Борбор Азия

Окуя Кыргызстандын Баткен облусу менен Тажикстандын Исфара районундагы чек ара аймагында болгон. Бул жерде негизи эки тарап тең “биздики” деп талашып келаткан жерлер көп.

17-мартка караган түндөгү окуя кандай болгонун алгач Исфара районунун “Чоркух” дыйкан чарбачылыгынын жетекчиси Немат Олимовдон уктук.

“Ал күнү түнкүсүн Кыргызстандын атайын даярдыктагы куралдуу күчтөрү аскер техникасы менен келип, биздин дыйкан чарбачылыкка караштуу өрүк бактан биз 12 жыл мурда отургузган 400 түп өрүктү тамыры менен сууруп алышты, - деди Олимов “Азаттыктын” тажик редакциясына. - Анан муну эч ким көрбөсүн деп, аларды өздөрү менен кошо артып кетишти. Биз эч каршылык көрсөтө алган жокпуз, анткени алардын куралдары бар эле”.

Немат Олимов кыргызстандык аскер күчтөрү ал жерлерди басып алуу максатында ушундай аракетке барышкан деп ишенет.

Баткен облустук акимчилигинин укук коргоо жана коргонуу бөлүмүнүн башчысы Таштемир Эшалиев окуя чындап эле болгонун “Азаттыкка” бүгүн ырастады. Бирок ал муну тажикстандыктар Кыргызстандын жерине өрүк бак тигип алышкандыгы, тажик тараптан сүйлөшүүгө эч ким келбегени менен түшүндүрдү.

“Бул жер – биздин “Кара” деген учатоктогу жерибиз. Ошону айтып жатышат, - дейт Т.Эшалиев. – Алар ошол жерде биздин аймактагы 300 метр жерге өтүп, өрүк тигишкен. Көчөттөр көп жылдык эмес, башка жерден чоң-чоң көчөттөрдү алып, быйыл эле ошол жерлерге отургузушкан. Биз ал жерге жакында комиссия менен, Госрегистрдин адамдары менен барып көргөнбүз. Ал жерге барып, күтүп отурдук аларды. Бирок Чоркух айылынан эч ким сүйлөшүүгө келбеди. Ошондуктан биз ал көчөттөрдү жулуп таштадык. Өздөрү тарапта иштеп жаткан тажиктер карап турушту, бирок эч ким келген жок. Биз эки машине менен 7-8 адам болуп ал жерде үч сааттай жүрдүк. Алар ошол көчөттөрдү биздин аймакка тигишкен, муну каалаган учурда далилдей алабыз”.

Кыргыз-тажик чек арасы 800 чакырымдай аралыкты ээлейт, бирок Советтер Союзу таркагандан бери 20 жыл өтсө да, чек толук аныкталып бүтө элек. Акыркы эки жылда чек ара боюнча сүйлөшүүлөр такыр эле токтоп калды.

Чек араны тактоого кедерги болуп жаткан башкы жагдайлардын бири анын кайсыл карта менен аныкталышында болуп жатат. Эки өлкө эки башка жылы басылган картаны кармап, ошонун негизинде бөлүштүрүүгө кызыкдар.

Ал арада аймактагы кырдаалга көптөн бери көз салып келаткан байкоочулар жайдын келиши менен бул жерлерде эки улуттун ортосунда майда чыр-чатактар дагы көп болушу мүмкүн дешет. Анткени жер, суу талаштары өзгөчө жай мезгилинде күчөйт.

Тажикстандык эксперт Нематулло Мирсаидов: “Бир күн жер, суу, отун талаштын айынан чыгып жүрчү майда чатактар ири улуттар аралык жаңжалга айланып кетишинен Кудай сактасын, - дейт. - Андай болуп кетсе, анын кесепети өтө оор болот”.

“Азаттык”: Этностор аралык жагдай Ош, Жалал-Абад облустарында мурдатан келаткан маселе. 1990-жылдары бир кагылыш болсо, былтыр ал кайрадан кайталанып кетти. Мындан ары этникалык маанайдагы жаңжалдар чыкпасы үчүн кандай чараларды көрүү керек? Сиз эмнелерди сунуштай аласыз?

