Борбор Азия

Бул басылманын автору, коопсуздук кызматынын полковниги Талант Разаковдун айтымында, китепке мурда жарыяланбаган жана жашыруун деген белги менен сакталган мамлекеттик коопсуздук комитетинин, тергөө жана жана сот органдарынын документтери киргизилген.

Жикчилдиктин “үрөнү”

- Талант мырза, жаңыдан басылып чыккан “Ош коогалаңы” деген китебиңиздин негизги өзөгүн эмнелер түзөт?

- Менин бул китебимдин негизги өзөгүндө токсонунчу жылдагы Ош жана Өзгөн окуялары документтер аркылуу берилди. Биз мына ошол мезгилде коопсуздук органынын кызматкери катары 4-июнда окуя от алган күндөн баштап, Ошто жана Өзгөндө болуп, кырдаалды жөнгө салуу боюнча өзүбүздүн ыкчам аракеттерибизди жүргүзгөн болчубуз. Ошол учурдагы курч жагдай элибиздин тагдыры, мамлекетибиздин келечеги тууралуу ар бирибизди катуу ойлонткон. Мына ошондо бул окуянын чыныгы себептери эмнеде экендигин ачып, ак-кара деп чындыкты жазып чыгарсам деген ойго келген элем. Ошону ишке ашырып 1993-жылы ал окуяны кыскача вариантта чагылдырган китепче чыгаргам. Былтыр мына ошол окуяларга жыйырма жыл болуп калды. Мына ушуга байланыштуу ошол коогалаң экинчи кайталанбасын деген ниетте кененирээк толуктоо менен китепти даярдап жаткан учурда кайрадан кандуу кагылыш орун алды. Буга байланыштуу даяр болуп калган бул китепти былтыр басып чыгарууга мүмкүн болгон жок. Бирок эки окуяда тең эле кыргызы болобу, же өзбеги болобу бирине-бири каршы чыгып тирешкидей, же болбосо нааразы боло тургандай чоң себеп жок болчу. Бирок мына ошол токсонунчу жылы себилип калган жикчилдиктин (сепаратизмдин) жаман үрөнү мына ошол былтыр өлкөбүз олку-солку болуп турган учурда кайрадан баш көтөрдү. Кандуу жол менен бийлик алмашуу болуп, өлкөдө туруксуздук болуп тургандан пайдаланган күчтөр кырдаалдан пайдаланып калууга барышты.

- Китептин кеңейтилген вариантында кандай кошумча-алымчалар болду?

- Негизинен мазмуну жагынан чоң деле өзгөрүү болгон жок. Болгону китепти ошол учурда жарыяланбаган документтер менен байыттым. Мурда эми ал документтердин көпчүлүгү жашыруун деген атайын белги менен сакталып, аны жарыялоого мыйзам жол берген эмес. Мында негизинен ошол окуялардын өнүгүшү, ага түрткү болгон жагдайлар жана фактылар боюнча билдирмелер жана маалыматтар топтому киргизилген. Ошондой эле мына ошол окуялардан кийинки иликтеп-тергөө иштери кандай жүргүзүлгөндүгүн тастыктаган документтер берилди. Мен мисал үчүн өзүмдүн оюмду айтып, аны коомчулукка таңууласам, ал албетте бир адамдын ою катары бир жактуу болуп калышы мүмкүн. Мына ошондуктан мен мындай усулдан качып, окуяны документтердин негизинде гана берип, талдаганга аракет кылдым.

Мында өзбек, кыргыз, орус дебестен окуялардын түздөн-түз күбөлөрүнүн ошол учурдагы борбордук органдарга берген көрсөтмөлөрү кошо камтылды. Анан ошол кездеги мамлекеттик коопсуздук органдарынын окуяга байланыштуу документтери киргизилди. Мындан сырткары сот органдарынын жанагы окуяларга катышы бар деп камалгандар боюнча маалыматтарды чагылдырган документтери бар. Мына ошол окуяларга катышы бар деп камалгандардын улуттук катышы, кылмыштын түрлөрү жана аларга карата чыгарылган сот өкүмдөрү кандайча болгондугу кашкайып көрүнүп турат. Бул дагы өзүнчө талдоо кылууга негиз бере турган чоң эмгек.

