Элеттик аялдардын экономикалык жактан мүмкүнчүлүктөрүн жогорулатуу” долбоорунун алкагында ишке ашууда. Долбоор Кыргызстандын аймагында 2014-жылдан бери иштеп жатат.

Айжаркын Зайнабидин кызынын айыл жеринде кол өнөрчүлүккө үйрөткөн кыска мөөнөттүү окууга катышып жатканына үч күн болду. Ал азыр койдун жүнүнөн ноутбук үчүн баштык жасап жатат. Ал колго тигилип, саймалаган кийиз баштыкты үйдөн чыкпай эле сатууну да үйрөнүүдө:

- Сабакка катышкан күндөн бери ноутбук сала турган баштык жасап жатам. Бүгүн үчүнчү күн, бүтүрөм. Мурда чоң энелерибиз шырыма тиккенде, жанында отуруп үйрөнгөнбүз. Азыр минтип жаңыча ыкма тиккенди да үйрөнүп жатабыз. Көрсө, бардык нерсе өзүбүздөн чыгат экен. Акчанын баары колдо экен. Аны биз ушул убака чейин билбей жүрүптүрбүз. Мисалы, койдун жүнүн кыркканда ошол жерде эле өрттөп салабыз да.

Сары-Камыш айылынын 51 жаштагы тургуну Эркин Айдаралиев кыз-келиндер менен кошо килем согууну үйрөнүп жатат. Ал 20 жылдан ашуун убакыттан бери айыл жеринде кийим бычып, тон тигет. Жаңыдан үйрөнүп жаткан өнөрү тууралуу Эркин Айдаралиев буларды айтты:

- Килем сокконду, жиптерин кандай тартыш керек, аркакты кантип өткөрүү жолдорун үйрөнүп жатам. Өзүм деле оймо-чийме оюп, кийизге жээк басам, кийим-кече тигем. Мисалы, бул кемселди өзүм шырыдым. Ынтызарлык менен аракет кылсаң, кандай гана нерсе болбосун үйрөнөсүң. Адамда каалоо жана аракет болсо бардык ийгиликке жетсе болот.

Гүлбайра Сарытаева балдардын чапанын кыска убакытта эле тигип бүткөнүн айтты. Эми аны сатып ала турган кардарды Интернет аркылуу тапкан экен.

- Мурда Кара-Суунун базарына барып “буюмумду сатып бересиңерби” деп соодагерлерге кайрылчубуз. Кардарлар менен сүйлөшчүбүз. Андан башка Ноокатка, Өзгөнгө жөнөтчүбүз. Азыр эми Интернет аркылуу сатууну үйрөтүштү эле буюмдарды сүрөткө тартып жайгаштырдык. Дароо эле кардарлар телефон чала баштады. Кийизден баштык, балдардын чапанын сурап жатышат. "Канча даана бар, буюртма аласыңарбы?" деп чалышууда. Ошентип Интернеттен эле буюртма ала баштадык.

“Элеттик аялдардын экономикалык жактан мүмкүнчүлүктөрүн жогорулатуу” долбоорун Бириккен Улуттар Уюмунун төрт уюму биргеликте ишке ашырып жатат. Долбоор 2014-жылы Кыргызстандын Нарын, Чүй, Ош, Жалал-Абад жана Баткен облустарында башталган. Айыл жеринде кол өнөрчүлүктү колго алган долбоордун бир бөлүгүндө атайын дизайнер, маркетолог адистер кыз-келиндерге иш жүзүндө сабак өтүшүүдө.

Кол өнөрчүлүктү колдоо фондунун эксперти Динара Чочунбаева жаш муун терме, сайма, курак, килемчилик сыяктуу улуттук кол өнөрчүлүктү унутуп баратат деген пикирде:

- Жаштар ийик эмне экенин билбей калышыптыр. Көрбөсө билбейт да. Биз мында заманбап базардын талабына ылайыкташтырып жаңы буюмду жасаганга дизайнер, аны сатуу үчүн маркетинг боюнча адисти чакырдык. Ушул жерде отуруп жаңы үлгүдөгү буюмду жасаса, ошону кол телефон менен эле сүрөткө тартып, Интернетке жайгаштырып сатууну үйрөтүп жатабыз. Айылдагы кыз-келиндерди беш күн ичинде базар экономикасына киргизип жатабыз. Мисалы, жазында, жайында, күзүндө талаада иштесе кышында үйдө эле отурушат да. Үйдө отуруп жасап, үйдө эле сатса болот деген бул аялдарга жаңылык болуп жатат.

Кара-Кулжа районунун Сары-Камыш айылында азыр жыйырмага жакын аял кол өнөрчүлүккө үйрөнүп жатат.

БУУнун Азык-түлүк жана айыл чарба уюму буга чейин айыл жериндеги аялдарга жашылчаны өстүрүүнүн жаңы ыкмаларын, сугат сууну сарамжалдуу колдонууну жана үй шартында жашылча-жемишти кайра иштетүүнү үйрөткөн.

Акыркы жылдары кыргыз-араб кызматташтыгы активдеше баштаганына эмне себеп болду? Экономикалык жана гуманитардык алакаларда кайсы багыттарга көңүл буруш керек?

«Арай көз чарай» талкуусуна Кыргызстандын тышкы иштер министринин мурдагы орун басары Талант Кушчубеков, Эл аралык Кувейт университетинин ректору, тарых илимдеринин доктору, профессор Асан Ормушев жана ишкер Чолпонбек Акматов катышты.