Руслан Ташанов: Биз бул багытта бир топ изилдөөлөрдү жүргүзгөнбүз. Ошол изилдөөлөрдүн негизинде бир топ сунуштар иштелип чыккан.

Оболу биз көрүлчү чараларды экиге бөлүп карадык. Биринчиси – кыска мөөнөттүк, чукул арада көрүлчү чаралар. Экинчиси – узак мөөнөттүк.

Биринчиси боюнча, июнь коогалаңынан бери имиш-имиштер токтобой, азыркыга чейин эл арасында тынчсыздануу жаратып, этностор аралык мамиленин курчушуна алып келе тургандай ушактар көп таркатылып атат. Ошолорго бөгөт коюу, ошолордун булагын, өзөгүн табуу боюнча коопсуздук кызматтары чукул арада чоң иш-чараларды жасашы керек.

Экинчиден, июнь окуяларынан кийин айрыкча жаштардын толеранттуулук деңгээли абдан төмөндөп кетти. Ошондуктан жаштардын толеранттуулугун жогорулатуу, аларды интернационалдык духта тарбиялоо максатында жалпы комплекстүү иш-чаралар жүргүзүлүүсү зарыл.

Ошондой эле көптөгөн массалык маалымат каражаттарында этностор аралык маселеге арналган макалалар көпчүлүк учурда тескерисинче натыйжа берип атат. Башкача айтканда чыңалууларды жаратып атат. Ошондуктан маалымат каражаттары эникалык маселелерди чагылдырууда кандайдыр бир көзөмөлдү күчөтүү зарылдыгы бар. Андан тышкары мамлекеттик, саясий ишмерлер, депутаттар жыйындарда, ММКда этностор аралык мамилелерди курчутууга алып келген сөздөрдү айтканы үчүн жоопкерчиликке тартуу зарыл. Себеби көпчүлүк учурда парламентте же гезит беттеринде этникалык маселелер тууралуу сөз козгогондо абдан эле этикага туура келбеген, башка этникалык топторду кемсинткен сөздөрдү айткан учурлары байкалууда.

Мамлекеттин алдында тез арада этникалык өнүктүрүү концепциясын иштеп чыгуу зарылчылыгы турат. Себеби азыр бизде этникалык өнүктүрүү жана жалпы улуттук башкаруу концепциясы жок.

“Азаттык”: Ош шаар бийлиги былтыр этностор аралык мамилени чечүү үчүн аралаш жайгаштыруу саясатын баштоо керектигин айтып чыкты эле. Бул жол боюнча эмне айта аласыз?

Ташанов: Июнь коогалаңы учурунда этностор аралаш жашаган көчөлөрдө жаңжалдын деңгээли абдан төмөн болду. Тескерисинче бир этнос компакттуу, тыгыз жашаган жерлерде кагылыштын деңгээли чоң болду. Ошондуктан кыска жана узак мөөнөттүү иш-чара катары этностордун аралаш жашоосун камсыз кылуу багытында иштерди жүргүзүү зарыл.

“Азаттык”: Айрымдар Кыргызстандын жарандарынын паспортунда “кыргыз жараны” же “кыргызстандык” деп жазууну, азчылыктардын тегин көрсөтпөөнү сунуштап жүрүшөт. Маселен Түркияда ушундай экен.

Ташанов: Албетте эгерде жалпы жарандык паспорттон “улуту” деген жерин алып салсак максатка ылайыктуу болот эле.

Ошондой эле дагы бир олуттуу сунуш, мамлекеттик тилди өнүктүрүү, аны кеңири жайылтуу аркылуу биз этностордун интеграция болуусуна шарт түзүшүбүз керек. Бул багытта жалпы бир тилдүү, башкача айтканда жалпы кыргыз тилдүү маалымат мейкиндигинин кеңири жайылышын камсыздоо зарыл. Бул мамлекеттин негизги милдети болушу керек.

“Азаттык”: Рахмат.