Мен өзүм эле бул жерде бир бүтүм чыгарып койойун деген оюм жок. Бул окуяны кийин иликтей турган окмуштуулар үчүн бул китеп чоң табылга болушу мүмкүн. Маселен бул жерде мына ошол окуялардын чыгышына түрткү берген расмий каттар бар. Ошол учурда өзбек тектүү аксакалдар тарабынан СССРдин Борбордук бийлигине жана Кыргызстандын жетекчилигине Ошко улуттук автономияны талап кылган кайрылуу жөнөтүлгөн. Мына ошол кезде ошол кайрылууга бийлик тарабынан эч кандай ынандырарлык жооп болгон эмес. Ага реакция жасашпай эми бул жөн эле боло бере турган нерсе катары кайдыгер мамиле кылып коюшкан. Анын аягы барып, чыңалууга алып келди. Мына ошол катка акыл-эс менен жооп бериштин ордуна Кыргызстандын бийлиги аны башка республиканын жетекчилигине жөнөтүп, өзүнүн алсыздыгын көрсөткөн. Мына ушул эки жагдайда тең өлкөнүн саясий жетекчилигинин кырдаалга туура баа берип, аңдай албагандыгынын айынан кан төгүлүп кетти.

Үчүнчү күчтөрдүн “үлүшү”

Улуттук автономия сурап кайрылган ошол катта кандай негиздемелер көрсөтүлгөн эле?

- Бул жерде өтө коркунучтуу нерсе көрсөтүлгөн. Эгерде андагы талаптар колдоого алынып, козголо турган болсо, анда Орто Азияда эч качан тынчтык болбойт. Кайрылуунун авторлорунун ою боюнча 1924-жылы жана андан кийинки жылдарда Фергана өрөөнүндө чек ара маселеси туура эмес бөлүнүп калган имиш. Мына ошол кемчилдикти оңдоо үчүн Ошто өзбек автономиясын түзүүнүн зарылдыгы айтылган. Мына ушул маселе коюла турган болсо, бул жерде бүтүндөй Борбор Азия аймагы үчүн опурталдуу өтө курч маселе жатат. Аймактагы бардык беш республика тең көп улуттуу. Аны унутпашыбыз керек. Бүгүн Кыргызстанда бул маселе көтөрүлсө, эртең ал башка кошуна республикада чыгып калышы мүмкүн. Мына ошону эңсегендер, от чыгаргысы келгендер өзүнүн улутунун патриоттору эмес. Алар бүтүндөй Орто Азия элдеринин душмандары. Анткени бир эле мамлекеттин ичинде жикчилдикке жол берип, бөлүп-жара турган болсо, ошондой эле көрүнүш башкаларында да башталышы турган иш.

Ал жактагы улуттук азчылыктар дагы айтып чыгышат “тигил жактагылар бөлүнүп чыгышты, бизге дагы автономия керек” деген таризде талап коюлбайт деп ким кепилдик бере алат. Мындай нерселердин аягы барып бүтүндөй бир аймакты согуш отуна киришине кириптер кылышы ыктымал. Мына ошондуктан мындай коркунучтуу идея менен биргеликте күрөшүшүбүз керек. Бизде бөлүнүүгө негиз жок. Тилибиз бир, динибиз окшош. Мына азыр канча жылдап согушуп, бирин-бири кырып келген Европа элдери биригишип, бирдиктүү акча жүгүртүүгө баш байлашты. Биз аларга караганда бир кыйла жакын элдерден эмеспизби. Биз бирдиктүү болуп, тынчтыкта жашасак гана өнүгө тургандыгыбызга ишенишибиз керек. Биз бири-бирибизди жамандап, бири-бирибизге душман катары мамиле жасагандан эч ким утпайт. Бул сырттагыларга гана керек.

- Ошол токсонунчу жылдары жикчилдик идеясы менен чыгышкан адамдардын артында кандайдыр бир күчтөр болгонбу же бул алардын жөн эле өздөрүнүн демилгеси беле?

- Албетте биздин ошол учурдагы ыкчам-иликтөө маалыматтарыбыз боюнча, алардын артында күүлөгөн, дем берип турган жана уюштурган чоң күчтөр болгон. Биз мындай жагдайда биринчи кезекте кайсыл чет элдик атайын кызматтар иштеп жаткандыгын аныктаганга аракет кылабыз. Анан алардын буюртмаларын кимдер аткарып жаткандыгын жана аларды байланыштыруучу түйүндөр тууралуу билүүгө милдетүүбүз. Мына ошол токсонунчу жылы дагы, эки миң онунчу жылы дагы айрым бир ири державалардын атайын кызматтарынын жикчил күчтөрдү тымызын уюштурушуп, аларды багыттап, көкүтүп жана колдоого алышкан аракеттери болду. Бирок алардын түпкү максаттары башка болгон.

Жиби жок жикчилдик же жоопсуз жоосун

- Өткөн жылкы июнь окуялары боюнча шектелип, издөө жарыяланган Жогорку Кеңештин экс-депутаты Кадыржан Батыров “автономия маселеси көтөрүлгөн эмес, биз уюштурган митингдерде жикчил маанай болгон эмес. Мунун баары Кыргызстандын саясатчылары ойлоп тапкан жомок” деген сыяктуу интернет аркылуу билдирүү жасаган эле. Буга кандай дейсиз?

- Кадыржан Батыровдун ошол айткан сөзүнө жооп катары анын Жалал-Абаддагы митингде “биз бул күндү жыйырма жыл бою күткөнбүз” деп айткан өзүнүн сөзүн мисалга келтирейин. Мына жөнөкөй эле логикага салып караганда ошол токсонунчу жылдагы окуялардан кийин жыйырма жыл өтүп жатпайбы. Муну менен ал жыйырма жыл мурун дагы эмнени күткөндүгүн айткысы келген экен. Анын бул сөзү жергиликтүү телеканалдар аркылуу да берилип, анын тасмасы сакталуу турат.

Мындан сырткары депутат кезинде өзбек тилине мамлекеттик макам ыйгаруу демилгеси менен чыккандыгы жана кечээги эле убактылуу өкмөттөн кадр маселесинде отуз пайыз талап кылгандыгы белгилүү болбодубу. Эми анан чет өлкөгө качып кетип, суудан таза болуп көрүнгүсү келип жаткандыгы күйгүзөт. Анын ишмердүүлүгүнө байланыштуу мындан башка дагы документтер бар. Кыргызстандын бийлиги Батыровго дагы жумшактык кылып жатат. Бизде кылмыш кодексине жанагы жикчилдик боюнча беренени киргизип туруп, башка өлкөлөрдө кандай жаза чарасын колдонушса ошондой кылышыбыз зарыл. Бейкүнөө өзбеги дагы, кыргызы дагы өлүп кетти. Эгерде бизде ошондой берене болгондо, жикчилдик идеяларды таркатып, иш алып жүргөн адамдарга убагында чара көрүлгөндө кандуу окуялар болмок эмес.

- Кийинки учурларда жергиликтүү жана эл аралык талдоочулар
90-жылдагы Ош окуяларына саясий жана укуктук баа берилбей калгандыктан улам, жыйырма жылдан соң кайра кайталанды деген пикирлерди айтып келишет. Бул маселеге кандай карайсыз?

- Чындыгында эле мына ошол окуянын тамыры каякта жаткандыгын иликтеп-жиликтеп туруп, анан ага баа беришибиз керек болчу. Бирок бизде эми бул бара-бара бүтүп кетет деген ишеним менен эч кандай аракеттер болгон жок. Биз ошол кезде улуттук автономияны сурап, коюлган талаптын негизинде окуянын түпкү себептеринин бири катары улутчул-жикчил топтордун аракеттерине баа беришибиз керек болчу. Бирок тилекке каршы андай болгон эмес. "Ооруну жашырсаң өлүм ашкере кылат" дегендей биз анын тамырын өз учурунда кыркышыбыз эле.