«Азаттык»: - Талант мырза, Кыргызстан эгемендүүлүгүн алган алгачкы жылдары Араб өлкөлөрү менен кызматташууну колго алып, мамлекет башчысы, башка бийлик башчылары расмий сапарлар менен катташып, көп документтерге кол коюлду эле. Кийин мамиле сууп кеткендей болду, анын себебин сиз эмнеден көрөсүз?

Талант Кушчубеков: - Кыргызстан араб дүйнөсү менен 1992-жылы кызматташта баштады десек болот. Тунгуч президент Аскар Акаев ошол жылы биринчи расмий сапары менен Сауд Арабиясына барган. Ал учурдагы сапарлар өтө терең изилденбей, талданбай, үстүрт мамиле жасалып калганын байкайбыз.

Көпчүлүгүбүздүн түшүнүгүбүздө «араб өлкөлөрү өтө бай, барсаң эле акчаны бере салат» деген ойлор болгон. Ошол биринчи сапарлар президентке тескери таасир бергенби, алардан оолактай баштаган, «бул дүйнөдөн алыс болуш керек» деген ойдо качып калгандай сезилген. Ага эмне себеп болгонун так айтыш кыйын. Ал мезгилде араб дүйнөсү деле биз жөнүндө билчү эмес, жаңыдан эле тааный баштаган. Алар деле бизге кол сунганга аракет кылды. Мисалы, Токтогул районундагы Тоолук айылында 9 баллдык жер титирөө болгондо арабдар бизге бир миллион доллар жардам деп чемоданыбызга салып, накталай эле бергени эсимде.

Дагы караңыз

Жээнбековдун бешинчи убадасы

«Азаттык»: - Араб өлкөлөрү менен мамилебиздин сууп кетишине биринчи президенттин Израилге Кыргызстандын элчилигин ачуу ниетин билдиргени себеп болгон деп жүрүшөт. Ушул чынбы?

Талант Кушчубеков: - Ооба, ошол ниеттин түздөн-түз тиешеси болуп калды. Биринчиден, ал кездеги президент өзүн араб дүйнөсүнөн оолак кармаганга аракет кылып жүрдү деп айттым. Экинчиден, биринчи президентибиз өзү айткандай, аны менен «хитрый еврей» иштеп калды. Ошол кишинин таасиринде көп болуп калгандыктан ошондой абал жаралып калган. Орой айтканда бир киши президентти, өкмөттү баш кылып, бир өлкөнү алдап кетти десем жаңылышпайм.

Ошол киши таасири күчтүү болуп, «Израилден инвестиция келет, ал үчүн расмий сапар жасаш керек» деп президентти ынандырган. Акаев Арабияга баргандан алты ай өтпөй Израилге расмий сапар менен барып жатпайбы. Анвар Саадат өлгөндөн кийин мусулман өлкөлөрүнүн президенттери Израилге барган эмес, тилекке каршы, аны түшүнбөдүк. Кыскасы, учурунда Кыргызстандын Израилге элчилик ачуу ниети бомба жарылгандай эле болгон.

«Азаттык»: - Асан агай, акыркы жылдары араб өлкөлөрү менен кызматташуунун активдеше баштагынын сиз эмнеден көрөсүз? Алар менен кызматташуунун бүгүнкү абалы, кечээ кол коюлган документтердин мазмунуна караганда Кыргызстандын кызыкчылыгына жооп берет деп айтсак болобу?

Асан Ормушев: - Келишим, макулдашууларга кол койгонго чейин эки өлкөнүн Тышкы иштер министрликтери, дипломаттар көп иштешти. Кеп алардын кол коюлганында эмес, ишке ашырууда турат. Ишке ашыруу эки өлкөнүн алып барган саясатына байланыштуу болот. Биринчи президенттин тушунда деле абдан көп макулдашууларга кол коюлган. Бирок алардын канчасы турмушка ашканы эсимде жок. Кийин деле "кызматташтыгыбыз жакшырды, өнүгөт" дешкен, ал болгон жок.

Азыркы кол коюлган келишимдердин ишке ашышы кол коюшкан министрликтерге да байланыштуу. Мисалы, менин арабдар менен 20 жылдык кызматташуу тажрыйбам бар. Алар ишенимине кирмейинче, толук ынандырмайынча бир нерсени бербейт, жасабайт. Келишимдер эки тараптын кызыкчылыктары дал келгенде гана ишке ашат. Айталы, азыркы сапардын учурунда Араб Эмираттары менен алты келишимге кол коюлду. Анын эки келишими билим жана илим тармагы боюнча болгону бизди кубандырды.

Дагы караңыз

Ислам академиясы кимдерди окутат?

«Азаттык»: - Чолпон мырза, сиз араб өлкөлөрү менен ишкерлик кылат экенсиз. Сиз кайсы тармакта кызматташып жатасыз? Кыргызстан үчүн келечекте дагы кайсы багыттарда кызматташуунун келечеги бар десек болот?

Чолпон Акматов: - Биз Дубай базарына кирүү үчүн бир топ аракеттерди жасап жатабыз. Биздеги негизги көйгөй – товарды жеткирүү, же болбосо логистиканын жоктугу. Араб өлкөсү алыс, ага автожол, поезд менен товар жеткирүү мүмкүнчүлүктөрү оор болууда, жол чыгымдарына көп каражат кетүүдө. Ал товардын өздүк наркына тескери таасир берүүдө. Биз ага карабай Кыргызстандан гранит таштарды Дубайга ташып жатабыз.

Дубайдын курулуштарында дүйнөнүн бардык жеринен ар кандай таштарды көп колдонушат. Биз мындан сырткары арабдар менен туризм, энергетика, тоо кен тармагы жана органикалык таза айыл чарба азыктарды сатуу менен да тыгыз кызматташсак болот.

Талкууну толугу менен бул жерден көрүңүз: