Борбор Азия

Былтыр 20-декабрда ишке киришкен коалициялык өкмөткө 100 күн толду. Бул кыска мөөнөт - өкмөттүн ишин жиликтеп, ага баа берүүгө аздык кылар. Ошентсе да өкмөттүн 100 күнүнө сереп салып, анын таскагын таразалап, бараткан багытын жана барчу аялдамасын боолголоо тажрыйбасы бар.

Реформалардын татаалдыгы

Социал-демократтар, “Ата Журт” жана “Республика” партияларынан турган коалициялык өкмөттүн ишинде бир канча оор маселелер бар. Алардын бири – реформалардын татаалдыгы.

Биринчиден, былтыркы шайлоодо бир дагы партия парламенттик көпчүлүктү түзө албай, негизинен беш партия куйрук улаш марага келди. Адегенде коалицияга кирмекчи болгон “Ата Мекен” Жогорку Кеңештен өтпөй, анын ордун “Ата Журт” ээледи. Оор соодалашуунун артында "майлуу-сүттүү" делген чоң кызматтарды ушул үч партия тегиз бөлүп, өкмөт ишке кирди. Кечээ эле элдешкистей атаандаш сезилген партиялар бирге иштөөгө аргасыз болушту.

Экинчиден, идеологиялык жактан бири-биринен такыр эле айырмаланган, анын үстүнө өлкөнү өнүктүрүү боюнча бирдиктүү көз карашы, планы, концепциясы жок коалициялык өкмөттө ынтымактын жоктугу байкалат. Жакында эле Жогорку Кеңеште кризис түзүлүп, “Ата Журт” фракциясынын лидери Камчыбек Ташиев баштаган 19 депутат аз жерден коалициядан чыгып кете жаздады. Премьер-министр А.Атамбаев, төрага А.Келдибеков жана биринчи вице-премьер Ө.Бабанов аракет жасап отуруп, акыры коалиция сакталып калды.

Үчүнчүдөн, коалициядагы “Ата Журт” менен “Республика” былтыр шайлоо алдында эле шашылыш түзүлө калган партиялар. Ага мурдагы президенттер А.Акаев менен К.Бакиев тушундагы эски чиновниктер, капчыктуулар, эл арасында ылакап аты менен таанымал болуп калган шектүү адамдар да кошулуп калды. Ал тургай “Ата Мекен” фракциясынын мүчөсү Турат Мадылбеков “Азаттыкка” курган маегинде парламентте криминалдык таржымалы барлар отурганын ачык эле айткан.

Ушул сыяктуу факторлор – бүгүнкү күнү өкмөттө Грузиядагыдай олуттуу реформаларды жасоого каалоосу барлар болсо да ошого эрки, деңгээли, билими жете тургандар жетишпей атканын көрсөтүп тургандай.

Жоошуткан жагдайлар

Кандай болгон күндө да шайлоочулардын тандоосу ушундай. Өкмөт дал ушундай курамда иштөөгө аргасыз болду. Анын үстүнө 7-апрель, андан кийинки июнь коогалаңынан кийинки оор жагдайда иштөө өкмөт үчүн оор болуп турат.

Өкмөттүн 100 күндүк ишине байланыштуу бүгүн тараткан маалыматында, бул кыска аралыкта А.Атамбаев баштаган өкмөт мугалимдердин, догдурлардын, башка социалдык тармактардын кызматкерлеринин айлык-акысын жогорулатууга, күйүүчү майдын арзандоосуна, дыйкандарга арзан кредит берүүгө, кылмыштуулук менен натыйжалуу күрөшүүгө, эң негизгиси өлкөдө туруктуулукту камсыздоого жетишкени белгиленет. Талдоочулар да азыркы өкмөттөн андан артык иштерди күтүшпөгөнүн айтышат.

“Келечек долбоору” фондунун аткаруучу директору Аскар Бешимов “Азаттыкка” билдиргендей, өкмөттүн иштегенине 100 күн болсо да убакыттын көбү кызмат бөлүшүүгө, ички талаш-тартыштарды чечүүгө кетип калды. Мындай шартта өкмөт көмүскө экономиканы ачыкка чыгарууга, коррупциялык схемаларды ачууга эрки жетпейт.

Ошондой эле А.Бешимовдун айтымында, өлкөдө парламенттик башкаруу системасы орношу, саясий күчтөр бири-бирин көзөмөлдөп калганы, сөз эркиндиги бекемделип атышы, акырындан саясий күчтөрдүн да буга көнө башташы - жоошуткан, үмүт жандырган жагдай.

Серепчи Аскарбек Мамбеталиевдин пикиринде, өкмөт колдон келген аракетин кылып атат жана аларды олуттуу реформаларды жасай албай атканы үчүн күнөөлөй берген туура эмес. Анткени көбүнчөсү эскиче ойлонгон, коррупциялык схемаларга башынан катышы бар, глобалдык деңгээлде ой жүгүртө албаган адамдар шайланып калды. Андыктан азыркы өкмөт өлкөнү Швейцарияга айланткысы келсе да, аны жасоого билими, деңгээли жетпейт.

Негизинен азыркы өкмөт өрт өчүргүч сыңары улам чыга калган социалдык, экономикалык, саясий маселелерди шашылыш басуу менен алектенип, былтыр убактылуу түзүлгөн техникалык өкмөттөн айырмалана албай турат. Тышкы саясатта Орусияга ыктоо байкалат. Премьер-министр А.Атамбаев да, биринчи вице-премьер-министр Ө.Бабанов да Орусияны “стратегиялык өнөктөш” деп көтөрө чалып, Бажы союзуна кирүү аракетин көрүшүүдө.

Кыргыз өкмөтү күйүүчү майды кошумча бажы төлөмүсүз алуу тууралуу Москва менен сүйлөшүүгө жетишип, анын ордуна “Кыргызгаздын” 75 пайыз акциясын, стратегиялык маанигее ээ “Дастан” заводун берүүгө ниеттенүүдө. Ал тургай Москвага берилгендик катары Чүй боорундагы чокулардын бирине орус премьери В.Путиндин ысымы да берилди.

Ошентип коалициялык өкмөт мындан ары да ички саясатта “өрт өчүргүч” кызматын аткарып, өз-ара талаш-тартыштарын чечүүгө энергиясын коротсо, сырткы саясатта Кремлдин көзүн карап иш кылууну улантчудай.

Мигранттар бул маселени чечип берүүгө кыргыз бийлиги аракет кылганы менен майнап чыкпай жатканын белгилешет.

Алматыдагы кыргыз маданий борборунун жетекчиси Туратбек Аманбаев "Азаттыкка" маек курду.

- Алматыда канча кыргыз мигрант бар?

- Так санын айтыш кыйын, бирок биздин божомолубузда 15 миңден ашык болуш керек, ал эми айрым маалыматтарда 30 миңге жакын деп айтылып жүрөт.

- Кыргызстандыктар кандай кызматтарда иштеп атышат?

- Кыргыздын көпчүлүгү "Барахолка" деп аталган базарда соода-сатык менен эмгектенишет. Андан тышкары Алматыга кире бериш жерде "Алтын ордо" деген чоң базарда жана башка майда базарларда иштешет.

Кыргыздардын эң негизги көйгөйү - Алматыда тартип коргоо органдары, полиция тарабынан өтө чоң кысым жасалып жатат. Ошонун негизинде көп кыйынчылыктар болуп атат.

Негизинен айрым кыргыздардын жашоо-тиричилиги мурунку жылдарга салыштырмалуу азыр аябай эле жакшы болуп калган. Көпчүлүгүндө Алматыда контейнерлери, үй, унаалары бар. Бирок эң негизги эле кысым миграция полициясы тарабынан болот.

"Бармак басты, көз кысты"

- Полиция мыйзамсыз мигранттарды кармаганда кандай жаза колдонот, же канча айып салышат?

- Чек арадан 5 күндүк миграция карточкасы менен өткөндөн кийин бир айлык утурумдук каттоого туруш керек. Каттоо болгон учурда деле алардын мыйзамына таяп, учурда чет өлкөлүктөргө соода-сатыкка тыюу салынган, ошонун негизинде кармап, айыпка жыгышат. Эгерде жаныңда документиң жок жүрүп полицияга түшсөң кутулуп кетиш бир аз оңой, себеби документиң жок болсо эч кандай жаза колдоно алышпайт. Айып деп шылтоолоп, акчаны алып койо беришет.

- Ошондо канча акча алышат?

- Аз дегенде эле 5-10 миң тенге, кээде ал адамдын өзүнөн, полиция менен сүйлөшкөнүңө жараша да болот. Эгерде аларга паспорт менен түшсөңүз, анда көбүрөк акча алышат. Анткени чек арадан, өлкөдөн чыгарып жибериши мүмкүн. Ошондуктан корккондуктан алар 100-200 доллардан жогору алышат, кайра паспортун кайтарып алыш үчүн ушундай каражатты мыйзамсыз түрдө алардын чөнтөгүнө салып, араң кутуласыз.

- Полиция сиздин чөнтөгүңүздү аңтарып, документиңизди, паспортуңузду талап кылганга укугу барбы?

- Чөнтөк же сумканы аңтарып, паспортту алып, чөнтөгүнө салып алат. Анан анын артынан өзүң чуркай баштайсың. Ооба, чөнтөгүңдү аңтарып эле алат.

- Көпчүлүк жарандар Кыргызстанга келип, майда-чүйдө товарларын алып, 5 күндүн аралыгында кайра кирип-чыга беришеби?

- Ооба, товар алып, 5 күндүн ичинде Казакстандын чек арасынан чыгып кетүү керек. Болбосо бир айлык убактылуу каттоого турушуңуз керек. Эгер беш күндүк мөөнөт өтүп кетсе проблема пайда болот. Себеби жолдо чек ара посттору көп.

Тартип орногондо...

- Сиз унааны Бишкектин номери менен айдайт экенсиз. Жол полициясы ушул жагдайга кандай карайт? Кыргыз МАИчилери казактарды аябай куугунтуктап, жүдөтүп атат деп президент Нурсултан Назарбаев жана башка жетекчилер сын айтканы бар. Казактар Бишкектин унааларына кандай карашат?

- Казакстанда Кыргызстандын номери менен жүргөн унаалар аябай эле көп. Ачыгын айтыш керек, булардын жол коопсуздук полициялары биздин милицияларга караганда жогорку деңгээлде. Аларда тартипти бузбасаң, жол эрежесин бузбай жүрсөң эч кандай коркунуч жаралбайт.

Кыргызстанда биздин МАИчилер тарабынан Казакстан номурун көрсө эч кандай тартип бузбаган учурда деле токтото бергенин көп эле көрүп жүрөбүз. Казакстанда андай эмес. Ушул жагдай да эки элдин ынтымагына доо кетирип, ишенбөөчүлүктү жаратууда.

- Базарда соода-сатык кылат экенсиз, базарда рэкет кылып “мынча акча бер, мындай-тигиндей кыл” деген тартипсиздер да барбы?

- 5-10 жыл мурун андай нерселер, талап-тоноолор, коркутуулар көп болгон. Азыркы мезгилде Казакстанда тартип күчүнө кирип, андай нерселер дээрлик жок десек да болот.

Жарандык алгандар көбөйдү

- Алматыдан үй алгандар барбы, ал эми батир акысы канча турат?

- Азыр кысымдын негизинде көпчүлүк кыргыздардын арасынан 5 жылдык убактылуу жашоого укук алгандар көбөйүп кетти. Арабызда Казакстандын атуулдугун, жарандыгын алгандар да уламдан улам көбөйүп баратат.

Кыргыздардан Алматыда үй алгандар көбөйө баштады. 3-4 жыл мурункуга салыштырмалуу батир табыш оңой жана бир аз арзан болуп калды. Азыр бир бөлмөлүү батирди ижарага алам десеңиз 200 доллардын тегерегинде табылат. 2 бөлмөлүүлөр 400-500 долларга чейин болот. Былтыр мигранттардын балдарын Алматыдагы мектептерге албай, көйгөй жаралган. Айла жоктон ушул жерден акы төлөп мектеп ачып беришкен, ошондо кыргыз балдары окуп жатышат.

- Мигранттар аябай кыйналып жатканын, көйгөйлөр көп экенин айтып даттанышат. Казак-кыргыздын ортосундагы боордоштук, достук мамиле сакталганбы, же жара барбы?

- Элдердин арасында достук мамиле жакшы эле. Полициялардын кысымынын негизинде эле айласыздан эл болгондон кийин ар түрдүү пикирлер айтылат экен. Айрым учурда кордук көргөн адам улутка тил тийгизиши мүмкүн. Эң негизги көйгөй – Казакстанда мигранттарга соода-сатык кылууга тыюу салган мыйзамдын кабыл алынышы болуп, бизди кыйнап турган учур.

Алыста жүрсө да жардамын аябагандар

- Өзүңүздөр мигрант болуп, мыйзамсыз болсо да соода-сатык кылып, көр тирликтин айынан талаалап жүрсөңөр да Ош коогалаңында болгон каргаша учурунда да гуманитардык жардам бериптирсиздер. Дагы кайсы жерлерге жардам бердиңер?

- Былтыр Казакстанда Узун-Агаш деген айылды бүтүндөй суу каптап кеткен учурда биз базарда иштеген кыргыздар, боордош казактарга жардам берели деп демилге көтөргөндө көпчүлүк эл колдоп, туура кабыл алды.

Лидер балдар 5-6 адамдан комиссия түзүп, колдон келгендердин баары жардамын аябады. Биз барсак ал жакта гумжардам аябай жетиштүү эле болуп калган экен. Жанындагы коңшу айылга такыр гумжардам жеткен эмес экен, биз жардамды ошол жакка алып бардык. Ал жердеги эл абдан кубануу менен тосуп алышты, бизге аябай ыраазы болушту.

Ош коогалаңы башталган күнү эле бизге жаңылык жеткенде, уюшкандыктын негизинде ошол жердеги колунан келген кыргыздын бардыгы жардам кылып, азык-түлүктү сатып алып, өкмөт тарабынан учак берилди, ошол учакка жүктөп алып, былтыр өз колубуз менен тапшырып келдик. Кайтып келгенде экинчи ирет дагы акча чогулуп калган экен, комиссия түзүп, кийин август айында түштүктөгү тополоңдо өлгөн, жакындарын жоготкон адамдардын баарына колубуз менен акча тапшырып келдик, ар бирине 4 миң сомдон акчалай жардам бердик.