"Чоң саясий алаамат"

Улуттук статистика комитетинин төрага орун басары Жанбулат Байжуманов 291 миллион калктуу өлкөнүн кыйрашы Кыргызстандын эл чарбасы өтө катуу бүлүнткөнүн, 1990-жылдын деңгээлине өлкөнүн ички дүң жыйымы жыйырма жылдан соң гана чыкканын айтат. Ушундан келип, “Эмгек сиңирген экономист” Байжуманов СССРдин ыдырашын Россиянын мурдакы президенти Владимир Путин катары "чоң саясий алаамат" деп мүнөздөйт:

- СССРдин бүлүнүүсү жөнүндө кеп кылганда, мен Россиянын мурдакы президенти Владимир Путиндин “СССРдин кыйрашы XX кылымдагы эң чоң геосаясый катастрофа” деген сөзүнө шилтеме жасайт элем. Мен мындай пикирге толук кошулам. Себеби, Советтер Союзу ал кезде бир бүтүн саясый-экономикалык организм болчу. Анын кыйроосунун кесепети алиге чейин сезилүүдө. Бир гана фактыга токтолоюн. Бул, экономикалык жактан алганда, Кыргызстан үчүн өтө катуу сокку болду. Өлкө экономикасы 1990-жылдын деңгээлине араңдан зорго 2009-жылы гана чыкты.

Кеңеш доорунда Кыргызстан бирдиктүү экономикалык мейкиндикте өнүгүп, Москва түшүргөн өндүрүштүк пландарды аткарган. СССР ыдырап, завод-фабрикалар арасында узак жылдар калыптанган байланыш үзүлгөндөн кийин жергиликтүү ишканалардын товарлары базар көтөрбөй, өндүрүштү токтотууга аргасыз болду. Бүгүн да Байжумановдун сөзүнчө, өнөр жай ишканаларынын 30 процентке жакыны толук кубаттуу иштебей турат. Натыйжада, Кыргызстан тейлөөгө жана айыл чарбасына ыктаган өлкөгө айланды.

Энергетика катуу аксады

Мурдакы профсоюздук, чарбалык жана партиялык кызматкер, Жогорку Кеңештин үч чакырылышында депутат болгон Мукан Алыкулов Кыргызстан Москвадан күнкорсуз болуп, өз көйгөйүн өзү чечкен мамлекет болгондон тарта саясый жактан коңшу өлкөлөргө караганда алда кайда алга кетти деген ишенимде:

Мурун биздин Кыргызстан советтик республикалардын курамында эчтеке чечпей, бардык маселелерди Москва чечет эле. Албетте, эгемендик алгандан бери саясый жагынан алдыга жылдык.

Бирок чарбагер-энергетик Мукан Алыкулов СССРдин кыйрашы экономикага, айрыкча, энергетика тармагын катуу аксатканын айтат:

- Советтер Союзунун жок болгону Кыргызстандын энергетика тармагынын өнүгүүсү үчүн бир кыйла тоскоолдук алып келди. Эгер союз болсо, “Камбар-Ата-1” жана “Камбар-Ата-2” ГЭСтери эбак курулуп, бизден Пакистан жана Индияга 1150 киловольттук линиялар тартылып, аларга электр кубатын сатат элек. СССР тура турса, план боюнча 2000-2002-жылдары ушул эки ГЭС курулуп бүтмөк. Бул биз үчүн чоң жоготуу болду. Бирок союз бузулуп, эгемендик алганыбыз жакшы болбодубу.

