Борбор Азия

“Арап өлкөлөрүндөгүдөй элдик толкундоолор Борбор Азияда да тутанып кетээри анык” деген өңдүү комментарийлер жаңыра баштады. Алардын көпчүлүгүндө нааразылык акциялары Тажикстандан башталышы мүмкүн экени айтылат.

Азырынча расмий Душанбе элдин кыжырына тийчү, анчалык толкундоолорго себеп болчу эч нерсе деле жок экенин айтууда. Ошол эле кезде аны кыжаалаттанып жатканынан кабар берген, коомдогу нааразылыктарды убагында тынчытууга аракет кылган кадамдарга барды.

Күтүүсүз акция

Өлкөдө алгачкы флэш-моб акциясы өттү. Аны Facebook социалдык түйүнүнө кирген интернет колдонуучулары уюштурушкан.

Тажикстанда убакыт-сааты менен электр энергиясы өчүрүлүп жатканына кыжыры кайнаган 30дай “фэйсбукчу” 8-апрелде Душанбеде Энергетика боюнча мамлекеттик агенттигинин маңдайына чогулушкан. Алар колдоруна кармап алган плакаттарда өкмөттү коррупция үчүн, тууганчылык үчүн айыптаган билдирүүлөр да бар эле.

Демонстранттардын көпчүлүгү 20 жаштын тегерегиндеги жаштар болчу. Алар жалпы тажикстандыктардын көңүлүндөгүсүн айткандай болушту. Ансыз деле жумушсуздуктан, жарандык укуктардын жоктугунан аксап турган тажикстандыктардын айрымдарынын үйүндө свет күнүнө болгону бир сааттан берилип калган. Расмий статистика жумуриятта жалпы калктын жарымы жакырчылыкта жашай турганын көрсөтөт.

Күтүүсүз акциядан кийин жергиликтүү эркин медиа заматта арап көтөрүлүшүн өкмөттүн эсине салып, “элдин каалоосун эске албасаңар, силерди да ушундай тагдыр күтөт” дегендей эскертүү жасады.

Журналист Ражаб Мирзо азыркыдай интернет доорунун учурунда бийликтер үчүн эл каерде, качан жолугаарын аңдып туруу өтө кыйын болуп калганын айтат.

“Google мууну өзгөрүүлөрдү, өнүгүүнү талап кыла берет”, - дейт журналист. Анын айтымында, интернеттеги Facebook, Twitter социалдык түйүндөрү аларга бири-бири менен байланышта болуп, маалымат алмашууга, аны таратууга жакшы мүмкүнчүлүк берип жатат.

Себептер көп

Араб дүйнөсүндөгү жаштарды көчөгө чыгууга мажбур кылган жагдайлар Борбор Азияда деле чачтан көп. Жаратылыш ресурстарына бай, калкынын көпчүлүк бөлүгүн мусулмандар түзгөн бул региондун дээрлик бүт эле республикалары узак убактан бери кызматтан кетпеген президенттери, демократиялык реформалардын жоктугу, коррупция жана жакырчылык менен белгилүү.

Регион такыр эле элдик толкундоону көрө элек деп айтууга да болбос. Кыргызстанда пост-советтик эки президент тең массалык демонстрациялардын айынан бийликтен кулатылды.

Ташкендеги бийлик өкүлдөрү Өзбекстанда жакын арада андай ыңкылап болбойт деген ишенимде.

“Андай окуяларга алып келчү себеп-жагдайлар Борбор Азияда жок”, - деди өткөн аптада тажик тышкы иштер министри Хамрохзон Зарифи.

Бирок журналист Мирзо: “Убагында ливиялык лидер Муммар Каддафи деле ошенткен болчу, эми карабайсыңарбы анын өлкөсүндө эмне болуп жатканын”, - дейт.

"Жакынкы Чыгышта болуп жаткан окуялар өтө тез башталып кеткен. Эч ким андай болот деп божомолдогон да жок, - дейт журналист. - Тунистеги ыңкылаптан кийин Каддафи же башка лидерлер да андай окуя алардын мамлекетинде кайталанышы мүмкүн экенин билишкен эмес".

Шашылыш чаралар

Тажик бийликтери соңку апталарда реформаларды убада кылып, мунапыс жарыялашты, бир топ өзгөрүүлөр жасалаарына ишендирип жатышат. Муну жергиликтүү маалымат каражаттары өкмөткө карата айтылып жаткан сынды бир аз болсо да жумшартканга көрүлгөн аргасыз амал катары аташууда.

Мурда оппозициянын башында жүргөн эки саясатчы өткөн айда түрмөдөн бошотулушту. Алардын жаза мөөнөтүн бир нече жылга кыскартышкан. Былтыр Тавилдарада өткөн аскерий операциялардан кийин түрмөгө отургузулган ондогон оппозиция өкүлдөрүнүн ишин азыр соттор кайрадан карап жатышат. Президент Рахмондун оордун ээлейт го делинип жаткан уулу Рустам башкаруучу Элдик демократиялык партиядан чыкты.

Бирок бул өзгөрүүлөр элдин нааразылыгын басаңдата алабы?

Көз карандысыз журналист Зафар Суфинин ишениминде, эл азыр конкреттүү проблемаларынын чечилишин талап кылып жатат. “Адамдарды дурус айлык төлөй турган иш менен камсыздаш керек, эл коррупцияга каршы күрөштү каалайт, сөз эркиндигине чабуулду токтотуш лаазым”, - дейт ал.

Ислам дини эрди-зайып чогуу жашай албай калган учурда күйөөсүнүн “талак” берип ажыраашуусуна уруксат берет.

Тажикстандын диний жетекчилиги бул маселени талкуулап, СМС же телефон-талактарга тыйуу салмакчы болууда.

Ал эми Сауд Арабиясы жана Малайзия сыяктуу ислам өлкөлөрүндө электрондук почта аркылуу ажырашуу мыйзам түрүндө таанылган.

СМС кат менен же телефондон талак айтуу илдети

Тажикстандын өкмөтү чет элдик эркектердин тажик аялдарга үйлөнүүсүн татаалдантып жаткан тушта үй-бүлөгө байланыштуу дагы бир проблема чыга келди.

Жаңы жыл алдында Хатлон облусундагы адам укугун коргоочулар 2010-жылы Россияда иштеп жүргөн тажик мигранттардын СМС кат жиберип же телефон чалып, “талак” айтып, никени бузган учурлары көбөйүп баратканына алгач коомчулуктун көңүлүн бурган эле.

Андан бир жыл мурда Рашт районунда жашаган 25 жаштагы келинге Москвада иштеген күйөөсүнөн СМС талак келгени жалпы журтту айраң калтырган.

Шарият боюнча эркек кишиге ажырашуу үчүн жубайына үч ирет “талак” деп айтуу жетиштүү.

Анын жөн-жайын Кыргызстандын Баткен дубанынын казысы Султан ажы Гафуров мындай түшүндүрдү:

- Талакка күбөнүн кереги жок. Эгер эркек киши аялы менен чындап жашагысы келбесе, тоодо жүрөбү, түздө жүрөбү, жанында киши барбы, же жокпу, айтор жөн эле “талак” деп айтчу болсо, же “талак” деген сөз оозунан чыккан болсо, “талак” барып түшө берет.

Аялы жанында болбой, күйөөсү Москвада туруп деле бир досунан: “Мен аялыма бир талак бердим, же эки талак бердим”, - деп айтса, талак ошол Москвада деле түшө берет.

Султан ажы соңку бир жыл ичинде Баткенден тыш жакта иштеген жигиттердин ошол жактан жүрүп эле эки жолу аялдарына талак берген эки-үч окуя болгонун кошумчалады.

Мусулман дүйнөсүн алсак, Малайзияда биринчи жолу электрондук талакты 2003-жылы июлда ислам соту бекиткен. Саудиянын шарият соту үч жыл мурда Иракта казатта жүргөн жигиттин СМС катынын жана нике кыйылганда күбө болгон эки досуна телефондон айткан сөзүнүн негизинде анын аялынын башын бош деп жарыялаган.

Тажик өкмөтү СМС талакка уруш ачты

Ушу тапта Тажик өкмөтү электрондук жол менен ажырашууну тыйганга бел байлады.

Өлкөнүн уламалар кеңеши менен СМС же телефон-талакты тыйуу жагы талкууланганын Диний иштер боюнча мамлекеттик комитеттин төрагасы Абдурахим Холиков 11-апрелде маалымдады:

- Биз бул маселени Уламалар Кеңеши менен талкууладык. Үй-бүлөнү телефон аркылуу бузуу шариатка жана мыйзамга каршы келет. Аны тыйган фатваны Уламалар кеңеши талкуулап көрмөк болду.

Сунушка уламалар ынанышабы же жокпу, азырынча белгисиз.

Тажикстанда ажырашуунун көбөйүшүнө өлкөдөгү социалдык жагдай олуттуу өбөлгө болууда.

Ырасмий маалымат боюнча, 2010-жылы Россияга 800 миңден ашуун тажикстандык мардикерлик кылганы кеткен. Алардын дээрлик баары эркектер жана 80 проценти үй-бүлөлүүлөр.

Үй-бүлөдөн алыс жашоо, үйлөнүү мүмкүнчүлүгү жана “талак” деп кат жиберип, нике жибин кесип салуу - мунун баары кээ бир эркектердин жоопкерчилигин жеңилдетип жиберди.

Тажикстанда акыркы кезде ажырашуулар көбөйгөнү байкалат.

Мисалы, ырасмий маалымат боюнча, 2009-жылы 5841 түгөй ажырашса, 2010-жылы 6625 үй-бүлө кыйраган же 13 пайызга өскөн.

Ушундай эле көрүнүш Кыргызстанга да таандык.


Кыргызстандын Улуттук статистика комитетинин маалыматы боюнча, 2010-жылы 8271 эрди-зайып ырасмий түрдө ажырашкан.

Бул 2009-жылга салыштырганда 11 процентке ( 7472), ал эми 2004-жылга салыштырганда 55 пайызга көбөйгөн. 2010-жылы 50 431 нике катталганын айтсак, былтыр орточо ар бир сегизинчи үй-бүлө бузулган.

СМС талак - аялды сыйлабоо

Тажикстан ислам университеттинин ректору Умарали Назарзода телефондон талак берүү аялдардын укугун тепсеп, Конституцияга каршы келгендиктен андай ыкма тыйылууга тийиш деп эсептейт:

- Эркек аялдын колун сурап, чогуу жашаганга чакырат. Ошондуктан, эркек адам үй-бүлө мыйзамына ылайык жана аялды урматтаганын көрсөтүп, анын алдына келип, “талак” деп айтышы керек.

Бишкектеги Ислам университетинин ректору Абдышүкүр ажы Нарматовдун айтышынча, талак Кудайга жагымсыз адал нерсе саналат:

- Талак деген нерсеге Алла таала уруксат берген, адал кылган, башкача айтканда, тыйуу салынбай, уруксат берилген нерселердин арасындагы Аллага өтө жагымсыз адал нерсе.

Үй-бүлө куруу коом алдындагы, жараткан алдындагы чоң жоопкерчилик болгондуктан, ар бир эркек никеге өтө кылдат мамиле жасашы зарыл.

Ошондуктан Абдышүкүр ажынын ишениминде, эри-зайып оту күйүшпөй, айласы түгөп, башка чара калбаган кезде гана ажырашууга барса болот:

- Эркек киши баш кошкон кезде бирөөнүн кызына атасынын белеги катары эмес, Алланын ысмы менен аял кылып алгандан кийин, нике - бул Алла тааланын алдындагы эң чоң жоопкерчилик.

Ошондуктан, нике бузуп, ажырашууну жеңил иш деп санабаш керек. Бул эч айла жок кезде, күйөөсү менен аялы бири-бирин түшүнө албай, алардын чогуу жашоосу мүмкүн болбой калганда барчу иш.

Пайгамбарыбыз өзүнүн хадистеринде бир үй-бүлөдө талак айтылган кезде Алланын арышы титирейт деген. Жер титирейт деген эмес.

Алла таалам, ошондой эле, Кураны керимде “талак кылсаңыз да жакшылык менен ажырашкыла” дегенде, “урушпастан, куда-сөөктөр бири бириңерге душман болбостон ажырашкыла” деген.

Ага чейин да өтө көп аткарылчу жөрөлгөлөр бар. Бирок бүгүнкү күндө көптөгөн инсандар никенин ыйыктыгын билишпей, жоокерчиликсиз кадамдарга барышат.

Кураны керимдин “Бакара” сүрөөсүнүн 229-аяты үй-бүлөнү аял-эркек “жакшылыкта сактоосу же жакшы жол менен ажырашуусу” керек экени айтылат.

Ушундан келип, Малайзиядагы бейөкмөттүк “Мусулман эже-сиңдилер” уюму СМС кат жөнөтүп же телефон чалып, талак айтууну токтотууну сунуш кылышкан.

СМС талактын мыйзамый күчү жок

Постсоветтик өлкөлөрдө, анын ичинде Кыргызстанда мечитке барып нике кыйуу жана “талак” айтып ажырашуу табигый көрүнүшкө айланды.

Бирок жазуучу-драматург Мар Байжиевдин пикиринче, нике мыйзамый күчкө ээ болбогондуктан, молдого барып нике кыйдыруу ар бир инсандын көңүл иши:

- Бул (мечитке барып, нике кыйдыруу) эки адамдын ортосундагы мамилени мүнөздөгөн көрүнүш болуп калбадыбы...

Андай никенин мыйзамый күчү жок. Анткени, бул үй-бүлө куруп жаткан аял-эркектин көңүл иши.

Нике мыйзамдуу болбосо, аял-эркек ЗАГСка барып, ырасмий каттоодон өтпөсө, бул Кудайга ишенгендей эле жөнөкөй иш. Эч бир адам мен Кудайга ишенем деп, документ сурабайт да. Ошон үчүн нике кыйуу көңүлдүн иши да.

СМС кат же телефондон талак айтып ажырашуу экс-советтик Борбор Азия өлкөлөрүндө мыйзамый күчкө ээби?

Кыргыз Республикасынын мурдакы юстиция министри Мукар Чолпонбаевдин айтышынча, электрондук талак берүүнүн мыйзамый күчү жок. Ошон үчүн ажырашууну каалагандар, ак никелерин ырасмий түрдө бузушу шарт.

- Үй-бүлө жана нике жөнүндөгү кодекстер Тажикстанда деле, Кыргызстанда деле, Россияда деле мурунку советтик мыйзамга окшош болуп калган.

Мына ошол Кодексте мамлекеттик каттоодон (ЗАГС) өткөн үй-бүлөнүн жаш же бойго жете элек балдары болсо, ажырашкан учурда кайра эле ЗАГСка барып, ажырашуусу керек деп айтылган.

Жубайлардын жаш балдары болуп, экөөнүн бири эле ажырашканга макулдук бербей койсо, анда алар сөзсүз түрдө сот аркылуу ажырашуусу керек.

Ошондуктан СМС кат жиберип, же телефон аркылуу “үч талак” деп айтып, ажыраштым дегендин юридикалык натыйжасы (күчү) жок, - деп түшүндүрөт кесипкөй-юрист Мукар Чолпонбаев.