Бишкектик ишкер Нүргүл Малабаева да СССРдин кыйраганы кыргыздардын өзүнчө күнкорсуз эл болуп түптөлүүсү үчүн абдан жакшы болду дейт. Анткени, кеңеш бийлиги дагы 30 жылдай сакталып турса, коммунисттик идеология кыргыздарды теги жок, өз тарыхын жана насил-наркын билбеген манкурт кылып тарбиялап салышы мүмкүн эле деп кооптонот ишкер айым:

- СССРдин кыйраганы абдан жакшы болду да. Эгер СССР дагы 20-30 жыл тирүү турса, анда кыргыз деген атыбыз жок калмак. Менин оюмча, Советтер Союзунун идеологиясы акылдан ойлоп табылган жасалма идеология болчу. Эксперимент жүргүзүлүп жаткан. Анын аягында кандай адам чыгары али билине элек болчу. Ошол эксперимент туура эмес жүргүзүлүп, аягында манкурттар пайда болсо, биз, кыргыз эли эмне болот элек?..

Акыйкаттыктын жеңиши

Азыр Кошмо Штаттарда жашаган теги кыргыз Анара Бекишева болсо СССРдин кыйроосун тарыхый акыйкаттыктын жеңиши деп билет. Ал 1980-жылдардын экинчи жарымында Киевде окуп жүрүп, эфиопиялык жигитке күйөөгө чыгып, Африкага кетет. Анара айым Советтер союзу жалаң калпка таянган системаны курган деп, өзү башынан өткөргөн мына бул окуяны мисал ирети айтып берди:

- Мен Советтер Союзунун кулашын тил, маданият жана тарых менен байланыштырам. Мен ал кезде Эфиопияда жашачумун. Ошондуктан, Советтер Союзу өлкө эли билгенден такыр башка экенин билчүмүн. Себеби, мен СССРден кетип жатканда, Киев шаарынын чет элдиктерге виза берип, каттоочу бөлүмү-ОВИР менен институтту бүткөнүмдү тастыктаган дипломумуду алып калышты жана аны Адес-Абебадагы СССРдин элчилигинен аласын деп айтышты. Адис-Абебага келер замат СССРдин элчилигине барсам, консул мага: "Сизди балким жумушка да орнотушубуз керектир? Балким Сизге квартира дагы беришибиз керектир? Эмне деп дөөдүрөп жатасыз. Каяктагы дипломду айтасыз? Сиздин дипломуңузду Эфиопияга эч ким жөнөткөн жок, ”- дебедиби... СССРде баары калп экенине мына ушул кичине мисал менин көзүмдү ачты. Советтик чиновниктин мына минтип эркин жана жоопкерчиликсиз сүйлөгөнү менин жан дүйнөмдү өзгөрттү. Бул мен үчүн өтө жаман сокку болду. Себеби, мен биздин өлкөбүз укумуш деп ишенчүмүн.

Ошентип, Анара Бекишева Киевдеги Педагогикалык институттун филология факультетин бүтүп, жаңы мекени Эфиопияга баргандан кийин советтик чиновниктердин, системанын эки жүздүүлүгүнө көзү ачылат.

Тил, маданият, тарых демекчи, бишкектик ишкер айым Нүргүл Малабаева совет өкмөтүн оторчул саясат жүргүзгөн падышалык Россиянын туундусу деп түшүнөт жана Россия Кыргызстанды басып алып, кыргыз элинин рухун жок кылды деген көз карашта:

-Менин оюм боюнча, орустар келбегенде кыргыздар руханий жактан азыркыдан бай болушмак. Орустар келип, совет өкмөтү келип, элибиздин рухун талкалап салды болуш керек. Кыргыздардын руху мурда (Россия басып алганга чейин) бийик болчу.

Ал эми Совет бийлиги бүгүнкү Кыргызстандын өзүнчө территорияга бөлүнүп, түптөлүшүнө башат салган; эгер 1917-жылы большевиктер жеңип, совет өкмөтү түзүлбөсө, кыргыздар эгемендүү болуп, өзүнчө түтүн булата албай калышы мүмкүн эле деген пикирге Нүргүл Малабаева кошулбайт. Ал большевиктик ынкылапка чейин кыргыздар түгүл коңшулаш казактар, өзбектер, тажиктер менен түркмөндер деле өз алдынча бир мамлекет болбогонун, а кыргыз эли жүздөгөн жылдар бою мамлекети болбсо да жоголбой жашап келгенин айтат:

- Кыргыздар кичинекей эл болсо деле, миңдеген жылдар жоголбой-этпей эле жашап келишкен да. Бардык эле эле элдер мамлекет-мамлекет болуп, кийин эле калыптанбадыбы.

Маңкурттукка карай...

Манкурт демекчи, акыркы жыйырма жылда Америкада жашап жаткан Анара Бекишева да бишкектик Нүргүл Малабаева сыяктуу эле Советтер Союзунда үстөмдүк кылган коммунисттик идеология кыргыздарды тегин билбеген дөдөй-манкурт кылып тарбиялап жаткан деген терең ишеничте. Андай манкурт экенимди кийин билип отурбаймынбы деп өксүйүт АКШ жараны Бекишева:

- Мен Эфиопияга барып, тил жана маданият адам үчүн баарынан маанилүү экенин түшүндүм. Тили жана маданияты жок сен нөл, эч ким эмес экениңди түшүндүм. Мен өзүмдөн “Мен киммин? Мен кайсы тилде сүйлөйм?” деп сурадым. “Эмне мен орус маданияты менен сыймыктанамбы?” деп сурадым. Мени тааныбай чанган орус маданияты менен сыймыктанмбы? Ырас, менин орус досторум көп, орусча ойлоном. Мен кыргыз эмесмин. Мен эмне үчүн өз элимдин маданияты менен сыймыктанбайм. Ошондо мен Чынгыз Айтматов бизди манкурттарбыз деп жатканын түшүндүм. Бул икая биз жөнүндө экен. Себеби, бизди жарым адам кылып өстүрүптүр. Бул Советтер Союзунун эле күнөөсү эмес. Көрсө, биз улут катары өтө алсыз экенбиз.

Бишкекте туулуп чоңойгон Анара Бекишеванын муунунун эне тилин билбей калышына Москвага катар ошол кездеги Кыргыз жетекчилиги да жооптуу. Себеби, 1985-жылга чейин Бишкек шаарындагы 73 мектептин ичинде бир гана кыргыз мектеп болсо, 196 бала бакчанын баары орус тилинде болгон. Мунун өзү кыргыз балдардын тилинин бурук кылып, өз эне тилин акырындап унутуусуна өбөлгө түзгөн. Көңүл бурчу дагы бир жагдай, кыргыз мектептеринде 4, 3 миң кыргыз тил жана адабият мугалими, 6 миң орус тил жана адабият мугалими болгон. Ал эми жогорку окуу жайларда кыргыз тил жана адабияты, ошондой журналистика адистиги гана кыргызча окутулуп, калган бардык адистиктер орус тилинде окутулган. Атайын орто окуу жайлардын баарында сабак орусча өтүлгөн. Мындай жагдайда ата-энелер балдарын кыргыз тилинде окутууга кызыгышкан эмес.

Кавказ жана Балтия республикаларында абал тескерисинче болгон.

Ишеним эркиндиги

Кыргызстандын мурдакы муфтийи Кимсанбай ажы Абдрахманов болсо СССРдин кыйрашы мусулман элдерине, анын ичинде кыргыздарга ишеним эркиндигин бергенин эң чоң жетишкендик деп эсептейт:

- Кыргыз эли, бир эле кыргыздар эмес СССРдеги кудайга ишенген жана кудай деген бардык элдер Советтер Союзунун кыйрашы менен эркиндик колуна тийип, диний ишенимин жана ибадаттарын ачыктан ачык аткара турган болушту. Баарыбыз сүйүнүп кубандык. СССРдин кыйрап калганына баарыбыз кубанып, Горбачевго жакшы иш кылды деп, чоң ырахматыбызды айтып, колдодук. СССР бүлүнүп кеткенден кийин кыргыздар тарыхый инсандарын, Манастай ата-бабаларын туу көтөрүп, улуттук насили менен сыймыктана баштады. Советтер Союзунун кыйрап калганына элдин кубанып-сүйүнгөнү мына ушуга байланыштуу, - -деди Кимсанбай ажы Абдрахманов.